Kathimerini.gr
ΤΙΜΟΘΙ ΓΚΑΡΤΟΝ ΑΣ
Η κρίση του κορωνοϊού φαίνεται να ενθαρρύνει την πίστη σε ριζοσπαστική αλλαγή. Ενα εκπληκτικό ποσοστό Ευρωπαίων, γύρω στο 71%, τάσσεται υπέρ της καθιέρωσης καθολικού, βασικού εισοδήματος βάσει δημοσκόπησης της ερευνητικής μου ομάδας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Για όσους πιστεύουν στη φιλελεύθερη δημοκρατία, λιγότερο ενθαρρυντικό είναι ένα άλλο εύρημα: γύρω στο 53% των νέων Ευρωπαίων εμπιστεύεται περισσότερο τα αυταρχικά κράτη παρά τις δημοκρατίες για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η δημοσκόπηση έλαβε χώρα τον Μάρτιο, όταν το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης εφάρμοζε περιοριστικά μέτρα για την πανδημία, αλλά το ερωτηματολόγιο είχε καταστρωθεί νωρίτερα. Θα ήταν ενδιαφέρον να ρωτήσουμε τους Ευρωπαίους ποιο πολιτικό σύστημα θεωρούν ότι αντιμετώπισε πιο αποτελεσματικά την πανδημία, καθώς ΗΠΑ και Κίνα ανταλλάσσουν βιτριολικές κατηγορίες.
Αυτά τα δύο αντιφατικά, αλλά εξίσου εντυπωσιακά ευρήματα δείχνουν πόσο μεγάλα είναι τα διακυβεύματα καθώς βγαίνουμε από την υγειονομική κατάσταση εκτάκτου ανάγκης για να αντιμετωπίσουμε την οικονομική πανδημία και τις πολιτικές επιπτώσεις της. Τι πρόσημο θα έχει αυτή η ιστορική καμπή για την Ευρώπη και για όλη την ανθρωπότητα; Θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε έναν πολύ καλύτερο, αλλά και σε έναν πολύ χειρότερο κόσμο.
Η πρόταση για καθολικό, βασικό εισόδημα χαρακτηριζόταν ώς πρόσφατα από τους περισσότερους υπερβολή ή ουτοπία. Στη διάρκεια της πανδημίας, όμως, αρκετές ανεπτυγμένες χώρες πήραν μέτρα που μοιάζουν με κάτι τέτοιο – όχι για όλο τον κόσμο, αλλά για μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Ο Ισπανός υπουργός Οικονομικών δήλωσε ότι το «ελάχιστο ζωτικό εισόδημα» μπορεί να γίνει μόνιμο στοιχείο του κοινωνικού συστήματος. Σπάνια περνάει μια μέρα όπου δεν θα διαβάσουμε παρόμοιες προτάσεις στον διεθνή Τύπο.
Η καθιέρωση αυτού του μέτρου θα ήταν στοιχείο του πιθανού μας μέλλοντος εφόσον καταφέρναμε να μετατρέψουμε μία από τις μεγαλύτερες μεταπολεμικές κρίσεις σε μία από τις μεγαλύτερες ευκαιρίες της ανθρωπότητας. Αντιμετωπίζουμε την εκτόξευση των ανισοτήτων, τόσο στο οικονομικό όσο και στο πολιτιστικό επίπεδο, οι οποίες διαβρώνουν τα θεμέλια ακόμη και ισχυρών δημοκρατιών, όπως οι ΗΠΑ και η Βρετανία. Εχοντας μάθει στη διάρκεια της πανδημίας να εργαζόμαστε διαφορετικά –περισσότερο από το σπίτι, με λιγότερα ταξίδια–μπορούμε να διαμορφώσουμε ένα νέο μοντέλο ζωής-εργασίας. Εχοντας εκτιμήσει τη σημασία που έχουν ο καθαρότερος αέρας και ο καθαρότερος ουρανός, το κελάηδισμα των πουλιών που δεν πνίγεται από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων, τις αργές αλλαγές της Φύσης που δεν προσέχαμε μέσα στο καθημερινό μας άγχος, μπορεί να σοβαρευτούμε και να προχωρήσουμε σε ριζοσπαστικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, προσφέροντας καλύτερη ποιότητα ζωής στους εαυτούς μας.
Αφού βγήκαμε στα μπαλκόνια και στις ταράτσες, σε όλη την Ευρώπη, για να χειροκροτήσουμε τους γιατρούς, τους νοσηλευτές και τους ανθρώπους του ΕΚΑΒ, που ανέλαβαν ρίσκα για τη ζωή τους προκειμένου να σώσουν τη δική μας, δεν πρέπει να τους ξεχάσουμε από τη στιγμή που θα περάσει ο άμεσος κίνδυνος. Οχι μόνο δικαιούνται καλύτερο οικονομικό και κοινωνικό στάτους –το μεταπολεμικό σύνθημα «σπίτια για ήρωες» έρχεται στο μυαλό– αλλά υπάρχει και αυτό που οι πονηροί Πολωνοί λαϊκιστές αποκαλούν «αναδιανομή του σεβασμού». Αν κάνουμε λοιπόν την αναγκαία αναδιανομή, πλην των άλλων, θα στερήσουμε από τους εθνικιστές- λαϊκιστές μια δεξαμενή δημαγωγίας.
Ταυτόχρονα, αναγνωρίζουμε ότι ένας πλανήτης που αντιμετωπίζει εντελώς νέου είδους απειλές, όπως ο φονικός ιός και η κλιματική αλλαγή, χρειάζεται περισσότερη, όχι λιγότερη, διεθνή συνεργασία. Η Ε.Ε., η οποία νωρίτερα αυτή τη βδομάδα συγκάλεσε διεθνή συνάντηση για τη συλλογή κονδυλίων με στόχο την αντιμετώπιση της COVID-19, αναδεικνύεται σε δύναμη η οποία πρωτοστατεί στη διεθνή συνεργασία.
