Του Απόστολου Κουρουπάκη
Στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων του Κυπριακού Μουσείου ο εικαστικός Μιχάλης Χαραλάμπους συνδιαλέγεται με τα εκθέματα και παρουσιάζει την εικαστική εγκατάσταση «ΜΑΖΙ - ΕΡΩΤΑΣ, ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑ», που διοργανώνει το Τμήμα Αρχαιοτήτων, υπό τη γενική εποπτεία της Ευτυχίας Ζαχαρίου, σε μουσειολογική επιμέλεια των αρχαιολογικών λειτουργών Ευθυμίας Άλφα και Δήμητρας Ιγνατίου. Πρόκειται για μία έκθεση που εμβυθίζει τον επισκέπτη σε διαφορετικούς κόσμους, μακρινούς και αλλόκοτους, χρονικά τουλάχιστον. Μέσα από τις τρεις ενότητες ο εικαστικός Μιχάλης Χαραλάμπους επιχειρεί, με γόνιμο τρόπο, να αντικρίσει έννοιες όπως ο θάνατος, ο έρωτας και το μετά. Όπως μάς λέει ο Μιχάλης Χαραλάμπους «η ανάγκη για βαθιά εσωτερική ανασκόπηση με οδήγησε στον ρόλο του παρατηρητή, όπου μέσα από αυτές τις έννοιες ανακάλυψα νέες συνδέσεις με το περιβάλλον μου, είτε αυτό αφορά το κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό σκηνικό είτε το φυσικό και αστικό τοπίο είτε με πιο προσωπικές αναζητήσεις».
–Πώς προέκυψε και τι σου έδωσε ως καλλιτέχνη αυτή η συνεργασία με το Κυπριακό Μουσείο και τα εκθέματά του;
–Η συνεργασία προέκυψε με τη συμβολή του Μάριου Ψαρά με τον οποίο συνεργάστηκα στη έκθεση ΑΝΙΜΑ στο Λονδίνο στην Ύπατη Αρμοστεία. Εκεί δημιουργήσαμε μια εγκατάσταση εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, σε συνεργασία με το Βρετανικό Μουσείο και το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Η συμβολή του Μάριου καθόρισε μετέπειτα τη στενή και ουσιαστική συνεργασία μου με το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Ακολούθησαν πολλές συναντήσεις με τους συνεργάτες μου. Η εμπειρία τόσο με τα εκθέματα του μουσείου, όσο και με το προσωπικό τού Τμήματος Αρχαιοτήτων και τους υπόλοιπους συνεργάτες ήταν μοναδική. Η ανοικτοσύνη της Ευτυχίας Ζαχαρίου, η οποία είχε τη γενική εποπτεία της έκθεσης, αλλά της Ευθυμίας Άλφα και της Δήμητρας Ιγνατίου, οι οποίες ανέλαβαν τη μουσειολογική επιμέλεια και οργάνωση της έκθεσης, αλλά και τη συγγραφή των κειμένων με άψογη μεθοδολογία, φροντίδα και ευαισθησία, έδωσαν το εξαιρετικό αποτέλεσμα. Το γραφείο Elston Alphas ανέλαβε τον μουσειογραφικό σχεδιασμό και την επίβλεψη της όλης εγκατάστασης και της διαμόρφωσης του χώρου με έναν ευφυή και μοναδικό τρόπο. Ο Νίκος Στέφου επίσης συνέβαλε με το ταλέντο του στην άρτια γραφιστική ταυτότητα της έκθεσης. Ο Παναγιώτης Κυριάκου επίσης με την τεχνογνωσία του ανέλαβε την υλοποίηση του έργου VR (εικονικής πραγματικότητας) και η Ελένη Λοϊζίδου ήταν υπεύθυνη για τη συντήρηση των Αρχαιοτήτων. Οι συζητήσεις με αυτά τα άτομα δημιούργησαν ένα γόνιμο έδαφος για να αναπτύξουμε περαιτέρω και να εξελίξουμε την προσέγγισή μας για τις συγκεκριμένες αρχαιότητες και τη θεματική της έκθεσης. Η δημιουργική αυτή διαδικασία συνέβαλε στην ωρίμανση της πρακτικής μου ως καλλιτέχνη και στους τρόπους με τους οποίους συνδέω στοιχεία του περιβάλλοντός μου με έννοιες.
