Kathimerini.gr
Αν κάτι ήδη γνωρίζουμε είναι το εξής: κρίσεις επιδημιών, όπως αυτή που βιώνουμε, δεν μπορούν να καταπολεμηθούν αποτελεσματικά σε ατομικό επίπεδο, αλλά μπορούν αντιμετωπιστούν σε συλλογικό επίπεδο ως κοινωνία. Τούτο απαιτεί προετοιμασία, συντονισμό, σχεδιασμό και ικανότητα λήψης ταχέων αποφάσεων με παράλληλη μεγιστοποίηση της προσπάθειας όλων.
Τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από αυτό το είδος κατάστασης έκτακτης ανάγκης είναι πολυεπίπεδα και οι κυβερνήσεις, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής και οι εργαζόμενοι στον τομέα της δημόσιας υγείας ενδέχεται να αναγκαστούν να σταθμίσουν και να δώσουν προτεραιότητα σε δυνητικά ανταγωνιστικές ηθικές αξίες ενόψει των αυστηρών περιορισμών χρόνου και πόρων. Τούτου δοθέντος, η ύπαρξη ενός συγκεκριμένου ηθικού πλαισίου ικανού για την αντιμετώπιση μιας τέτοιας κατάστασης είναι ζωτικής σημασίας για την παραγωγή και προώθηση δημόσιων πολιτικών με στόχο την προστασία και περίθαλψη όλων των μελών της κοινωνίας.
Μπορεί σύντομα να πρέπει να παρθούν αποφάσεις πολύ δύσκολες, με απαντήσεις οριακές σε ερωτήσεις θολές. Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να υποστηρίξει ότι στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες υπάρχει μια σιωπηλή συμφωνία για το τι αποτελεί κοινό έλλογο αξιακό πλαίσιο. Κι όμως, δεν υπάρχει· αντιθέτως ενυπάρχουν σημαντικές αντιφάσεις σε διαφορετικά πλαίσια που χαρακτηρίζονται από αξίες ανταγωνιστικές μεταξύ τους.
Για παράδειγμα, παρατηρούμε σε κάποιες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης κυβερνητικές αποφάσεις και δημόσιες πολιτικές που κλίνουν περισσότερο προς ένα (μετα-)καντιανό δεοντολογικό πλαίσιο, δηλαδή αποφάσεις για το τι είναι επιτρεπτό και τι όχι επί της αρχής (βάσει a priori αρχών), ενώ σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία—ίσως και για να ρεφάρει, με εξαιρετικά ριψοκίνδυνο τρόπο, από την οικονομικά κρίση του Brexit—προς ένα (μετα-)μπενθαμικό ωφελιμιστικό (utilitarianist) πλαίσιο, δηλαδή αντίστοιχες αποφάσεις βάσει αμιγώς των συνολικών τελικών συνεπειών τους.
Αν φτάσουμε στο δυστοπικό σημείο όπου, για παράδειγμα, θα πρέπει να επιλέγουμε ποιοι θα λάβουν περίθαλψη και θα σωθούν και ποιοι θα μπαίνουν σε χαμηλότερη προτεραιότητα, βάσει ποιων αξιών και ιδεών, ποιων όρων και προϋποθέσεων θα παρθούν οι αποφάσεις; Ποιοι θα γνωμοδοτήσουν και πόσο ουσιαστικά θα ληφθούν υπόψη οι προτάσεις τους;
Αν τουλάχιστον συμφωνήσουμε ότι το πλαίσιο των αξιών οφείλει να κινείται ανάμεσα στη δικαιοσύνη, την ελευθερία, την ισότητα, την ισονομία, την αλληλεγγύη, το σεβασμό, την αξιοπρέπεια, την αμοιβαιότητα και την ωφελιμότητα, η απόφαση σχετικά με το ποιες αξίες και σε ποιο βαθμό πρέπει να προταχθούν—ώστε να υπάρχει μια κοινώς αποδεκτή συλλογική, ή έστω πλειοψηφική, αποδοχή τους—είναι το σημείο στο οποίο ξεκινάει η Πολιτική.
Δεν υπάρχει χώρος για αξιακή ουδετερότητα, αλλά ούτε και για μονομερή αξιακό ιμπεριαλισμό. Η κατάσταση εξαίρεσης είναι γεγονός αναπόφευκτο σε τέτοιες συνθήκες. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι θα έπρεπε να δικαιολογηθεί και η όποια μορφή κράτους έκτακτης ανάγκης. Ας μην ξεχνάμε πως διεθνώς, μέσα σε στιγμές αστάθειας, ανθούν δημοκρατικές αποκλίσεις και ευνοούνται αυταρχικά πρόσωπα και ρητορικές, πάντα με την υπόσχεση μελλοντικής σταθερότητας. Μάλιστα, όταν ο κίνδυνος δεν προέρχεται από έναν ανθρώπινο εχθρό, αλλά από έναν ιό ή άλλο παθογόνο παράγοντα, η ηθική ρωγμή προκαλεί και ισχυρές ρωγμές στην κοινωνία επειδή ξαφνικά ο πλησίον μετατρέπεται σε πηγή απειλής.