Αυτό είναι το όνειρο. Αλλά υπάρχει κι ο εφιάλτης. Για την ώρα, ο κόσμος θυμίζει περισσότερο την ατμόσφαιρα του μεσοπολέμου και λιγότερο την ανοικοδόμηση φιλελεύθερων, κοινωνικά ευαίσθητων δημοκρατιών μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εθνικιστικές παρορμήσεις του Ντόναλντ Τραμπ και του Σι Τζινπίνγκ εκδηλώνονται ολοένα και περισσότερο. Με πολιτικές πτώχευσης του γείτονα, η μετά τον κορωνοϊό ύφεση κινδυνεύει να μετατραπεί σε μεγάλη κρίση. Οι ανισότητες μπορεί να εκτιναχθούν, αντί να μειωθούν, τόσο στο εσωτερικό των κοινωνιών όσο και μεταξύ των κρατών.
Στην Ευρώπη, οι πλουσιότερες, βόρειες χώρες όπως η Γερμανία και η Ολλανδία δεν επιδεικνύουν στον αναγκαίο βαθμό αλληλεγγύη με τις οικονομίες του Νότου, που έχουν υποστεί το μεγαλύτερο πλήγμα. Δεν αποκλείεται μάλιστα να χρησιμοποιήσουν την προσωρινή αναστολή του Συμφώνου Σταθερότητας για να διοχετεύσουν κρατικά κονδύλια σε εθνικές βιομηχανίες-κλειδιά, ενώ το χάσμα Βορρά-Νότου θα διευρύνεται. Μέσα σε ένα-δύο χρόνια, ένας λαϊκιστής τύπου Ματέο Σαλβίνι ή κάποιος ακόμη χειρότερος (ναι, δεν αποκλείεται), μπορεί να κερδίσει την εξουσία σε μια Ιταλία, όπου το δημόσιο χρέος θα οδεύει προς το 160% του ΑΕΠ, αποδίδοντας τα βάσανα της χώρας του στην έλλειψη ευρωπαϊκής αλληλεγγύης.
Στο μεταξύ, στην ανατολική Ευρώπη η Ουγγαρία κινδυνεύει να εξελιχθεί σε δικτατορία, με τις έκτακτες εξουσίες του πρωθυπουργού Βίκτορ Ορμπαν να μετατρέπονται σε μόνιμο καθεστώς. Τον κατήφορο της Ουγγαρίας μπορεί να ακολουθήσει και η Πολωνία, όπου το κυβερνών κόμμα επιμένει να διεξαγάγει προεδρικές εκλογές με επιστολική ψήφο, παραβιάζοντας στοιχειώδεις εγγυήσεις. Σε αυτό το σενάριο, η Ε.Ε. θα πάψει να εκπροσωπεί μια κοινότητα δημοκρατιών και θα διχαστεί ανάμεσα σε άξονες (Βορράς-Νότος, Ανατολή-Δύση), με τελικό αποτέλεσμα την εξασθένιση και την αποδιάρθρωση. Αναγκασμένα να στηριχθούν μόνο στις δικές τους δυνάμεις, τα εθνικά κράτη πιθανότατα θα αποτύχουν να προσφέρουν στις νέες γενιές θέσεις εργασίας, κοινωνική ασφάλεια και οικολογικά βιώσιμη ανάπτυξη. Σε αυτό το φόντο, οι πολίτες μπορεί να στραφούν σε αυταρχικές λύσεις, δικαιώνοντας τη δημοσκόπησή μας. Οι ΗΠΑ θα μοιάζουν ολοένα και λιγότερο με τις ΗΠΑ, ολοένα και περισσότερο με την Κίνα.
Δέκα χρόνια μετά, κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ζούμε ούτε στον ονειρικό παράδεισο, ούτε στην εφιαλτική κόλαση, αλλά σε κάποια εκδοχή του συνήθους, στην Ιστορία της ανθρωπότητας, Καθαρτηρίου. Αλλά ποια ακριβώς εκδοχή θα πλησιάσουμε εξαρτάται αποκλειστικά από εμάς – Αμερικανούς και Κινέζους, Ρώσους, Ινδούς, Βραζιλιάνους και, φυσικά, Ευρωπαίους. Σε ό,τι αφορά τη δική μας ήπειρο, τα πάντα είναι στο χέρι των Ευρωπαίων πολιτών, συμπεριλαμβανομένων των Βρετανών, οι οποίοι, είτε το θέλουν είτε όχι, παραμένουν Ευρωπαίοι.
Στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, η οποία παρουσιάζει την έρευνά μας, υπάρχει μια πλατφόρμα που επιτρέπει σε κάθε Ευρωπαίο, εφόσον μπορεί να διαθέσει δέκα λεπτά από τον ελεύθερο χρόνο του, να καταθέσει την άποψή του για τις χειρότερες και καλύτερες στιγμές της Ευρώπης που έχει κατά νου, όπως και τις ελπίδες του για την Ευρώπη του 2030. Μέχρι στιγμής, η πτώση του Τείχους του Βερολίνου αναδεικνύεται στην καλύτερη στιγμή της Ευρώπης και το Brexit στη χειρότερη. Είναι πιθανόν, όμως, η στιγμή του κορωνοϊού να τις ξεπεράσει και τις δύο. Επισκεφθείτε μας και καταθέστε την άποψή σας στο europeanmoments.com.
* Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι ιστορικός, καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και επισκέπτης καθηγητής στο Hoover Institution του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ.
