Kathimerini.gr
Μπορεί σήμερα ο κόσμος μας να αλλάξει εξαιτίας μιας αρρώστιας; «Φυσικά! Μια πανδημία θα προκαλέσει δραματική μείωση της ταξιδιωτικής κίνησης, τριγμούς στη διεθνή οικονομία, ακόμη και εξεγέρσεις. Και δεν είναι βέβαιο ότι θα έχουμε τα απαραίτητα φάρμακα ή τα εμβόλια για να την αναχαιτίσουμε».
O διάλογος αυτός έγινε την άνοιξη του 2018, όταν είχα συνομιλήσει με τον Ιρβιν Σέρμαν –ομότιμο καθηγητή Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας και συγγραφέα του μπεστ σέλερ «Δώδεκα αρρώστιες που άλλαξαν τον κόσμο μας» (έκδοση της Αμερικανικής Μικροβιολογικής Εταιρείας)– για την επανεμφάνιση της ελονοσίας, σε περιοχές του πλανήτη που θεωρούνταν άτρωτες μέχρι τότε, λόγω της κλιματικής αλλαγής.
Επικοινώνησα ξανά μαζί του, πριν από λίγες μέρες. Ο 87χρονος επιστήμονας είναι από εκείνους που δεν ξαφνιάστηκαν από την επέλαση του κορωνοϊού. Ούτε από τις επιπτώσεις αυτής της κρίσης δημόσιας υγείας – σε κοινωνικό, οικονομικό, ακόμα και πολιτικό επίπεδο. Γιατί, μελετώντας σχεδόν όλη του τη ζωή λοιμώδη νοσήματα, ξέρει πως η «συμπεριφορά» τους, όπως και το αποτύπωμά τους είναι διαχρονικά. «Οι διάφορες ασθένειες έχουν επηρεάσει βαθιά την ανθρώπινη ιστορία. Η Μαύρη Πανώλη, τον 14ο αιώνα, για παράδειγμα, οδήγησε στον επανασχηματισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Οι επιδημίες του παρελθόντος, απώτερου και πρόσφατου, είναι καταγεγραμμένες στην Ιστορία, για να τις μελετήσουμε. Aν μπορέσουμε να τις κατανοήσουμε θα είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι για εκείνες που θα έρθουν στο μέλλον», μου είπε.
Ο Ναπολέων Βοναπάρτης ακουμπάει επιδεικτικά ασθενή με πανούκλα στη Γιάφα το 1799 (έγχρωμη ξυλογραφία του Thiébault).
Πράγματι, ανά τους αιώνες, οι πανδημίες είναι σαν τα ποτάμια: αλλάζουν τους τόπους από τους οποίους περνούν αλλά και την ανθρωπογεωγραφία τους. Σε αυτό συμφωνούν δύο διακεκριμένοι επιστήμονες, που τις μελετούν εδώ και χρόνια: ο δρ Φρεντερίκ Κεκ, διευθυντής του Εθνικού Εργαστηρίου Κοινωνικής Ανθρωπολογίας της Γαλλίας, και ο δρ Χρήστος Λυντέρης, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής/Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο βρετανικό πανεπιστήμιο St Andrews. Τους ρώτησα αν αιφνιδιάστηκαν από την επέλαση του κορωνοϊού αν έχει διδαχθεί κάτι η ανθρωπότητα από τις επιδημίες που έχει περάσει αν η τωρινή θα αλλάξει τον κόσμο και με ποιον τρόπο πόσο ευάλωτοι είμαστε απέναντι σε άλλους, αναδυόμενους ιούς, και πώς θα μπορούσαμε να προετοιμαστούμε. Σε αυτό το τελευταίο ερώτημα συμφώνησαν με τον έτερο «κυνηγό επιδημιών», Ιρβιν Σέρμαν: Οι πανδημίες δεν μπορούν να αποφευχθούν. Αυτό που είμαστε σε θέση και οφείλουμε να κάνουμε είναι να ελαχιστοποιήσουμε τις επιπτώσεις τους...
