Η πολύτιμη συμβολή των γυναικών στην αρχιτεκτονική

Η έκθεση «Frau Architekt» στο Ινστιτούτο Γκαίτε Κύπρου και παρουσιάστηκε για πρώτη για πρώτη φορά το 2017 στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής στη Φρανκφούρτη (Deutsches Architekturmuseum, DAM) εστιάζει στη συμβολή των γυναικών στο επάγγελμα της αρχιτεκτονικής στη Γερμανία και στην Κύπρο τα τελευταία 100 χρόνια, μέσα από τα παραδείγματα 33 γυναικών αρχιτεκτόνων. Η έκθεση αποτελείται από δύο μέρη, το πρώτο μέρος βασίζεται στην αρχική ομώνυμη έκθεση του Γερμανικού Μουσείου Αρχιτεκτονικής (Deutsches Architekturmuseum, DAM) της Φρανκφούρτης του 2017, η οποία παρουσιάζει το έργο και σκιαγραφεί τις ζωές 22 Γερμανίδων αρχιτεκτόνων κατά τα πρώτα 100 χρόνια των γυναικών στο επάγγελμα. Το δεύτερο μέρος, το κυπριακό κεφάλαιο, παρουσιάζει το έργο 11 Κυπρίων γυναικών αρχιτεκτόνων και αποτελεί την πρώτη ειδικά αφιερωμένη έκθεση στο έργο γυναικών αρχιτεκτόνων από την Κύπρο. Στην «Κ» μίλησε η Τερέζα Τούρβα μία εκ επιμελητριών του κυπριακού «κεφαλαίου», η οποία μαζί με την κα Müge Riza συμπλήρωσαν την έκθεση με τα πορτρέτα των έξι Ελληνοκυπρίων και των πέντε Τουρκοκυπρίων γυναικών αρχιτεκτόνων.

Αναστήλωση Λουτρών Omeriye στη Λευκωσία, από την αρχιτέκτονα Αθηνά Παπαδοπούλου, το 2003. Nicosia Master Plan Archives

Όπως εξηγεί η κα Τούρβα η έκθεση «Frau Architekt» που εγκαινιάστηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε στη Λευκωσία τον Δεκέμβριο του 2021συσχετίζεται με ένα παγκόσμιο κίνημα που στοχεύει στην ανάδειξη και ανάλυση της πολύτιμης συμβολής των γυναικών αρχιτεκτόνων στην πορεία της αρχιτεκτονικής. «Στόχος της είναι να λειτουργήσει ως έναυσμα για διάλογο, προσκαλώντας εμπειρογνώμονες στην Κύπρο να συμμετάσχουν σε αυτή τη συζήτηση». Η κα Τούρβα εξηγεί πως παρόλο που πρόκειται για την πρώτη έκθεση που επικεντρώνεται σε γυναίκες αρχιτέκτονες της Κύπρου, δεν αποτελεί ιστορική καταγραφή. «Έγινε ωστόσο, συνειδητή προσπάθεια να παρουσιαστούν Κύπριες γυναίκες αρχιτέκτονες από διαφορετικές περιόδους, καθώς και διαφορετικές πτυχές του επαγγέλματος της αρχιτεκτονικής. Στόχος του κυπριακού τμήματος της έκθεσης είναι να αναδείξει την αρχιτεκτονική ως μια ποικιλόμορφη πρακτική, η οποία έχει θετική επίδραση στην κοινωνία». Όσο για το τι περιλαμβάνει η έκθεση και πώς παρουσιάζονται οι 11 γυναίκες η κα Τούρβα εξηγεί πως αυτό γίνεται με υλοποιημένα έργα και μελέτες, δράσεις και προτάσεις από τον ακαδημαϊκό χώρο, καθώς και έργα που αφορούν τον ακτιβισμό, την κοινωνική εμπλοκή και συμμετοχή, τη βιωσιμότητα, την πολεοδομία και τη συντήρηση. Αυτό που αναδεικνύει η έκθεση, όπως σημειώνει η επιμελήτρια, είναι άτομα και συνεργασίες που δραστηριοποιούνται και στις δύο μεριές της πράσινης γραμμής ή/και που συνεργάζονται στενά πέρα από αυτήν.

