Kathimerini.gr
ΡΩΜΑΝΟΣ ΓΕΡΟΔΗΜΟΣ
Το 2017 και το 2018 μεταδόθηκαν στη βρετανική τηλεόραση δύο ντοκιμαντέρ. Το πρώτο ήταν με αφορμή την 20ή επέτειο του θανάτου της πριγκίπισσας Νταϊάνα. Σε αυτό βλέπουμε τα αδέρφια, τους πρίγκιπες Ουίλιαμ και Χάρι, όπως δεν τους έχουμε ξαναδεί∙ όπως δεν είχαμε ξαναδεί μέχρι τότε κανένα μέλος της βασιλικής οικογένειας: να μιλάνε δημοσίως και ανοιχτά για τον θάνατο της μητέρας τους και το πώς τους επηρέασε. Ο Χάρι αναπόλησε την τραυματική εμπειρία εκείνων των ημερών. Το πρωτόκολλο τον ανάγκασε να περπατήσει, σε ηλικία 13 χρονών, για μερικά χιλιόμετρα πίσω από το φέρετρο της μητέρας του μπροστά στα μάτια εκατομμυρίων Βρετανών και δισεκατομμυρίων τηλεθεατών σε όλο τον κόσμο. Μετά από αυτή την εμπειρία, του ήταν αδύνατον για χρόνια να εκφράσει δημοσίως οποιοδήποτε συναίσθημα.
Το δεύτερο ντοκιμαντέρ, τον Νοέμβριο του 2018, ήταν με αφορμή τα 70ά γενέθλια του (τότε) πρίγκιπα Καρόλου. Ηταν εξίσου αποκαλυπτικό. Τα δύο αδέρφια εμφανίζονται ακόμα ενωμένοι και χαλαροί, ίσως για τελευταία φορά μαζί, αφού η πάντα στενή σχέση τους έχει ήδη μπει σε τροχιά ομηρικής σύγκρουσης, με τον Χάρι να θεωρεί ότι ο Ουίλιαμ δεν υποστηρίζει τη σχέση του με τη Μέγκαν Μαρκλ. Σε εκείνο το ντοκιμαντέρ, ο Χάρι και ο Ουίλιαμ εκφράζουν ανοιχτά την αγάπη και την εκτίμησή τους για τον πατέρα τους. Τον πειράζουν ευγενικά, σημειώνοντας τις ιδιοτροπίες του, αλλά κυρίως εστιάζουν στο έργο και στις αξίες του.
Θα ήταν λάθος να εξετάσουμε τους πρωταγωνιστές της βρετανικής μοναρχίας απλώς ως μονάδες: ως άτομα αποκομμένα από το περιβάλλον και τις σχέσεις τους. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την ψυχοσύνθεση και την προσφορά της Ελισάβετ χωρίς να λάβουμε υπόψη ότι, παιδί ακόμα, αναγκάστηκε, λόγω της παραίτησης από τον θρόνο του θείου της Εδουάρδου Η΄, να εγκαταλείψει ξαφνικά και απροσδόκητα κάθε προοπτική προσωπικής ταυτότητας ή ανεξαρτησίας και να αφιερώσει την υπόλοιπη ζωή της στο έθνος. Για τον ίδιο λόγο, θα ήταν λάθος να αναλύσουμε την ψυχοσύνθεση και τη συνεισφορά του Καρόλου χωρίς να εξετάσου – με τις σχέσεις του με τον πατέρα του και με τους γιους του. Κάθε γενιά είναι αποτέλεσμα των επιρροών και των συγκρούσεων των γονιών και των προγόνων τους.
Αφιξη στο αεροδρόμιο του Αμπερντίν στη Σκωτία, το καλοκαίρι του 1982. Στο καλαθάκι ο νεογέννητος πρίγκιπας Ουίλιαμ.
