Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Να δουν την έκθεση του κ. Κάνθου. Να δουν το άξιο έργο του ανθρώπου που για 25 χρόνια δούλευε για να βάλη στο πανί και το χαρτί κα το ξύλο την ψυχή του, για να βάλη, κίνηση και φωνή που μιλά και συγκινεί κάθε καρδιά», αυτά γράφει ο Κα-ς στην εφημερίδα «Κύπρος» για τη δεύτερη έκθεση του Κάνθου στη Λευκωσία, στο οίκημα Νέων Τραστ, τον Μάιο του 1959 όπου παρουσίασε 162 έργα του, 93 ελαιογραφίες, 10 ξυλογραφίες και 55 υδατογραφίες. Κίνηση, φωνή, που συγκινεί…
Αυτό ο Κάνθος καταφέρνει να το κάνει, και γίνεται φανερό κοιτώντας τις σειρές «Γυναικοπάζαρο» και «Σκληροί Χρόνοι» που θα εκτίθενται στη νέα Προσωρινή Έκθεση στη Λεβέντειο Πινακοθήκη, με τίτλο «Κάνθος – Στο Μεταίχμιο της Ιστορίας» από τις 23 Νοεμβρίου. Η Λεβέντειος Πινακοθήκη επέλεξε, όπως αναφέρει στο δελτίο Τύπου της έκθεσης, να προσεγγίσει τη «φορτισμένη» επέτειο των 50 χρόνων από το πραξικόπημα και την εισβολή μέσα από τα μάτια του Κύπριου ζωγράφου Τηλέμαχου Κάνθου (1910-1993). Τα έργα τέχνης που εκτίθενται διανύουν μια χρονική περίοδο από τη δεκαετία του 1940 μέχρι τις αρχές του 1990 και αποτυπώνουν τον διαρκή προβληματισμό του Κάνθου για τα κοινωνικά, πολιτικά και ιστορικά γεγονότα και τις αλλαγές που συνέβαιναν γύρω του.
Σημειώνουμε πως για την έκθεση δάνεισαν έργα τους Κρατική Συλλογή Κυπριακής Τέχνης – Υφυπουργείο Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας και το Πανεπιστήμιο Κύπρου. Πολύτιμη επίσης ήταν και η βοήθεια της οικογένειας του Τηλέμαχου Κάνθου, κυρίως των θυγατέρων του Ελένης Κάνθου και Ευγενίας Κάνθου, και του Ιδρύματος Τηλέμαχος Κάνθος. Για την έκθεση μάς μίλησε μία εκ των επιμελητριών, η Κατερίνα Στεφανίδου (έτερη επιμελήτρια η Δέσποινα Χριστοφίδου).
«Αντίθετες» καταστάσεις
Η Κατερίνα Στεφανίδου, ερωτώμενη για την επιλογή του τίτλου της έκθεσης «Κάνθος – Στο Μεταίχμιο της Ιστορίας» λέει πως ο Κάνθος έζησε σε μια εποχή κατά την οποία στο νησί συνέβαιναν ραγδαίες ανακατατάξεις και εκρηκτικά γεγονότα, που αντικατοπτρίζονται μέσα από τα έργα του και εξηγεί: «Ο τίτλος αναφέρεται σε αυτές τις “αντίθετες” καταστάσεις τις οποίες επεξεργάζεται ο Κάνθος μέσα από τις δύο θεματικές που παρουσιάζουμε στην έκθεση, τις σειρές “Γυναικοπάζαρο” και “Σκληροί Χρόνοι”»…
Γιατί όμως από το πλούσιο έργο του επελέγησαν αυτές οι δύο σειρές, ρωτώ την κα Στεφανίδου, η οποία μού λέει πως κάθε έκθεση έχει πάντα πολλές αφετηρίες…: «Προγραμματίζαμε μια έκθεση για την 50ή επέτειο του πραξικοπήματος, της εισβολής και της επακόλουθης διαίρεσης της Κύπρου, είχαμε επίσης στα σχέδιά μας μια έκθεση αφιερωμένη στον Τηλέμαχο Κάνθο. Η οικογένεια του Κάνθου πρότεινε να εκθέσουμε τη σειρά “Σκληροί Χρόνοι”, που ήταν η αντίδραση του καλλιτέχνη στα δεινά του πολέμου. Αποδεχτήκαμε την ιδέα αυτή. Όμως η προσέγγιση ενός τόσο δύσκολου και πολυδιάστατου θέματος –της πιο πρόσφατης ιστορίας του νησιού μας – δεν είναι μια απλή πρόκληση»… εξηγώντας πως σκοπός τους δεν ήταν απλώς να παρουσιάσουν μια ιστορία την οποία έχουμε ακούσει (και δει) πολλαπλές φορές, αλλά να διευρύνουμε το πεδίο της συζήτησης, προσθέτοντας: «Η σειρά “Γυναικοπάζαρο” τράβηξε την προσοχή μας ως μια παράλληλη οπτική θέασης που μπορούσαμε να ακολουθήσουμε για την κατανόηση και επεξεργασία αυτής της δύσκολης ιστορίας. Για όσους δεν γνωρίζουν, το Γυναικοπάζαρο ήταν μια “γυναικοκρατούμενη” υπαίθρια αγορά που γινόταν κάθε Παρασκευή, περιστασιακά για αιώνες, στην εντός των τειχών πόλη της Λευκωσίας, και είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα ήρεμης και ειρηνικής συμβίωσης μιας πολυπολιτισμικής κοινότητας. Έκλεισε διά παντός από την αποικιοκρατική κυβέρνηση το 1958, στον απόηχο του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ και των δικοινοτικών ταραχών. Καθώς μελετούσαμε το έργο του Κάνθου, συνειδητοποιήσαμε ότι τόσο η σειρά “Σκληροί Χρόνοι” όσο και η σειρά “Γυναικοπάζαρο” αναπτύχθηκαν από τον Κάνθο μεταξύ το 1940-1992, και έτσι σιγά σιγά η αφήγηση άρχισε να ξεδιπλώνεται…
«Στόχος μας με αυτήν την έκθεση, δεν είναι να επιβάλλουμε τις δικές μας αφηγήσεις και οπτικές, αλλά να ανοίξουμε τον δρόμο, να δώσουμε χώρο στον θεατή και τον αναγνώστη, ώστε να δημιουργήσει τις δικές του» λέει η επιμελήτρια της έκθεσης Κατερίνα Στεφανίδου.