Ποια είναι όμως η συμβολή των γυναικών στην αρχιτεκτονική σε Κύπρο και Γερμανία και πόσο σημαντική είναι αυτή; Η κα Τούρβα λέει πως οι προσωπικές ιστορίες και το έργο των πρώτων Γερμανίδων αρχιτεκτόνων, αρχίζοντας από την Emilie Winkelmann (Βερολίνο του 1907) παρουσιάζουν τον πολύτιμο ρόλο των γυναικών στην αρχιτεκτονική στη Γερμανία τα τελευταία 100 χρόνια. «Μέσα από τις βιογραφίες τους παρατηρούμε τις δυσκολίες, την πορεία για τη σταδιακή αποδοχή τους στο επάγγελμα, αλλά και το έργο τους, διάχυτο με τη δημιουργική τους δράση, εφευρετικότητα, ευαισθησία, εργονομία, καθώς και φανταστικές ή ουτοπικές προσεγγίσεις με έντονη κοινωνική ευαισθησία». Για το κυπριακό τμήμα της έκθεσης η κα Τούρβα λέει πως είναι χαρακτηριστικό το εύρος της δουλειάς τους, το οποίο παρουσιάζει πέρα από υλοποιημένα κτίρια, έργα που αφορούν αστικές επεμβάσεις, αρχιτεκτονική τοπίου, διαχείριση και αποκατάσταση πολιτιστικής κληρονομιάς, δικοινοτικές συνεργασίες και ακτιβισμό, κοινωνικές δράσεις και συμμετοχικές διαδικασίες, ακαδημαϊκό έργο, τεχνολογία, και έρευνα στην αρχιτεκτονική θεωρία και στον σχεδιασμό. «Οι επιλογές αυτές έγιναν συνειδητά με σκοπό την ανάδειξη, τόσο των τομέων που διέπρεψαν γυναίκες αρχιτέκτονες, όσο και τη συνεχή προσπάθεια για εξέλιξη και επέκταση των ορίων της αρχιτεκτονικής, πέραν από την έννοια του κτιρίου».
Τα έργα των γυναικών αυτών σημειώνει έχουν λάβει διεθνείς διακρίσεις, συμπεριλαμβανομένων κρατικών βραβείων, εκπροσωπήσεις της Κύπρου στα βραβεία Mies van der Rohe, συμμετοχές στην Μπιενάλε αρχιτεκτονικής στην Βενετία, καθώς και βραβεία UNESCO και Aga Khan για διαχείριση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η Μάρω Ευθυμιάδη-Ατζίνη ήταν η πρώτη Κύπρια αρχιτέκτονας με σπουδές και εργασιακή εμπειρία στην Ελλάδα, Γερμανία, Ιταλία και Ισπανία. ΑΡΧΕΙΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Η πρώτη Κύπρια

Όλοι ξέρουμε τη Ζάχα Χαντίντ, και τώρα μαθαίνουμε για την Ευθυμιάδη-Ατζίνη και άλλες, πόσα δεν ξέρουμε ακόμα, ρώτησα την κα Τούρβα: «Η έκθεση παρουσιάζει το έργο και τη ζωή της Μάρως Ευθυμιάδη-Ατζίνη της πρώτης Κύπριας αρχιτέκτονα με σπουδές και εργασιακή εμπειρία στην Ελλάδα, Γερμανία, Ιταλία και Ισπανία, η οποία αποφοίτησε το 1960, την ίδια χρονιά που ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία. Επέστρεψε στην Κύπρο το 1967, μια εξαιρετικά σημαντική εποχή για την εξέλιξη της σύγχρονης κυπριακής. Με ουσιαστική εμπειρία στη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος και ιδιαίτερα στον σχεδιασμό της κοινωνικής κατοικίας, είχε δυναμική εμπλοκή στα κοινά και στον αρχιτεκτονικό διάλογο. Μετά τον πόλεμο του 1974 μέσα από το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως σχεδίασε προσφυγικούς συνοικισμούς, όπου φαίνεται το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της στον κοινωνικό ρόλο που δύναται να διαδραματίσει η αρχιτεκτονική». Η επιμελήτρια μού τονίζει πως ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κοινοτικοί κήποι που ένταξε στους συνοικισμούς, καθώς και το περιβαλλοντικό της ενδιαφέρον κατά τον πολεοδομικό σχεδιασμό σε δημόσια έργα, όπως το πάρκο του Αγίου Δημητρίου και αργότερα, στη συζήτηση για την πολεοδομική ένταξη του Πεδιαίου. «Η Μάρω Ευθυμιάδη-Ατζίνη άνοιξε τον δρόμο σε άλλες σύγχρονές της, όπως τις Solmaz Feridun (αποφ.1961), Ελένη Ρωμανού Δημητριάδου (αποφ.1969), Ανδρούλα Δημητρίου (αποφ.1970), και Sevim Altan (αποφ.1972)».