–Φέρνεις σε σύζευξη θεμελιακά ερωτήματα, όπως τον έρωτα και τον θάνατο; Γιατί σε απασχόλησαν ως έννοιες;
–Η σύζευξη θεμελιακών ερωτημάτων, όπως ο έρωτας και ο θάνατος, προκύπτει από την αναπόφευκτη διαχρονικότητά τους. Αυτές οι έννοιες με απασχόλησαν, γιατί αποτελούν βασικά στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας και συνείδησης. Η ανάγκη για βαθιά εσωτερική ανασκόπηση με οδήγησε στον ρόλο του παρατηρητή, όπου μέσα από αυτές τις έννοιες ανακάλυψα νέες συνδέσεις με το περιβάλλον μου, είτε αυτό αφορά το κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό σκηνικό είτε το φυσικό και αστικό τοπίο είτε με πιο προσωπικές αναζητήσεις. Εστίασα σε διφορούμενες καταστάσεις που εντοπίζονται σε αρχαιολογικούς χώρους ή σε άχρονα τοπία, υβριδικές οντότητες, τα οποία μπορεί να είναι μη γήινα ή και παράλληλα οικεία. Μέσα από αυτές τις εξερευνήσεις, οι θεμελιακές έννοιες λειτουργούν σαν κλειδιά που ανοίγουν νέους τρόπους κατανόησης του κόσμου γύρω μου.
–Αισθάνομαι, περιηγούμενος στον κόσμο της έκθεσης ότι κινείσαι μεταξύ της κινητήριας δύναμης που προσφέρει ο έρωτας και της στασιμότητας του θανάτου, αλλά προσθέτεις και το μετά… άρα όλα βρίσκονται εν κινήσει, φυσική ή νοερή; Μίλησέ μου γι’ αυτό…
–Η παρατήρησή σου είναι πολύ εύστοχη. Πράγματι, η έκθεση εξερευνά την ένταση ανάμεσα στην κινητήρια δύναμη του έρωτα και τη φαινομενική στασιμότητα του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα στο πλαίσιο της εικαστικής εγκατάστασης, ο έρωτας και ο θάνατος παρουσιάζονται ως διαδοχικές φάσεις στη πορεία του (ΜΕΤΑ)ανθρώπου προς τον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας. Η πρώτη ενότητα επικεντρώνεται στον έρωτα, που συνδέεται με τη ζωή, το πάθος και την επιθυμία, λειτουργώντας σαν μια κεντρομόλος δύναμη που καθοδηγεί το θεματικό άξονα. Ωστόσο, η διάψευση είναι αναπόφευκτη και εμφανίζεται είτε αργά είτε ξαφνικά και δραματικά. Στη δεύτερη ενότητα, ο θάνατος εξετάζεται ως το τέλος της ζωογόνου κατάστασης του έρωτα, το οποίο φέρνει το τέλος της (συν)ύπαρξης, αφήνοντας πίσω του ερείπια, διαλυμένα σώματα και ένα αναπόφευκτο αίσθημα απώλειας. Ο θάνατος και ο αποχωρισμός προβάλλονται ως φυσικές συνέπειες της θνητότητας ή ως αποτέλεσμα ατομικών ή συλλογικών ενεργειών. Ωστόσο, η προσθήκη του «μετά» ανοίγει νέες προοπτικές. Με αυτόν τον τρόπο, όλα παραμένουν εν κινήσει, είτε φυσικά είτε νοερά. Αυτή η συνεχής κίνηση αντικατοπτρίζει την αδιάκοπη ροή της ζωής και της ύπαρξης, όπου ακόμη και ο θάνατος δεν είναι το τέλος, αλλά μέρος ενός μεγαλύτερου κύκλου. Η έννοια του «μετά» είναι αυτή που υπενθυμίζει ότι η πορεία μας δεν σταματά, αλλά μετασχηματίζεται και συνεχίζει, είτε σαν υλικό μέσω της μνήμης είτε στο πνευματικό επίπεδο. Παράλληλα το ΜΕΤΑ συσχετίζεται με τον ψηφιακό κόσμο της εικονικής πραγματικότητας στη τελευταία εγκατάσταση της έκθεσης όπου γεννιούνται ερωτήματα, όπως αυτά καταγράφονται και στο επιμελητικό κείμενο. Όπως π.