Ημασταν ανέτοιμοι, αν και το περιμέναμε
Από τη δεκαετία του 1990 οι επιστήμονες προέβλεπαν την εμφάνιση πανδημιών· η επιστημονική κοινότητα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και οι κυβερνήσεις πολλών κρατών προετοιμάζονταν γι’ αυτές. Γι’ αυτή την «επιδημική ετοιμότητα» εκατομμύρια δολάρια δαπανούνταν ετησίως. Είναι έκπληξη, λοιπόν, το πόσο ανέτοιμοι αποδειχθήκαμε απέναντι στον κορωνοϊό. Η επιδημιολογία του COVID-19, βέβαια, με τη μακρά περίοδο επώασης και τους ασυμπτωματικούς ασθενείς, που μπορούν ωστόσο να μεταδίδουν τον ιό, κάνει πιο δύσκολη την αντιμετώπισή του, αλλά πώς να δικαιολογηθούν οι ελλείψεις προστατευτικού εξοπλισμού ακόμα και από τις πιο προηγμένες χώρες;
Είναι λάθος να εκλαμβάνουμε την Ιστορία ως μία σειρά διδαχών. Οι κοινωνίες έχουν την τάση να ξεχνούν τις επιδημίες ακόμη κι όταν αυτές έχουν επηρεάσει μεγάλα τμήματά τους. Το 1927-28 προσβλήθηκε από τον ιό του δάγκειου πυρετού και νόσησε το 90% των Αθηναίων. Ποιος το θυμάται σήμερα; Ωστόσο, σε επιχειρησιακό επίπεδο, η εμπειρία των επιδημιών μας οπλίζει με εργαλεία –τεχνολογικά όσο και εννοιολογικά–, τα οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να προστατευθούμε από τις επόμενες. Οπως η καραντίνα: άρχισε να εφαρμόζεται τον 15ο αιώνα και είναι χρήσιμη μέχρι σήμερα. Σε εννοιολογικό επίπεδο, η ιστορική εμπειρία είναι επίσης σημαντική. Η ανθρωπότητα παλεύει με μολυσματικές νόσους από τους προϊστορικούς χρόνους και υπάρχει τεράστια διαφοροποίηση όχι μόνο στους τρόπους αντιμετώπισής τους αλλά και στο πώς οι άνθρωποι βλέπουν τον εαυτό τους και τη θέση τους στον κόσμο μέσα από αυτές. O SARS και ο Εμπολα έγιναν αφορμή να σκεφτούμε ότι έχει έρθει η ώρα να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με τη φύση. Προέκυψε η ανάγκη για Ενιαία Υγεία (One Health): για να παραμείνουμε, δηλαδή, οι άνθρωποι υγιείς και προστατευμένοι από αναδυόμενα παθογόνα, δεν αρκεί να ελέγξουμε τις επαφές μας με ζώα που τυχόν μεταφέρουν ασθένειες αυτό λειτουργεί μόνο βραχυπρόθεσμα. Πρέπει να φροντίσουμε για την υγεία ζώων, χρειαζόμαστε υγιή οικοσυστήματα.
Βομβάη, θάλαμος σε νοσοκομείο αποκλειστικά για ασθενείς με πανούκλα, κατά την περίοδο της επιδημίας 1896-1897.
Αρκετοί πιστεύουν ότι οι πανδημίες προκαλούν μίσος και συγκρούσεις. Ιστορικοί όπως ο Σάμιουελ Κον έχουν αποδείξει ότι αυτό είναι ανακριβές. Τέτοιες κοινωνικές «αποκρίσεις» υπήρξαν τόσο στη Μαύρη Πανώλη (1347-1353), όσο και κάποιες φορές στη διάρκεια του 19ου αιώνα, αλλά δεν αποτελούν ιστορική σταθερά. Αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις, οι επιδημίες έχουν προωθήσει την κοινωνική αλληλεγγύη. Συχνά ακούμε ότι προκαλούν σημαντικές κοινωνικές αλλαγές. Ούτε αυτό είναι ακριβές. Συνήθως, οι κοινωνικές δομές αποδεικνύονται πιο ανθεκτικές.
Tι μας έχει δείξει η τωρινή πανδημία; Οτι πάνω απ’ όλα χρειαζόμαστε καλύτερη πρωτοβάθμια περίθαλψη, να προσέξουμε τις βασικές δομές υγείας. Για να είμαστε προετοιμασμένοι για την επόμενη κατάσταση έκτακτης ανάγκης έχουμε ανάγκη από ένα λειτουργικό σύστημα υγείας – σε καθημερινή βάση.
Κάθε επιδημία –ακόμα και της ίδιας ασθένειας– είναι μοναδική: εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, επιστημονικό και ιστορικό πλαίσιο. Η τωρινή, πέρα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ιού, διαφέρει σε κάτι ακόμα: ισχυρές χώρες όπως οι ΗΠΑ, που θα περιμέναμε να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της προσπάθειας, δεν ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες της παγκόσμιας κοινότητας. Υπό αυτήν την έννοια, ζούμε μια πρωτόγνωρη κατάσταση.
Δρ Χρήστος Λυντέρης είναι αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής/Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο βρετανικό πανεπιστήμιο St Andrews.
Οι αναδυόμενοι ιοί είναι απρόβλεπτοι
Το ξέσπασμα της επιδημίας στη Γουχάν δεν με ξάφνιασε. Οι ειδικοί το περίμεναν μετά τον SARS, που το 2003 είχε εξελιχθεί με παρόμοιο μοτίβο. Αν κάτι με εξέπληξε ήταν η έκταση που πήρε, το πόσο γρήγορα έγινε πανδημία – κυρίως λόγω του γεγονότος ότι μεταδίδεται πολύ εύκολα, ακόμα και από ασυμπτωματικούς ασθενείς.
