Kathimerini.gr
Οι άνθρωποι πίστευαν κάποτε πως ο κόσμος κυβερνάται από άγνωστες, τυφλές, σκοτεινές, αυθαίρετες και χαοτικές δυνάμεις. Έτσι, εξάλλου, συμπεριφέρονταν και οι θεοί· αρκεί να θυμηθεί κανείς το Δωδεκάθεο με τις παραξενιές και τις ιδιοτροπίες του κατά τον Τρωικό πόλεμο, όπως μαρτυρείται υποδειγματικά από τον Όμηρο.
Στην πορεία του χρόνου, ωστόσο, φιλόσοφοι και στοχαστές άρχισαν να διακρίνουν κάποιες σταθερότητες πίσω από την αέναη ροή και εναλλαγή των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων. Έτσι, ενδεικτικά, παρατηρώντας και μελετώντας τις θέσεις των άστρων στον ουρανό (κάτι που κατά τον Καντ παραλληλίζεται με τον ηθικό νόμο μέσα μας), καθώς και τους ρυθμούς μεταβολής των εποχών και άλλων φυσικών καταστάσεων, κατέληξαν κάποτε στο νόμο της βαρύτητας, όπως τον διατύπωσε ο Νεύτων, ως βασικής εξηγητικής αρχής στο σύμπαν. Δεν άργησε, ωστόσο, και αυτή να αναθεωρηθεί στη συνέχεια και να συμπληρωθεί με άλλες αρχές, όπως αυτή της απροσδιοριστίας ή της γενικής και ειδικής σχετικότητας (ήτοι, του συνεχούς και αδιάσπαστου του χωροχρόνου), που διατύπωσαν αντιστοίχως ο Heisenberg και ο Einstein, για να περιοριστούμε στα πιο βασικά και θεμελιώδη.
Ανάλογα ισχύουν, εν πολλοίς, και για τις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες. Μεγάλα πνεύματα και στοχαστές από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη έως τον Hobbes, τον Locke και τον Rousseau ή τον Kant, τον Hegel, τον Marx και τον Weber, για να μείνουμε στους μείζονες εξ αυτών, δεν έχουν πάψει ανά τους αιώνες να αναζητούν τις βασικές αρχές και τους κανόνες, που διέπουν τα κοινωνικά φαινόμενα και τις καταστάσεις σε διάφορους τόπους και εποχές. Αυτές μπορεί να μη γίνονται εύκολα αντιληπτές με ‘γυμνό μάτι’, αλλά τούτο δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν, ούτε ότι είναι απροσπέλαστες στη σκέψη. Αντιθέτως, η επιστήμη και ο στοχασμός είτε για τα φυσικά είτε για τα κοινωνικά φαινόμενα αποβλέπει σε αυτό ακριβώς – να σηκώσει έστω για λίγο το ‘πέπλο της άγνοιας’ και να διακρίνει τι κρύβεται πίσω από αυτό, ώστε να εξηγηθεί καλύτερα και πιο πειστικά ένα φαινόμενο και ορισμένη συμπεριφορά.
Αυτό είναι, νομίζω, και το βαθύτερο νόημα της απόφανσης του Einstein, που τέθηκε ως τίτλος στο παρόν κείμενο. Αναφέρεται, ιδίως, στην έλλογη και συστηματική προσπάθεια του ανθρώπου να ανεύρει νόμους και αρχές με γενική εξηγητική αξία και ισχύ για τα φαινόμενα και τις καταστάσεις του κόσμου (φυσικού ή κοινωνικού).
Μπορεί ένα άστρο να έχει μάζα τόσο πυκνή και συμπαγή, ώστε να ‘ρουφά’ όλο το φως που εκπέμπεται από αυτό και να το κρατά μαζί του· ή μπορεί ο χωροχρόνος να αλλοιώνεται και να ‘καμπυλώνει’ τόσο πολύ, ώστε τελικά η ύλη όχι μόνο να μην φεύγει, αλλά να βυθίζεται εν όλω ή εν μέρει σε μια μεγάλη ‘μαύρη τρύπα’ εντός του. Μπορεί και άλλα πράγματα να είναι πιθανά, ίσως ακόμη πιο ευφάνταστα και τολμηρά. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις· είναι, άραγε, η οικονομία και οι παραγωγικές σχέσεις ή μήπως οι ιδέες και οι πολιτικοί θεσμοί, οι παραδόσεις και οι πολιτισμοί, που κυβερνούν τα ανθρώπινα ή άλλα πράγματα πιο σκοτεινά; Και ποια είναι αυτά; Κάποια αίτια μπορεί να μην είναι άμεσα ορατά, αλλά τούτο δεν σημαίνει πως δεν είναι υπαρκτά.
Τι σημαίνουν, όμως, όλα αυτά και πώς σχετίζονται με τα τρέχοντα προβλήματα του τόπου και της εποχής μας; Αυτό που σημαίνουν είναι ότι, μολονότι τα πράγματα ή τα φαινόμενα μπορεί να μας εκπλήσσουν κάποτε με την απρόσμενη συμπεριφορά τους, κάποια εξήγηση θα υπάρχει γι’ αυτά, που αργά ή γρήγορα ο άνθρωπος θα την ανακαλύψει και θα βρει την καλύτερη και πιο εφικτή λύση και απάντηση, υπό τις περιστάσεις. Μπορεί αυτή να μην είναι οριστική και τελεσίδικη, μπορεί να αμφισβητηθεί και να αναθεωρηθεί κατόπιν, αλλά όσο υπάρχει ο άνθρωπος στον πλανήτη δεν θα πάψει να ερευνά και να αναζητά ή να δοκιμάζει ‘λύσεις’ και απαντήσεις στα προβλήματα που αναφύονται και τον απασχολούν. Και οι απαντήσεις αυτές, έστω προσωρινές και πειραματικές ή πιθανολογικές, θα επιχειρούν ν’ αποκαλύψουν τα αίτια των πραγμάτων και πώς μπορεί αυτά να ελεγχθούν ή να αποφευχθούν στο μέλλον. Λίγο είναι αυτό;
*Ο Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