χ. πώς αναπτύσσονται συσχετισμοί με τους γύρω μας, με το περιβάλλον και τα στοιχεία του που νοηματοδοτούν την ύπαρξή μας εντός του εικονικού σύμπαντος ή αν μπορεί να υπάρξει οικειότητα σε ένα χώρο εικονικής πραγματικότητας και πώς επιτυγχάνεται η αίσθηση του σώματος και πώς βιώνονται συναισθήματα και εμπειρίες…
Η μνήμη
–Ποιος είναι ο ρόλος της μνήμης για το μαζί και το μετά; Παίζει καταλυτικό ρόλο ή είναι μία πεπερασμένη ανθρώπινη συνθήκη;
–Η μνήμη έχει έναν κρίσιμο ρόλο τόσο στο «μαζί» όσο και στο «μετά». Στο «μαζί» η μνήμη διαμορφώνει και ενισχύει τις σχέσεις μας, κρατώντας ζωντανές τις κοινές εμπειρίες και τα συναισθήματα που μας ενώνουν. Είναι αυτή που δίνει διάρκεια στο παρόν και νόημα στη συνύπαρξή μας με τους άλλους. Στο «μετά» η μνήμη λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος με το παρελθόν, διατηρώντας ζωντανά όσα έχουν περάσει, ακόμη και όταν δεν είναι πια μέρος της καθημερινότητάς μας. Μέσα από αυτή, συνεχίζουμε να αντλούμε νόημα και κατεύθυνση για το μέλλον. Το «μετά» επίσης διευρύνεται σε λέξεις όπως ο μετα-σχηματισμός, η μετα-φορά, μετα-μφίεση, η μετά-λλαξη, η κριτική έννοια του μετα-σύμπαντος-metaverse, υπάρχουν πολλές άλλες λέξεις με τις οποίες μπορεί ο θεατής να συσχετιστεί ή να συνδέσει τις δικές του έννοιες με τα έργα. Παρότι η μνήμη μπορεί να θεωρηθεί πεπερασμένη, δεδομένου ότι υπόκειται στη φθορά του χρόνου, ο ρόλος της είναι καταλυτικός. Δεν είναι απλώς μια ανθρώπινη συνθήκη, αλλά ένας θεμελιώδης μηχανισμός που καθορίζει την ταυτότητά μας και την αίσθηση της συνέχειας, τόσο στην ατομική όσο και στη συλλογική μας ύπαρξη.
–Οικείο και ανοίκειο, πάλι κινείσαι σε μία αντινομία, νομίζω. Ενυπάρχει ο φόβος για το άγνωστο, εξ ου και τα υβριδικά πλάσματα;
–Η αντινομία μεταξύ οικείου και ανοίκειου είναι πράγματι κεντρική. Το άγνωστο πάντα φέρει μαζί του έναν υποδόριο φόβο, γιατί διαταράσσει την αίσθηση ασφάλειας που αντλούμε από το οικείο. Τα υβριδικά πλάσματα που δημιουργούνται σε αυτήν την αντιπαράθεση συμβολίζουν ακριβώς αυτή την ένταση: συνδυάζουν στοιχεία που αναγνωρίζουμε όπως το αστικό τοπίο, τα γκράφιτι, ένα λουλούδι στον δρόμο και αρχαιολογικές μορφές με άλλα που μας είναι ξένα και προκαλούν δέος, θαυμασμό ή φόβο. Συγκεκριμένα η ενότητα του ΜΕΤΑ όπου ενυπάρχουν αυτά τα πλάσματα αντλεί έμπνευση από την αρχέγονη αγωνία της ανθρωπότητας για τη μεταθανάτια ύπαρξη, μια ανησυχία που συνοδεύει την ανθρώπινη παρουσία από την αρχή των αιώνων. Οι σκέψεις και οι αντιλήψεις των αρχαίων λαών σχετικά με ένα υπερβατικό σύμπαν, όπου η ζωή συνεχίζεται μετά τον θάνατο (επέκεινα), αποτυπώνονται τόσο στην τέχνη όσο και σε τελετουργίες που έχουν ως στόχο τη μετάβαση από τον υλικό κόσμο. Κεντρικό στοιχείο