Νέες αφηγήσεις
Αυτή η αφήγηση του Κάνθου, ρωτώ την κα Στεφανίδου, είναι όντως πραγματική, παρουσιάζει δηλαδή ο καλλιτέχνης την κατάσταση όπως τη βλέπει ή υπεισέρχονται και υποκειμενικά καλλιτεχνικά κριτήρια;… «Αυτή η ερώτηση δεν έχει μια ξεκάθαρη απάντηση. Η φύση της όρασης είναι υποκειμενική. Κανένας καλλιτέχνης, συγγραφέας, φωτογράφος, ή ακόμη και ο δημοσιογράφος μέσω των ειδήσεων και των άρθρων δεν μπορεί να παρουσιάσει την κατάσταση όπως πραγματικά είναι. Η οπτική και η κατανόησή μας πάντοτε περνάει μέσα από το δικό μας προσωπικό φακό. Έτσι, η απάντηση στο ερώτημα αυτό –ειδικά για έναν καλλιτέχνη– είναι πως, φυσικά η υποκειμενική καλλιτεχνική του οπτική περνά μέσα από το έργο του» και συνεχίζει: «Αυτό είναι μέρος της σημασίας (και της μαγείας) της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο στόχος ενός καλλιτέχνη αλλά και της τέχνης γενικότερα δεν είναι να δείξει κάτι ακριβώς όπως είναι, αλλά να προκαλέσει μια (συναισθηματική) αντίδραση στον θεατή, να διαμεσολαβεί συναισθήματα, γεγονότα, ιδέες, περιπλεγμένα παρελθόντα και φαντασιακά μέλλοντα. Ωστόσο, ο Κάνθος όντως αντικατοπτρίζει και τις ιστορικές πραγματικότητες – ειδικά στην περίπτωση του γυναικοπάζαρου και των σκληρών χρόνων – έχουμε πολλές φωτογραφίες (πάλι φυσικά κάτι υποκειμενικό) από την εποχή που ενέπνευσαν τον Κάνθο».
Σίγουρα η τέχνη δεν έχει τον ρόλο του ιστορικού, πώς όμως πώς βοηθάει την κατανόηση της Ιστορία ή την αντίληψή μας για την ιστορία, ιδίως για τη σύγχρονη ιστορία; Η κα Στεφανίδου λέει: «Η τέχνη βοηθάει στο να διανοίγει χώρους για εναλλακτικές οπτικές και νέες αφηγήσεις. Δίνει στον θεατή την ευκαιρία να συλλογιστεί τα θέματα με μια φρέσκια ματιά. Μπορεί να του θυμίσει πράγματα που έχει ξεχάσει, να του διδάξει καινούργια. Επίσης, η οπτική γλώσσα είναι πιο συμπεριληπτική – καταρρίπτει το γλωσσικό φράγμα, και αφήνει πιο πολύ χώρο για ερμηνείες».
Ποιες είναι οι νέες οπτικές και αφηγήσεις που ευελπιστείτε να έλθουν στο προσκήνιο, ρωτώ κλείνοντας: «Θα προτιμούσα να μην απαντήσω ευθέως, γιατί στόχος μας με αυτήν την έκθεση, δεν είναι να επιβάλλουμε τις δικές μας αφηγήσεις και οπτικές, αλλά να ανοίξουμε τον δρόμο, να δώσουμε χώρο στον θεατή και τον αναγνώστη, ώστε να δημιουργήσει τις δικές του. Όπως λέει και ο μεταποικιακός θεωρητικός Edward W. Said, «Ο ρόλος μας είναι να διευρύνουμε το πεδίο συζήτησης, όχι να θέτουμε όρια σύμφωνα με την επικρατούσα αρχή». Όσο για το κυριότερο χαρακτηριστικό του Τηλέμαχου Κάνθου η Κατερίνα Στεφανίδου λέει: «Η αισθαντικότητα με την οποία βλέπει και διαπραγματεύεται τα γεγονότα που γίνονται γύρω του».
Η Λεβέντειος Πινακοθήκη επέλεξε να προσεγγίσει τη «φορτισμένη» επέτειο των 50 χρόνων από το πραξικόπημα και την εισβολή μέσα από τα μάτια του Κύπριου ζωγράφου Τηλέμαχου Κάνθου (1910-1993).
Πληροφορίες: Λεβέντειος Πινακοθήκη, «Κάνθος – Στο Μεταίχμιο της Ιστορίας», επιμελήτριες Κατερίνα Στεφανίδου και Δέσποινα Χριστοφίδου. Γενικός συντονισμός: Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ. Αίθουσα Προσωρινών Εκθέσεων Λεβέντειος Πινακοθήκη, Λευκωσία. Διάρκεια Έκθεσης: 23 Νοεμβρίου 2024 – 9 Μαρτίου 2025.
