Η πτώση του καθεστώτος Ασαντ εξέπληξε τον πλανήτη. Μετά το ξέσπασμα των επαναστάσεων της Αραβικής Ανοιξης το 2011 που οδήγησαν στην κατάρρευση των δικτατοριών σε Τυνησία, Αίγυπτο, Λιβύη και Υεμένη, αλλά και στη μερική χαλάρωση της κοινωνικής ασφυξίας σε Σαουδική Αραβία, Μαρόκο, Μπαχρέιν και Αλγερία, η Συρία βυθίστηκε στον εμφύλιο πόλεμο.
Παρά τη στήριξη των ΗΠΑ, της Σαουδικής Αραβίας και πολλών ευρωπαϊκών κρατών σε αντικαθεστωτικές πολιτοφυλακές και οργανώσεις, το καθεστώς Ασαντ πέτυχε να διατηρηθεί στην εξουσία, εν μέρει χάρη στη ρωσική στρατιωτική και οικονομική στήριξη. Την ίδια στιγμή, η ενίσχυση του Ισλαμικού Κράτους έπεισε τη Δύση για τη χρησιμότητα μιας προσέγγισης με το καθεστώς της Δαμασκού, ευνοώντας τη σταδιακή επάνοδο του Μπασάρ αλ Ασαντ στους κόλπους της διεθνούς κοινότητας.
Τι επέτρεψε, λοιπόν, την ταχεία κατάρρευση του Ασαντ; Μία από τις κυριότερες αιτίες αφορά την έλλειψη ουσιαστικής βοήθειας από τους ξένους συμμάχους της Δαμασκού, όπως η Ρωσία, το Ιράν και η Χεζμπολάχ, ο κάθε ένας μπλεγμένος στον δικό του πόλεμο και ανίκανος να συνεχίσει να προσφέρει τη βοήθεια που τόσο αναγκαία αποδείχθηκε για τον Ασαντ τα τελευταία 14 χρόνια.
Η ικανότητα της οργάνωσης Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ, των πρώην τζιχαντιστών της Αλ Κάιντα, να μεταμορφωθεί σε αξιόπιστο πόλο εξουσίας στις περιοχές που κατέλαβε την τελευταία τριετία, επιδεικνύοντας χρηστή διαχείριση και προσφέροντας υπηρεσίες στους πολίτες, έπεισε τον τοπικό πληθυσμό να στραφεί μακριά από το καθεστώς.
Η κατάπαυση του πυρός του 2020 επέτρεψε στους μαχητές της οργάνωσης να εντείνουν την εκπαίδευσή τους, να αναπτύξουν νέες τακτικές και να εντάξουν πλήρως στο οπλοστάσιό τους νέα όπλα, όπως drones και εξοπλισμό νυχτερινής όρασης, που έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην προέλαση προς τη Δαμασκό και στην αδυναμία του κυβερνητικού στρατού να ανασυνταχθεί.
Η εμφανής απροθυμία του συριακού στρατού να αντισταθεί τις τελευταίες δύο εβδομάδες οφείλεται επίσης στην αδυναμία του καθεστώτος να αντιμετωπίσει τα δεινά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα στις ζώνες που ήλεγχε. Η μετακίνηση πληθυσμών από παραδοσιακά φιλοκυβερνητικές περιοχές της κεντρικής Συρίας και η φυγή της θρησκευτικής μειονότητας των Αλαουιτών –στην οποία ανήκει και η οικογένεια Ασαντ– προς τα παράλια της Μεσογείου ανέτρεψαν τα δημογραφικά δεδομένα και στέρησαν τις ήδη λιγοστές οικονομικές ευκαιρίες από τη νεολαία της πάλαι ποτέ εύπορης περιοχής. Η ενδημική κακοδιαχείριση και η ευρεία διαφθορά, που ευνοούσε πάντα την οικογένεια Ασαντ και την ηγεσία του κόμματος Μπάαθ, επιδείνωσαν τη συρρίκνωση της οικονομίας.
Μετά το 2020, οι ελλείψεις καυσίμων έγιναν κοινό φαινόμενο, ακόμη και σε φιλικά προσκείμενες προς το καθεστώς περιοχές. Οι τιμές τροφίμων αυξήθηκαν την ίδια περίοδο, ενώ ανώτατα στελέχη του καθεστώτος απολάμβαναν προκλητικά πολυτελή ζωή.
Καθώς η προέλαση των ανταρτών αποκτούσε ορμή, η Ταχρίρ αλ Σαμ βρέθηκε μπροστά στο λεγόμενο «μειονοτικό τείχος», τη συστάδα χριστιανικών και αλαουίτικων χωριών γύρω από τις πόλεις της Χάμα και της Χομς. Πολιτοφύλακες από τις κοινότητες αυτές είχαν υπερασπιστεί με επιτυχία τα χωριά τους τα περασμένα χρόνια, διασφαλίζοντας τον έλεγχο της Δαμασκού στις περιοχές τους. Αυτή τη φορά, όμως, τα χωριά αυτά παραδόθηκαν αμαχητί στους μαχητές της Ταχρίρ, επιταχύνοντας την κατάληψη της πρωτεύουσας.