Φωτ. THE FINCHER FILES/ GETTY IMAGES/ IDEAL IMAGE
«Αιχμάλωτος Πολέμου»
Η σχέση Φιλίππου-Καρόλου ανήκει σε μια άλλη εποχή, σε μια άλλη Βρετανία. Σε μια Βρετανία όπου η σκληραγώγηση των παιδιών ήταν δεδομένη, όπου την κάθε δυσκολία έπρεπε να την αντιμετωπίζεις σιωπηλά, με φλέγμα και στωικότητα (το λεγόμενο «σουφρωμένο άνω χείλος», stiff upper lip) και όπου η εκδήλωση οποιουδήποτε συναισθήματος ήταν σχεδόν ταμπού. Ο Φίλιππος ήταν ένας άνθρωπος που φαινόταν να είναι φτιαγμένος από ατσάλι, σωματικά και συναισθηματικά. Είχε πάθος για τη θάλασσα, τα αθλήματα, τις ένοπλες δυνάμεις και το κυνήγι. Έχοντας μεγαλώσει σε αντίξοες συνθήκες οικογενειακής εξορίας και διάλυσης, και με τη μητέρα του (πριγκίπισσα Αλίκη) να αντιμετωπίζει προβλήματα ψυχικής υγείας, ο Φίλιππος υιοθέτησε πλήρως το βρετανικό μοντέλο αξιών και συμπεριφοράς. Επέμεινε να στείλει τον μικρό, ντροπαλό και ευαίσθητο Κάρολο ως εσώκλειστο στο σχολείο Γκόρντονστον στη Σκωτία, όπου είχε φοιτήσει και ο ίδιος. Στο Γκόρντονστον επικρατούσε στρατιωτική πειθαρχία (και σκληρά καψόνια). Ο Κάρολος –που πέρασε δύσκολες στιγμές– αργότερα το παρομοίασε με το κάστρο του Κόλντιτς, όπου οι ναζί κρατούσαν φυλακισμένους τους διακεκριμένους αιχμαλώτους πολέμου.
Σύμφωνα με εγκεκριμένες βιογραφίες και δηλώσεις που διέρρευσαν αργότερα, ο μεν Κάρολος θεωρούσε τον πατέρα του υπεύθυνο για τα προβλήματά του, ο δε Φίλιππος έβλεπε τον γιο του ως κακομαθημένο και χωρίς την απαραίτητη πειθαρχία για να πετύχει ως βασιλιάς. Ωστόσο, με την πάροδο των χρόνων, οι δύο άνδρες μαλάκωσαν (στα 80ά του γενέθλια ο Φίλιππος έστειλε στον Κάρολο και μια απολογητική επιστολή) και η σχέση τους βελτιώθηκε σημαντικά.
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο Φίλιππος δεν κληροδότησε στον Κάρολο μόνο αυτό το «αρνητικό» φορτίο συναισθηματικής αποστασιοποίησης, αλλά και πολλά προτερήματα. Παρά τη συντηρητική αντίληψη για την ανατροφή των παιδιών του, ο Φίλιππος ήταν εκσυγχρονιστής σε ό,τι αφορά τη μοναρχία (έδωσε δε πολλές μάχες στο παρασκήνιο για να τη φέρει στον 20ό αιώνα της τηλεόρασης, της εικόνας και της επαφής με τον κόσμο), ενώ είχε πάθος με την επιστήμη και την τεχνολογία, τις οποίες στήριξε σε όλη του τη ζωή. Οι εκσυγχρονιστικές αυτές επιρροές είναι απολύτως ορατές και στο έργο του Καρόλου.
Οικογενειακές στιγμές στο Μπαλμόραλ. Φωτ. TIM GRAHAM/ GETTY IMAGES/ IDEAL IMAGE
Τα Κερδισμένα Χρόνια
Η Νταϊάνα είχε κατηγορήσει τον Κάρολο ότι μάλλον αδιαφορούσε για τα παιδιά του. Ωστόσο, ο Κάρολος φαίνεται να χρησιμοποίησε σωστά όλα αυτά τα χρόνια αναμονής ως διάδοχος του θρόνου. Μεταβόλισε τη συναισθηματική ψυχρότητα των γονιών του σε ενσυναίσθηση. Ανέπτυξε τη συναισθηματική νοημοσύνη του και –ειδικά μετά τον θάνατο της Νταϊάνα– απέκτησε μια πιο ουσιαστική σχέση με τα παιδιά του. Σε αυτό σίγουρα βοήθησε και η Καμίλα∙ ένας από τους πιο απελευθερωμένους και απενοχοποιημένους ανθρώπους στο βρετανικό κατεστημένο, που αντιμετωπίζει τη ζωή (και όσα κάποιοι της προσάπτουν εδώ και σαράντα χρόνια) με αφοπλιστικό χιούμορ, αυθεντική μετριοπάθεια και εσωτερική γαλήνη. Ο Κάρολος είναι από τις περιπτώσεις ανθρώπων όπου η δημόσια εικόνα (αποτέλεσμα αναπαραστάσεων των ΜΜΕ, οικογενειακής κληρονομιάς, δικών του λαθών, αλλά και σε έναν βαθμό του αφηγήματος της Νταϊάνα) είναι αρκετά διαφορετική από την πραγματικότητα.