Οι επιδημίες μπορούν να μας απομακρύνουν λόγω της φοβίας μόλυνσης, και αυτό μπορεί να είναι βραχυχρόνια απαραίτητο, αλλά απαιτείται προσοχή και για το ποιο θα είναι το πρόσωπο που θα εμφανίσει ο καθένας μας ως προς την ετερότητα του άλλου. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και την κρίση του προσφυγικού και του μεταναστευτικού, όπως και την κυρίαρχη οικολογική κρίση των ημερών μας, κατανοούμε ότι η νηφάλια αξιοποίηση ηθικών αρχών και κανόνων που σχετίζονται με την παραγωγή και αξιολόγηση των δημόσιων πολιτικών σε συλλογικό επίπεδο και της ανθρώπινης δράσης σε ατομικό επίπεδο είναι για πρώτη φορά στον 21ο αιώνα τόσο απαραίτητη.
Όταν η ατομική και συλλογική αυτοσυντήρηση μετατρέπεται σε ανάγκη προτάγματος κι ο αυτοπεριορισμός από βάση της καντιανής θεώρησης της αυτονομίας μετατρέπεται σε ανάγκη αυτοεγκλεισμού, ιδέες και αξίες περιπλέκονται ριψοκίνδυνα. Νομίζω ότι η ένταση αυτή βρίσκεται στο επίκεντρο της συγχρονίας. Μέχρι στιγμής φαίνεται ότι οι άνθρωποι αντιδρούν σχετικά θετικά. Ας αναλογιστούμε λοιπόν πόσα θα μπορούσαμε να καταφέρουμε αν, μετά το πέρας της κρίσης, αξιοποιήσουμε αυτού του είδους την υπευθυνότητα και για την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης και της καταστροφής του περιβάλλοντος, που άλλωστε, μεταξύ άλλων, αποτελούν και μια από τις πηγές εκδήλωσης μεταδοτικών λοιμώξεων.
Προσωπικά, θα υποστήριζα ότι η αποδοχή του κρατικού πατερναλισμού που οδηγεί στον περιορισμό της ατομικής αυτονομίας, όταν επιτρέπεται με όρους εθελούσιου αυτοπεριορισμού στη βάση της αλληλεγγύης και της μέριμνας προς την κοινότητα, παύει να έχει στοιχεία εξωτερικού καταναγκασμού. Αλλά αυτή, λόγου χάρη, είναι η δική μου άποψη, η οποία μπορεί και να είναι εσφαλμένη—αυτό που προέχει λοιπόν είναι να υπάρξει ο χώρος να συζητηθούν και συναποφασισθούν όλα όσα πρέπει.
Υπάρχει, συνεπώς, σημαντική ανάγκη να ληφθούν μέτρα προς αυτή την κατεύθυνση, για παράδειγμα, η συγκρότηση μιας ανεξάρτητης ειδικής επιτροπής Βιοηθικής και Βιοπολιτικής που να μπορεί να μελετήσει σε βάθος και να γνωμοδοτήσει ψύχραιμα σχετικά με τις πολιτικές αποφάσεις που λαμβάνονται καθημερινά.
Οι όποιες διαβουλεύσεις για τέτοια ζητήματα εγείρουν ερωτήματα που απαιτούν ένα είδος εμπειρογνωμοσύνης που δεν είναι αμιγώς επιστημονικο-τεχνικού είδους. Είναι αυτά που καλείται να φωτίσει η Βιοηθική και με τη σειρά της η Βιοπολιτική, δηλαδή ο ιστορικά ενήμερος ηθικο-πολιτικός φιλοσοφικός στοχασμός, ώστε να διασφαλισθεί η μέγιστη δυνατή δικαιοσύνη σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής. Δεν είναι μόνο ο πολιτικός χρόνος που έχει πυκνώσει για όλους μας, πλέον για μερικούς συνανθρώπους μας είναι και ο βιολογικός.
*Ο Νίκος Ερηνάκης είναι Διδάσκων Φιλοσοφίας στο Ε.Κ.Π.Α. και την Α.Σ.Κ.Τ και Επιστημονικός Διευθυντής στο Ινστιτούτο ΕΝΑ
