Της ΔΑΦΝΗΣ ΝΙΚΗΤΑ
Το 2022, με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του, έχει ανακηρυχθεί λογοτεχνικό έτος Ιάκωβου Καμπανέλλη και είναι αφιερωμένο στον μεγάλο αυτό συγγραφέα του οποίου το πολυδιάστατο έργο τιμάται όχι μόνο στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο αλλά και σε πολλές άλλες χώρες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μετά από πρωτοβουλία του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού και του εκπροσώπου του στην Κύπρο Γιώργου Ταξιαρχόπουλου οργανώθηκε στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Διάτοπος στη Λευκωσία η ομαδική έκθεση «Ο δρόμος περνά από μέσα/αφιέρωμα στον Ιάκωβο Καμπανέλλη», που διήρκησε από τις 23 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 8 Οκτωβρίου 2022.
Για την έκθεση επελέγη ο τίτλος του θεατρικού του έργου, ο οποίος αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους δέκα καλλιτέχνες που δέχθηκαν την πρόσκληση να συμμετάσχουν στην έκθεση. Ο καθένας με το προσωπικό εικαστικό του λεξιλόγιο συνομίλησε με το διαχρονικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Σημειώνεται πως ο Καμπανέλλης είχε έρθει στην Κύπρο και σκηνοθέτησε το έργο του «Ο δρόμος περνά από μέσα» μετά από πρόσκληση του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου το 1994. Την ευθύνη των σκηνικών και κουστουμιών είχε ο βραβευμένος Κύπριος εικαστικός Νίκος Κουρούσιης, ο οποίος λαμβάνει μέρος στην έκθεση με σχέδια από την σημαντική αυτή παράσταση.
Οι πληγές και η ματαιότητα του πολέμου, όχι μόνο του Β’ Παγκοσμίου και του Εμφυλίου που βίωσε με τον χειρότερο τρόπο ο Καμπανέλλης αλλά και του κάθε πολέμου που έγινε στο παρελθόν ή γίνεται στο παρόν-ο πόλεμος στην Ουκρανία- ή που θα γίνει στο μέλλον είναι εμφανείς στα έργα της έκθεσης. Η παλιά καρό βαλίτσα εποχής στο πάτωμα που στον πάτο της κείτεται η γυναίκα με το μπλε φόρεμα και ένα βιβλίο στο πλάι της να την φυλάει και γύρω της κόκκινα γαρύφαλλα σαν αίμα για την ζωή που συνεχίζεται αμείλικτα, ακόμη και μετά την ατομική ή και εθνική πτώση. Η ίδια γυναίκα με το μπλε φόρεμα σε φωτογραφία στον τοίχο, καθισμένη στο πάτωμα ενός σπιτιού μπροστά σ’ ένα παράθυρο με θέα που μοιάζει με το αρχοντικό του έργου «Ο δρόμος περνά από μέσα» παρατηρεί το άλλοτε υπέροχο περσικό χαλί να αποσυντίθεται μπροστά στα μάτια της όπως συμβαίνει σε μια χώρα μετά την καταστροφή. Το έργο με τον τίτλο «Άσμα ασμάτων II» του Γιώργου Ταξιαρχόπουλου ποιητικό και τραγικό την ίδια στιγμή, η πτώση και η ανάγκη για τη συνέχεια, για τη ζωή.
Ένα κομμάτι ορθογώνιο χαρτί, σαν μια σελίδα, με στίχους του Καμπανέλλη από το ποίημα του «Άμα τελειώσει ο πόλεμος» και με δυο μαύρα χέρια σηκωμένα ψηλά σε μια προσπάθεια να επουλωθούν οι πληγές, σε μια έκκληση να ξορκιστεί το κακό, «Έρωτα μες στο μεσημέρι /σ’ όλα τα μέρη του θανάτου/ ώσπου ν’ αφανιστεί η σκιά του». Το εύθραυστο και δυνατό έργο της Ευδοκίας Κύρκου.
Ο εικαστικός και περφόρμερ PASHIAS μας δίνει μια σύγχρονη προσέγγιση του έργου του Καμπανέλλη «Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού». Στο τραπέζι του PASHIAS λείπει το ένα πόδι και στη θέση του ο καλλιτέχνης τοποθετεί τον άνθρωπο. Σ’ ένα κόσμο που βάλλεται και φλέγεται από πολέμους η καταστροφή και η απώλεια μεταμορφώνουν τα πάντα. Ο άνθρωπος ως το τραγικό όν, ο πρωταγωνιστής αυτού του δράματος σε μια προσπάθεια να σώσει ότι σώζεται γίνεται ο ίδιος το «στήριγμα» που χάθηκε, γίνεται δηλαδή αυτός το τέταρτο πόδι του τραπεζιού.