Ο Κάρολος δουλεύει πάρα πολύ σκληρά∙ ατελείωτες ώρες σε καθημερινή βάση, κυριολεκτικά από το πρωί μέχρι το βράδυ. Είναι παθιασμένος με μια σειρά από παγκόσμια και κοινωνικά ζητήματα, με βασικότερο το περιβάλλον. Σε αντίθεση, όμως, με τόσους άλλους πολιτικούς ή διάσημες προσωπικότητες που ανακάλυψαν την περιβαλλοντική συνείδηση όταν αυτή έγινε της μόδας ή όταν άρχισε να θεωρείται απαραίτητο εργαλείο για τη δημόσια επικοινωνία, ο Κάρολος ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 αρχίζει τις εκστρατείες για τη βιοποικιλότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη, τη βιολογική γεωργία, την αντιμετώπιση της μόλυνσης του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και μετά, δημιουργεί και αναπτύσσει πρότυπους θεσμούς και πρωτοβουλίες γι’ αυτά τα θέματα, ενώ συνεχίζει να πιέζει τους πολιτικούς και την κοινή γνώμη να λάβουν μέτρα, σε βαθμό που κάποιοι ανησυχούσαν ότι, όταν ανέβει στον θρόνο, θα προκαλέσει συνταγματική κρίση (κάτι που σαφώς και δεν έγινε).
Η προβολή της αρετής
Ακόμη μεγαλύτερη εντύπωση κι από αυτό το μεθοδικό έργο ζωής προκαλεί το ότι ο Κάρολος φαίνεται αποφασισμένος να ανεχτεί και να συγχωρέσει ακόμη και τις πιο (αυτο)καταστροφικές κινήσεις του Χάρι, όπως το μπαράζ βαθιά προσωπικών, πληγωτικών και αποκαλυπτικών συνεντεύξεων που έδωσε σε βρετανικά και αμερικανικά κανάλια τα τελευταία δύο χρόνια, καθώς και την αυτοβιογραφία του με τίτλο Ρεζέρβα, που λειτούργησε ως βόμβα εναντίον του Παλατιού. Είναι ενδιαφέρον ότι, σύμφωνα με αναλύσεις των συνεντεύξεων και του βιβλίου του Χάρι, ο Κάρολος βγαίνει σχετικά αλώβητος από όλα αυτά, ειδικά σε σύγκριση με τον Ουίλιαμ, που συγκεντρώνει τα πιο ιοβόλα βέλη του αδερφού του. Ο δεσμός πατέρα-γιων φαίνεται να παραμένει ισχυρός, παρά τις αντιξοότητες. Ωστόσο, ο Κάρολος νιώθει ότι κινδυνεύει να αποτύχει σε μία από τις πιο σημαντικές αποστολές του: να κρατήσει τα δύο αδέλφια μονοιασμένα. Στην κηδεία του Φιλίππου, τον Απρίλιο του 2021, ο Κάρολος ικέτεψε τα δύο αδέλφια, που ήδη τροφοδοτούσαν συστηματικά τον Τύπο με πυρομαχικά ο ένας εναντίον του άλλου, «να μην κάνετε τα τελευταία χρόνια της ζωής μου θλιβερά».