αυτής της ενότητας είναι η εγκατάσταση εικονικής πραγματικότητας, στην οποία ενσωματώνω ψηφιακές σαρώσεις αρχαιοτήτων, οργανικές φόρμες που χαρακτηρίζουν τα γλυπτά–πλάσματα, καθώς και στοιχεία από το κυπριακό αστικό και φυσικό τοπίο. Το αποτέλεσμα είναι ένας εικονικός κόσμος, ταυτόχρονα γνώριμος και απροσδιόριστος. Αυτά τα υβριδικά πλάσματα λειτουργούν ως εκφράσεις του φόβου για το άγνωστο, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν γέφυρες προς την κατανόησή του. Μέσα από τη δημιουργία αυτών των μορφών, επιχειρώ να συμφιλιώσω το άγνωστο, να το εξημερώσω, να το εντάξω στο πλαίσιο του αντιληπτού και του κατανοητού. Έτσι, η αντινομία μεταξύ οικείου και ανοίκειου γίνεται μια διαδικασία εξερεύνησης και μετασχηματισμού, όπου το άγνωστο μεταμορφώνεται σε κάτι που μπορούμε να κατανοήσουμε και, εν τέλει, να αποδεχτούμε.
«Η ανάγκη για βαθιά εσωτερική ανασκόπηση με οδήγησε στον ρόλο του παρατηρητή, όπου μέσα από αυτές τις έννοιες ανακάλυψα νέες συνδέσεις με το περιβάλλον μου» λέει ο Μιχάλης Χαραλάμπους για την έκθεσή του στο Κυπριακό Μουσείο.
Ψηφιακά μέσα στην Τέχνη
–Ποιος πιστεύεις πως είναι ο ρόλος των νέων ψηφιακών μέσων στην Τέχνη; Υπάρχουν όρια στη χρήση τους;
–Τα νέα ψηφιακά μέσα έχουν αναμφίβολα μετασχηματίσει την Τέχνη, ανοίγοντας νέους ορίζοντες για τη δημιουργία, την έκφραση και την αλληλεπίδραση. Ο ρόλος τους είναι πολυδιάστατος: επιτρέπουν την πρόσβαση σε ένα παγκόσμιο κοινό, διευρύνουν τα εργαλεία και τις τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένας καλλιτέχνης όπως τα διαδραστικά έργα και οι εικονικές πραγματικότητες. Ανοίγει επίσης νέες φιλοσοφικές συσχετίσεις με τη μνήμη, την ανθρώπινη ύπαρξη, τη θνητότητα. Συνήθως αποφεύγω να χρησιμοποιώ τη λέξη «όριο», όταν αναφέρομαι σε μέσα τα οποία βρίσκονται ακόμα υπό εξέλιξη και παραμένουν άγνωστα ως προς τις πλήρεις δυνατότητές τους. Για παράδειγμα η ζωγραφική, ως εκφραστικό μέσο, έχει αναμφίβολα μια βαθιά ιστορική διάσταση και έχει αποδείξει την αξία της μέσα από τους αιώνες. Ωστόσο, η θέση της στη σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης. Παρά τις όποιες αμφιβολίες, η ζωγραφική παραμένει ένα ισχυρό μέσο που, όταν μελετάται με σεβασμό και βάθος, μπορεί να δημιουργήσει καθαρές και αυθεντικές αφηγήσεις ακόμα και σήμερα. Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο, θεωρώ ότι κανένα εκφραστικό μέσο για παράδειγμα όπως η ψηφιακή τέχνη δεν μπορεί να περιοριστεί σε έναν άξονα ορίων. Η δύναμη, του κάθε μέσου έγκειται στη χρήση του από τον καλλιτέχνη, ο οποίος, αν είναι αληθινός και ειλικρινής στο έργο του, μπορεί να ξεπεράσει οποιοδήποτε φαινομενικό περιορισμό.
● Πληροφορίες: «Μαζί – Έρωτας, Θάνατος Και Μετά», του Μιχάλη Χαραλάμπους, Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων του Κυπριακού Μουσείου. Μέχρι τις 31 Οκτωβρίου 2024.