Πράγματι, οι επιδημίες μοιάζουν με ποτάμια – ωραία παρομοίωση! Το ρεύμα τους, όμως, δεν είναι πάντα τόσο ορμητικό, ώστε να μπορεί παρασύρει και να καταβυθίσει το ανθρώπινο είδος. Μερικές φορές ρέουν σχετικά ήρεμα, όπως συμβαίνει με την ιλαρά ή την εποχική γρίπη, και οι επιδημιολόγοι γνωρίζουν πώς να τις «τιθασεύσουν». Κι άλλες φορές, σε περιπτώσεις όπως μια πανδημία γρίπης ή η τωρινή, είναι σαν χείμαρροι: είναι δύσκολο να τις συγκρατήσουν. Το μόνο σίγουρο είναι πως όλες οι επιδημίες αφήνουν το ίχνος τους στις κοινωνίες από τις οποίες περνούν: τη συλλογική ανοσία.
Από τις πανδημίες που έχω μελετήσει ώς τώρα, πιο εντυπωσιακή –αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτή τη λέξη– ήταν της γρίπης του 1968. Σκότωσε ένα εκατομμύριο ανθρώπους και σχεδόν πέρασε απαρατήρητη. Ισως γιατί οι περισσότερες χώρες, εκείνη την εποχή, είχαν άλλα θέματα να λύσουν, κοινωνικά και πολιτικά, και οι πολίτες ενδιαφέρονταν περισσότερο γι’ αυτά δεν τους περνούσε από το μυαλό ότι υπήρχε πιθανότητα να χάσουν τη ζωή τους από έναν ιό.
Επιστήμονες σε εργαστήριο αναζητούν με τα περιορισμένα μέσα της εποχής αντίδοτο στον θανατηφόρο κίτρινο πυρετό, το 1910.
Οι αλλαγές που θα φέρει στον κόσμο μας ο κορωνοϊός θα είναι, πιστεύω, πολλές και σημαντικές. Θα αρχίσουμε να παίρνουμε περισσότερο στα σοβαρά σενάρια κατασκευής ιών σε εργαστήρια – ενδεχόμενο που ώς τώρα υπήρχε μόνο στη σφαίρα της μυθοπλασίας ή της συνωμοσιολογίας.
Θα σκεφτούμε βαθύτερα τις οικολογικές αλλαγές που έχουν «γεννήσει» αυτήν την πανδημία: την αναστάτωση που προκαλούν οι άνθρωποι στα ενδιαιτήματα των νυχτερίδων και το εντατικό εμπόριο άγριων ζώων στις κινεζικές αγορές, την εξάρτηση της παγκόσμιας οικονομίας από βιομηχανικές πόλεις όπως η Γουχάν.
Στο εξής θα εμπιστευόμαστε πιο πολύ το κράτος πρόνοιας, θα επενδύσουμε στα συστήματα δημόσιας υγείας, καθώς και στην έρευνα και στην εκπαίδευσή μας, ώστε να είμαστε προετοιμασμένοι για την επόμενη αντίστοιχη περιπέτεια.
Η προετοιμασία, βέβαια, ποτέ δεν μπορεί να φτάσει το εκατό τοις εκατό. Οι αναδυόμενοι ιοί είναι απρόβλεπτοι. Μπορεί να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε καλύτερα τον επόμενο κορωνοϊό που θα έρθει από την Κίνα και θα προσβάλει το αναπνευστικό μας σύστημα, αλλά τι θα γίνει με τον ιό του δάγκειου πυρετού, που θα μεταδίδεται στη Μεσόγειο μέσω των κουνουπιών και θα προκαλεί, μεταξύ άλλων, εγκεφαλοπάθεια;
Δείτε τι συμβαίνει στη Γαλλία: οι συνθήκες στα νοσοκομεία και στα γηροκομεία είναι ακόμα πολύ άσχημες, αν και ο αριθμός των ασθενών που εισάγονται για νοσηλεία μειώνεται. Το lockdown έχει παραταθεί μέχρι τις 11 Μαΐου. Είναι μια δύσκολη κατάσταση για τη γαλλική κοινωνία, που τα τελευταία δύο χρόνια αισθάνεται ολοένα και λιγότερη εμπιστοσύνη απέναντι στην πολιτεία. Δυστυχώς, η πατρίδα μου δεν μπορεί πια να υπερηφανεύεται ότι είναι το επίκεντρο του επιστημονικού πολέμου απέναντι στις επιδημίες, όπως ήταν τον καιρό του Λουί Παστέρ...
Φρεντερίκ Κεκ, διευθυντής του Εθνικού Εργαστηρίου Κοινωνικής Ανθρωπολογίας της Γαλλίας.