Πώς η γυναίκα αρχιτέκτονας μπορεί να επηρεάσει το δομημένο περιβάλλον

Για τις εργασιακές σχέσεις αυτών των γυναικών, την αντιμετώπισή τους από το περιβάλλον, την αποδοχή τους ως επαγγελματίες, τι γνωρίζουμε, ρώτησα την κα Τούρβα, η οποία μου λέει πως σήμερα εύκολα διαπιστώνει κανείς, ότι μόλις 60 χρόνια από την αποφοίτηση της πρώτης Κύπριας αρχιτέκτονα, η παρουσία των γυναικών στο επάγγελμα έχει αυξηθεί σημαντικά. «Ενδεικτικά περίπου το 50% των εγγεγραμμένων αρχιτεκτόνων στο ΕΤΕΚ είναι γυναίκες. Περίπου το 60% των πρόσφατων αποφοίτων στις κυπριακές σχολές αρχιτεκτονικής και περίπου το 40% των ακαδημαϊκών στις σχόλες αυτές είναι γυναίκες (με τέσσερις εκ των οποίων να έχουν διατελέσει και πρόεδροι των Τμημάτων τους). Παρόλα αυτά, ακόμα και σήμερα, μέσα από μια ανασκόπηση αναθέσεων έργων μεγάλης κλίμακας και δημοσίων κτιρίων, παρατηρούμε ότι ελάχιστα εξ αυτών έχουν πραγματοποιηθεί από γυναίκες. Αντιθέτως, εξετάζοντας βραβευμένες προτάσεις σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς διαπιστώνουμε αρκετές διακρίσεις από ομάδες και συνεργασίες που αποτελούνται (και) από γυναίκες».

Σήμερα πώς είναι τα πράγματα, θα χρειαστεί άραγε ξανά μια παρόμοια έκθεση μετά από 30 χρόνια; «Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον σε θέματα κοινωνικής ισότητας. Οι πιο πάνω αριθμοί μπορεί να μας εμπνέουν, αλλά και να μας προβληματίσουν. Θεωρώ ότι έχουμε ακόμα αρκετό δρόμο ως κοινωνία κατ’ αρχή για την αναγνώριση συστημικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε και κατ’ επέκταση την έναρξη μιας ουσιαστικής συζήτησης. Η έκθεση Frau Architekt θα μπορούσε να αποτελέσει έμπνευση για μια σειρά στοχευμένων εκδηλώσεων/δράσεων ώστε να ανοίξει ο διάλογος προς τον τρόπο που μπορεί να επηρεάσει η γυναίκα αρχιτέκτονας το δομημένο περιβάλλον, αλλά και τις διαδικασίες παραγωγής του.

Όψη από την ανάπλαση της παραλιακής περιοχής της Βορόκληνης (πρώτη φάση 2002), των Μαργαρίτας Δανού και Σεβίνας Φλωρίδου. FRANGINOS THEODOROU

Γυναίκες στην Αρχιτεκτονική

Οι 33 γυναίκες αρχιτέκτονες που παρουσιάζονται στην έκθεση της Λευκωσίας συμπεριλαμβάνει τις: ΓΕΡΜΑΝΙΑ: Emilie Winkelmann, Marie Frommer, Margarete Schütte-Lihotzky, Lotte Stam-Beese, Lucy Hillebrand, Wera Meyer-Waldeck, Merete Mattern, Iris Dullin-Grund, Verena Dietrich, Ingeborg Kuhler, Gesine Weinmiller, Almut Grüntuch-Ernst. ΚΥΠΡΟΣ: Μάρω Ευθυμιάδη-Ατζίνη, İlkay Feridun, Αθηνά Παπαδοπούλου, Μαργαρίτα Δανού, Σεβίνα Φλωρίδου, Münevver Özgür Özersay, Esra Can Akbil, Meltem Nalbantoğlu, Χριστιάνα Ιωάννου, Simzer Kaya, Βερόνικα Αντωνίου.

Πληροφορίες:

«Frau Architekt», Ινστιτούτο Γκαίτε Κύπρου, λεωφ. Μάρκου Δράκου 21, Λευκωσία. Μέχρι το Σάββατο 19 Μαρτίου (Τετάρτη – Παρασκευή, 14:00-19:00, Σάββατο 10:00-14:00). Ξεναγήσεις 2 Μαρτίου 2022 στις 6 μ.μ. Κράτηση απαραίτητη. Στις 12 Μαρτίου θα διεξαχθεί ανοιχτή συζήτηση. Επικοινωνία/πληροφορίες τηλέφωνο 22674606, kultur-nikosia@goethe.de, www.goethe.de/kypros