Αυτού του είδους η συναισθηματική έκθεση από μέλη της βασιλικής οικογένειας θα ήταν αδιανόητη πριν από μερικά χρόνια. Ο Κάρολος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο, τη γέφυρα, ανάμεσα στην εποχή της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, την οποία πιστά υπηρέτησαν οι γονείς του, και τον 21ο αιώνα των περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων, που τώρα υπηρετούν οι γιοι του. Είναι ο ίδιος επίσης η γέφυρα ανάμεσα στην ελέω Θεού αίσθηση ανωτερότητας των προγόνων του, και στην επίφαση της ισότητας που απαιτεί η σημερινή κουλτούρα. Βλέπετε, η προβολή της αρετής –το λεγόμενο virtue signalling– έχει αλλάξει ριζικά από την εποχή που τα πλήθη αντιμετώπιζαν τους μονάρχες ως ημίθεους και πρότυπα και αρκούνταν στο να φαντασιώνονται ένα εναλλακτικό σύμπαν στο οποίο και οι ίδιοι θα ήταν στη θέση αυτή. Πλέον, σε μια εποχή μέσων κοινωνικής δικτύωσης και εφήβων-influencers, οι περισσότεροι όντως θεωρούν τον εαυτό τους πρότυπο και απαιτούν την εικόνα της ισότητας. Η ιδέα ότι μια οικογένεια είναι ανώτερη ελέω Θεού δεν είναι πλέον αποδεκτή. Όλα αυτά βέβαια έχουν να κάνουν με την εικόνα και την προβολή της αρετής: η πραγματική επίτευξη της ισότητας είναι κάτι αρκετά πιο περίπλοκο και βαρετό.
Το 2018, πριν καταρρεύσουν όλα, οι τρεις τους ποζάρουν για τους εορτασμούς των 100 ετών της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας. IMAGES ARE PART OF A SET TO MARK HIS ROYAL HIGHNESS’S 70TH BIRTHDAY. Φωτ. TIM GRAHAM/ GETTY IMAGES/ IDEAL IMAGE
Στο Κέντρο Ενός Τριγώνου
Ο Κάρολος είναι, τέλος, η γέφυρα ανάμεσα στην απόλυτη δημόσια απόκρυψη οποιουδήποτε συναισθήματος που τόσο έντονα χαρακτήριζε την Ελισάβετ και τον Φίλιππο, και τη συνεχή υπερπροβολή ευαισθησίας και ενσυναίσθησης που απαιτείται τώρα από όλα τα δημόσια πρόσωπα. Τραγική ειρωνεία είναι ότι οι θεωρητικοί της πολιτικής ψυχολογίας, της πολιτικής επικοινωνίας και των ΜΜΕ εντοπίζουν ως αρχή της νέας αυτής εποχής της συναισθηματικά εξωστρεφούς (σε βαθμό παρεξήγησης) Βρετανίας… τον θάνατο της Νταϊάνα το 1997, όταν εκατομμύρια Βρετανοί βγήκαν για πρώτη φορά κλαίγοντας στους δρόμους και στα τηλεοπτικά κανάλια για να εκφράσουν την οδύνη, την αγάπη και το πένθος τους. Εκείνο το τσιμεντένιο φράγμα που συγκρατούσε την εκδήλωση συναισθημάτων στη βρετανική κοινωνία έσπασε μέσα σε μόλις μία εβδομάδα (το σχετικό ντοκιμαντέρ με τίτλο Νταϊάνα: Επτά Ημέρες είναι διαφωτιστικό). Είναι προφανές ότι ο θάνατος της Νταϊάνα λειτούργησε απλώς ως αφορμή, ως πυροκροτητής, για τάσεις που αναπτύσσονταν από δεκαετίες. Οι τεκτονικές πλάκες της δυτικής και ειδικά της βρετανικής κουλτούρας ήταν ήδη έτοιμες να μετατοπιστούν∙ άλλωστε, ο νεαρός τότε Τόνι Μπλερ και οι σύμβουλοί του είχαν ήδη σοφά διαγνώσει την πορεία των πραγμάτων και έχτισαν την καμπάνια και τη διακυβέρνησή τους στη βάση ενός νέου μοντέλου πολιτικής και δημόσιας επικοινωνίας, όπου το συναίσθημα είχε κύριο ρόλο.