Το έργο του Θεόδουλου Γρηγορίου με τίτλο «Ο δρόμος, ο ήχος, η γραμμή, περνάει από μέσα μας» αποτελεί μια παραλλαγή της εγκατάστασης του καλλιτέχνη που έγινε το 1992 για μια έκθεση στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης σαν πρωτοβουλία για την ειρήνη στο Αιγαίο, με τη συμμετοχή Ελλήνων και Τούρκων καλλιτεχνών. Μια ιδιαίτερα σημαντική κίνηση σε μια δύσκολη εποχή με συνεχείς εντάσεις στην Κύπρο. Στον καλλιτέχνη όμως δεν επιτράπηκε να ταξιδέψει στην Τουρκία για την εγκατάσταση του έργου του. Αποφάσισε λοιπόν να αποσύρει την συμμετοχή του. Οι επιμελήτριες της έκθεσης τον παρακάλεσαν να μην το κάνει. Ανένδοτος ο καλλιτέχνης ετοίμασε μια επιστολή επιμένοντας στην απόφασή του. Τελικά η συγκεκριμένη επιστολή αποτέλεσε την ραχοκοκαλιά ενός καινούργιου έργου, αποκαλύπτοντας έτσι το πρόβλημα που δημιουργήθηκε. Ο καλλιτέχνης απάντησε στην άρνηση, στα τείχη που υψώνονται και χωρίζουν τους λαούς με ένα καινούργιο έργο. Τύπωσε την επιστολή συμβολικά σε ψηφίδες από μολύβι, υλικό με το οποίο κατασκευάζονται οι σφαίρες. Ολοκλήρωσε την εγκατάσταση με μια διαχωριστική γραμμή στο πάτωμα, όπως αυτή που χωρίζει την Κύπρο στα δυο και με ένα μιξάζ ήχου από αμανέ, μια προσευχή του Χότζα και τον Ακάθιστο Ύμνο που ακούγονταν υπόκωφα διασχίζοντας τα σύνορα… Το έργο στην έκθεση στον Διάτοπο είναι μια παραλλαγή του έργου αυτού που υποδηλώνει ξεκάθαρα πως όπως οι ήχοι δεν γνωρίζουν σύνορα έτσι και η δύναμη της θέλησης και της θετικής σκέψης γκρεμίζει τα τείχη που χωρίζουν τους ανθρώπους.
Το τυπωμένο σε πλεξιγκλάς ποίημα της Δάφνης Νικήτα αναφέρεται σε μια κοπέλα που την έλεγαν Σάρα και χάθηκε σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εκεί που το κακό ξεκουράζεται πάνω στο χιόνι, εκεί που το άρωμα σάρκας ανεβαίνει ψηλά και όταν τελειώνει ο πόλεμος μένει μόνο μια χρυσή καρδιά -αυτή της Σάρας-κρεμασμένη για πάντα στον λαιμό, η συνέχεια που λέγεται μνήμη.
Το τρισδιάστατο από πλεξιγκλάς έργο της Ερατούς Χατζησάββα με τίτλο «Μα χάμω χνότισαν ομίχλες» υποδηλώνει την αντίληψη της δημιουργού για τον σύγχρονο κόσμο όπως απορρέει μέσα από την ατομική μνήμη, τα συναισθήματα και τις σκέψεις της. Ο δρόμος που περνάει μέσα από τα δέντρα και τα χωρίζει όπως οι αντιπαλότητες και ο πόλεμος τους ανθρώπους. Η ιδιαίτερη προοπτική που δημιουργείται με τις εκτυπώσεις πάνω στο πλέξιγκλας προσφέρουν μια ενδιαφέρουσα οπτική εμπειρία. Ένα έργο που θα μπορούσε να ήταν η αφίσα για το έργο του Καμπανέλλη «Ο δρόμος περνά από μέσα».
Το έργο της Λίας Λαπίθη συνδιαλέγεται με το σύνθημα «Arbeit Macht Frei» (Η εργασία απελευθερώνει) που έγινε γνωστό ως το σλόγκαν στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς. Κεντημένο πάνω σε ένα μακρύ λευκό ύφασμα με κόκκινα γράμματα υποδηλώνει την τραγική αλήθεια της διαστρεβλωμένης από τους Ναζί πρωταρχικής σημασία του. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης η εργασία λειτουργούσε ως υποταγή που τελικά οδηγούσε τους ανθρώπους στους θαλάμους αερίων και η ελευθερία γινόταν καθημερινά ταπείνωση και εκμετάλλευση. Το έργο της Λίας Λαπίθη επικεντρώνεται στην κυνική πια σημασία αυτού του συνθήματος που οδηγούσε στον πόνο, στην ταπείνωση, στην απόλυτη στέρηση κάθε ανθρώπινου δικαιώματος και τελικά αναπόφευκτα στον θάνατο.
Η εγκατάσταση της Μαριάννας Κωνσταντή έχει πολυσήμαντη ερμηνεία. Η καλλιτέχνις τοποθετεί πάνω σε ένα τραπέζι παλιά μελανοδοχεία και άλλα σύνεργα και υλικά της διαδικασίας της γραφής. Δίπλα κουβάρια τσαλακωμένου χαρτιού υποδηλώνουν την μεταβαλλόμενη κίνηση της σκέψης που αναιρεί και αναθεωρεί. Σε μια άλλη ερμηνεία τα τσαλακωμένα και μουντζουρωμένα χαρτιά παραπέμπουν στην ανείπωτη φρίκη του πολέμου που δύσκολα περιγράφεται. Ένα έργο που περιστρέφεται γύρω από τη σχέση γραφής και μνήμης. «Η λήθη ισοδυναμεί με συγχώρεση» είπε ο Καμπανέλλης. Ευτυχώς που έχουμε την τέχνη για να έχουμε μνήμη.
Η κα Δάφνη Νικήτα είναι ιστορικός Τέχνης και διευθύντρια του Κέντρου Σύγχρονης Διάτοπος.
