Μάνος Καραγιάννης
Ο κόσμος μας αλλάζει γρήγορα και γίνεται περισσότερο απρόβλεπτος. Αυτή η ιστορική εξέλιξη οφείλεται σε τουλάχιστον τρεις παράγοντες. Πρώτον, η μεταψυχροπολεμική τάξη πραγμάτων βρίσκεται σε αποδρομή, αφού η Δύση χάνει την πρωτοκαθεδρία της στον οικονομικό, διπλωματικό και τεχνολογικό τομέα. Δεύτερον, η έννοια της κρατικής κυριαρχίας δοκιμάζεται από τη συνεχή ανάδυση μη κρατικών ένοπλων δρώντων στη Μέση Ανατολή, την υποσαχάρια Αφρική και τη Νότια Ασία. Τρίτον, η παγκοσμιοποίηση μετατρέπει τοπικές και περιφερειακές κρίσεις σε παγκόσμιες, με ανεξέλεγκτες κάθε φορά συνέπειες.
Λόγω γεωγραφικής τοποθεσίας, η Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο ενός γεωπολιτικού τόξου αστάθειας που ξεκινάει από τη Μέση Ανατολή και καταλήγει στη Μαύρη Θάλασσα. Ο ρωσοουκρανικός πόλεμος συνεχίζεται με αμείωτη ένταση, χωρίς προοπτική για άμεση κατάπαυση του πυρός. Στη Λωρίδα της Γάζας, οι ισραηλινές δυνάμεις καταστρέφουν την υποδομή της Χαμάς και ταυτόχρονα επιτείνουν τη ριζοσπαστικοποίηση των νεαρών Παλαιστινίων. Νοτιότερα, η σιιτική πολιτοφυλακή των Χούθι χρησιμοποιεί ως ορμητήριο τις ακτές της Υεμένης για να πλήξει τις ευρωπαϊκές οικονομίες.
Η Ελλάδα έχει σωστά επιδιώξει την αύξηση της στρατιωτικής της ισχύος και την οικοδόμηση περιφερειακών συμμαχιών με χώρες που μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες (π.χ. Ισραήλ, Αίγυπτος). Ωστόσο, αυτή η διττή στρατηγική έχει όρια. Η ελληνική οικονομία δεν μπορεί να χρηματοδοτεί επ’ αόριστον μεγάλες στρατιωτικές δαπάνες, ενώ η ανάπτυξη μιας ισχυρής εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η ταύτιση των εθνικών μας συμφερόντων με εκείνα συμμαχικών χωρών δεν μπορεί ποτέ να θεωρείται δεδομένη, αφού τα πάντα ρει στη διεθνή πολιτική.
Για πολλούς λόγους, η χώρα είναι μονίμως προσανατολισμένη προς δυσμάς. Εντούτοις, η νέα εποχή απαιτεί μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Η Ελλάδα δεν είναι μόνο ένα εθνικό κράτος (Νationalstaat), αλλά και ένα πολιτισμικό έθνος (Κulturnation) με τις δικές του αξίες, αρχές και ιδανικά. Χωρίς την εσωστρέφεια του ελληνοκεντρισμού, η Αθήνα δύναται να επανανοηματοδοτήσει τη σχέση της με τις χώρες και τους λαούς του προαναφερθέντος τόξου. Εκκινώντας από την παρατήρηση ότι ανάμεσα στην προτεσταντική και καθολική Δύση και την Απω Ανατολή υπάρχει ένας κοινός πολιτισμικός χώρος. Τον έχουν περιγράψει, με διαφορετικό τρόπο, οι ιστορικοί Σπύρος Βρυώνης και Δημήτρης Κιτσίκης.
Η Ελλάδα ως εθνικό κράτος θα έχει πάντα περιορισμένες δυνατότητες εκτός συνόρων, λόγω μεγέθους οικονομίας και δημογραφικής συρρίκνωσης. Η χώρα μας πρέπει να αρχίσει να επενδύει στην άυλη ισχύ της που είναι σχεδόν απεριόριστη. Μέχρι τώρα, το κράτος μας υποστηρίζει τις κλασικές σπουδές και τον βυζαντινό πολιτισμό για να διατηρήσει μια επιρροή στο εξωτερικό που συνεχώς φθίνει. Εύλογα αναρωτιέται κανείς για το περιεχόμενο μιας τέτοιας προσέγγισης που θα επιτρέψει στην Ελλάδα να διαδραματίσει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Χρειάζεται μια ριζοσπαστική ενατένιση του κοινού πολιτισμικού χώρου ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, με όρους 21ου αιώνα. Η κοινή συνισταμένη ανάμεσα στον κλασικό αρχαιοελληνικό πολιτισμό, τον βυζαντινό και τον σύγχρονο ελληνικό είναι η προαγωγή του ανθρωπισμού και της ηθικής. Παρά τα διαφορετικά εθνικά συμφέροντα και επιδιώξεις, η Ελλάδα μπορεί να προωθήσει μια γεωκουλτούρα συνύπαρξης και συνεργασίας στην ευρύτερη περιοχή προς όφελος όλων.
Σε λίγα χρόνια, η μεγαλύτερη απειλή για την οικονομία και την εθνική ασφάλεια δεν θα προέρχεται από τον αναθεωρητισμό κάποιας μεγάλης δύναμης ή τον φανατισμό μιας εξτρεμιστικής οργάνωσης. Οι συνέπειες της κλιματικής κρίσης θα αλλάξουν συθέμελα τον κόσμο μας σε όλα τα επίπεδα. Η άνοδος της θερμοκρασίας επιτείνει το φαινόμενο της ξηρασίας και εντείνει τον κίνδυνο μεγα-πυρκαγιών. Η έλλειψη γλυκού νερού αντιμετωπίζεται συχνά με τη διαδικασία της αφαλάτωσης, αλλά έτσι επηρεάζεται αρνητικά η θαλάσσια ζωή. Η άνοδος της στάθμης του νερού απειλεί τη βιωσιμότητα των περισσότερων πόλεων. Οι πλημμύρες καταστρέφουν σοδειές και υποδομές. Πρόκειται για μια πρόκληση που καμία χώρα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει επαρκώς από μόνη της.
Οι μέχρι τώρα προσπάθειες συνεργασίας (π.χ. η σύμβαση-πλαίσιο του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή) οδηγούν πολλές φορές σε αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε ανεπτυγμένες και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Αυτό συμβαίνει διότι προτάσσεται πάντα το εθνικό έναντι του συλλογικού συμφέροντος. Ωστόσο, η Αθήνα έχει το ειδικό βάρος να ενθαρρύνει έναν νέο διάλογο για τις χώρες που βρέχονται από τη Μεσόγειο και παρακείμενες θάλασσες. Μια πρωτοβουλία που θα εδράζεται στις αξίες της αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης. Να κατανοήσουμε περισσότερο ο ένας τον άλλον για να αντιμετωπίσουμε από κοινού μια δομική απειλή, τουλάχιστον στην ευρύτερη περιοχή. Οσο ιδεαλιστικό και αν ακούγεται, ο μόνος δρόμος για τη συλλογική επιβίωση είναι η επιστροφή μας στον ανθρωπισμό και την ηθική.
Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London. Το βιβλίο του «Το νέο Πολιτικό Ισλάμ: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία και Δικαιοσύνη» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση.