Συνεπώς, ο Κάρολος βρίσκεται στο κέντρο ενός ιδιότυπου τριγώνου που ξεκινάει από την ψυχρή αποστασιοποίηση του Φιλίππου, διέρχεται από την –υπέρμετρη (χειριστική ή υστερική, σύμφωνα με κάποιους)– πρωτοκαθεδρία των συναισθημάτων στην εικόνα της Νταϊάνα και καταλήγει στα παιδιά του, τα οποία καλούνται τώρα να διαχειριστούν αυτό το τεράστιο φορτίο εσωτερικής σύγκρουσης. Ο μεν Ουίλιαμ, ως πρωτότοκος και διάδοχος αλλά και ως ιδιοσυγκρασία (όντας πιο συγκρατημένος ακόμη και από τον πατέρα του), επέλεξε τον δρόμο του παππού και της γιαγιάς του: τον δρόμο του καθήκοντος και της δημόσιας έκθεσης με μέτρο. Ο δε Χάρι επέλεξε τη σοκαριστική αμεσότητα και δημόσια διαχείριση των συναισθημάτων που εξασκούσε η μητέρα του.
Την Παρασκευή 9 Σεπτεμβρίου 2022, 24 ώρες μετά τον θάνατο της Ελισάβετ, ο Κάρολος έδωσε το πρώτο του τηλεοπτικό διάγγελμα ως βασιλιάς. Ήταν μια πραγματικά εξαιρετική εμφάνιση. Ο Κάρολος ήταν ζεστός, ανθρώπινος, συγκινημένος και συγκινητικός, αλλά ταυτόχρονα και «ηγετικός», λειτουργώντας ως Πατέρας του Έθνους∙ όχι ενός έθνους του 19ου ή του 20ού αιώνα, αλλά του 21ου αιώνα. Δεν αντιμετώπισε τον λαό του συγκαταβατικά, δεχόμενος απλώς τα συλλυπητήριά του. Αντιθέτως παραμέρισε τον εαυτό του σε δεύτερο πλάνο λέγοντας: «Το ξέρω ότι ο θάνατός της φέρνει πολύ μεγάλη θλίψη σε πάρα πολλούς από εσάς και μοιράζομαι αυτό το απερίγραπτο αίσθημα απώλειας με όλους εσάς». Αυτή ήταν η φράση-κλειδί που κέρδισε μια διασπασμένη κοινωνία ατόμων-καταναλωτών-χρηστών, στην οποία ο καθένας έχει συνηθίσει να θεωρεί το εγώ του κυρίαρχο και τουλάχιστον ίσο με τους άλλους.
Τις τελευταίες δεκαετίες, η Ελισάβετ, λόγω διάρκειας και ιστορικών συνθηκών, είχε αποκτήσει τέτοιο ειδικό βάρος, ώστε όχι απλώς να μπορεί να ανταποκρίνεται στα γεγονότα, αλλά να δημιουργεί από μόνη της «πολιτικό προϊόν», επιβάλλοντας απλώς με την ύπαρξή της την ενότητα και την ανοχή των διαφωνούντων ή των επικριτών.
Το ερώτημα πλέον είναι αν η προσωπικότητα, η ενσυναίσθηση και η παρουσία του Καρόλου αρκούν για να προστατεύσουν τη βρετανική μοναρχία και την κοινωνική ειρήνη μετά από δεκαπέντε συνεχή έτη οικονομικής κρίσης και ακραίας λιτότητας, μετά από επτά χρόνια πολιτικής κρίσης και διχασμού για το Brexit, μετά από τρία δύσκολα χρόνια επιπλέον συστημικής αναταραχής λόγω πανδημίας και πολέμου στην Ουκρανία, και με συνεχή κύματα απεργιών να μα[1]στίζουν τη Βρετανία, ενώ η υγεία, η παιδεία και οι συγκοινωνίες είναι σε μόνιμη κρίση, και ενώ νέες γενιές Βρετανών κοινωνικοποιούνται σε ένα ριζικά διαφορετικό αξιακό και επικοινωνιακό περιβάλλον.
*Ο Ρωμανός Γεροδήμος είναι καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Bournemouth
«Κάρολος Γ΄- Ο άνθρωπος, ο βασιλιάς» - Μια συλλεκτική έκδοση αυτή την Κυριακή 7 Μαΐου μαζί με την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.