Τυνησία
Επιστροφή σε ενός ανδρός αρχή
Στην Τυνησία εντοπίζεται η κοιτίδα της Αραβικής Ανοιξης. Το Δεκέμβριο του 2010, ο πλανόδιος οπωροπώλης Μοχάμεντ Μπουαζιζί αυτοπυρπολείται στο Σίντι Μπουζίντ, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την αυθαίρετη κατάσχεση των εμπορευμάτων του από την αστυνομία. Διαδηλώσεις ξεσπούν σε όλη τη χώρα με κύριο σύνθημα «αξιοπρέπεια». Ο πρόεδρος Αμπεντίν Μπεν Αλι, στην εξουσία από το 1987, κατηγορείται από τους διαδηλωτές για διαφθορά, νεποτισμό και παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τον Ιανουάριο του 2011 διαφεύγει με την οικογένειά του στη Σαουδική Αραβία, όπου πεθαίνει το 2019. Το ισλαμικό κόμμα Εναχντά εξασφαλίζει πλειοψηφία στις πρώτες ελεύθερες εκλογές. Η υιοθέτηση προγράμματος λιτότητας το 2018 και η συρρίκνωση του τουριστικού συναλλάγματος μετά το κύμα τρομοκρατικών επιθέσεων το 2015 διαψεύδουν τις δημοκρατικές προσδοκίες του πληθυσμού, με τον πρόεδρο Καΐς Σαέντ να ακολουθεί μετά την εκλογή του το 2019 ολοένα και πιο αυταρχική πολιτική. Το 2021, με αφορμή την πανδημία, ο Σαέντ παύει την κυβέρνηση και διαλύει το κοινοβούλιο, ενώ το 2022 η Τυνησία υιοθετεί νέο σύνταγμα προεδρικής δημοκρατίας.
Λιβύη
Διχοτόμηση και κοινωνική κατάρρευση
Στις 17 Φεβρουαρίου 2011, ύστερα από δύο ημέρες μεγάλων διαδηλώσεων στη Βεγγάζη με αφορμή τη σύλληψη δικηγόρου ακτιβιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η αστυνομία επιτίθεται στο πλήθος σκοτώνοντας τουλάχιστον δέκα ανθρώπους. Οι διαδηλώσεις εξαπλώνονται στις άλλες πόλεις της χώρας. Στις 17 Μαρτίου, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ψηφίζει την Απόφαση 1973, επιτρέποντας τη στρατιωτική επέμβαση της διεθνούς κοινότητας για την προστασία του πληθυσμού της Λιβύης. Στις 20 Αυγούστου, οι αντάρτες καταλαμβάνουν την Τρίπολη. Ο Μουαμάρ αλ Καντάφι έχει προλάβει να διαφύγει. Στις 20 Οκτωβρίου, αεροσκάφη του ΝΑΤΟ βομβαρδίζουν πομπή οχημάτων που προσπαθεί να εγκαταλείψει τη Σύρτη. Σε ένα από τα οχήματα επιβαίνει ο Καντάφι και ένας από τους γιους του, καθώς και μερικές δεκάδες πιστοί του. Οι αντάρτες εντοπίζουν τον τραυματισμένο Καντάφι, τον βασανίζουν και τον εκτελούν, κινηματογραφώντας τη σκηνή στα κινητά τους τηλέφωνα. Η διχοτόμηση της χώρας σε ζώνες επιρροής υπό τον έλεγχο πολεμάρχων προσκείμενων στη μία ή στην άλλη μεγάλη δύναμη οδηγεί στην κατάρρευση των επιτευγμάτων της «τζαμαχιρίγια» –της ιδιότυπης ερμηνείας του σοσιαλισμού από τον Καντάφι– όπως η αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού και η δημιουργία συστήματος υγειονομικής περίθαλψης.
Αίγυπτος
Υπό τον έλεγχο στρατού και πληθωρισμού
Δεκάδες χιλιάδες Αιγύπτιοι διαδηλώνουν στους δρόμους των μεγάλων πόλεων στις 25 Ιανουαρίου 2011 απαιτώντας την απομάκρυνση του Χόσνι Μουμπάρακ από την εξουσία. Στις 11 Φεβρουαρίου, ο πρόεδρος παραιτείται ύστερα από 30 χρόνια στην εξουσία και παραδίδει τα ηνία στο ανώτατο στρατιωτικό συμβούλιο. Η καταστολή προκαλεί τον θάνατο 850 διαδηλωτών. Το 2012, ο υποψήφιος των Αδελφών Μουσουλμάνων, Μοχάμεντ Μόρσι, εκλέγεται πρόεδρος, για να αποκαθηλωθεί ένα χρόνο αργότερα από τον στρατό ως αποτέλεσμα μαζικών διαδηλώσεων διαμαρτυρίας. Η καταστολή πλήττει αυτή τη φορά, πέρα από τον χώρο των ισλαμιστών, και το δημοκρατικό κίνημα. Το πραξικόπημα του στρατηγού Αμπντελφατάχ αλ Σίσι έχει οδηγήσει στον εγκλεισμό τουλάχιστον 60.000 αντιφρονούντων, ακτιβιστών και δημοσιογράφων. Ο Μουμπάρακ πεθαίνει το 2020 στο στρατιωτικό νοσοκομείο του Καΐρου, αφού αθωώθηκε για το σύνολο σχεδόν των κατηγοριών που τον βάρυναν. Παρά τις προσπάθειες του καθεστώτος να αναζωογονήσει την οικονομία, η αξία της αιγυπτιακής λίρας κατρακυλάει και οι τιμές των αγαθών συνεχίζουν να αυξάνονται, με ποσοστό 60% των Αιγυπτίων να ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, σύμφωνα με έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Υεμένη
Εμφύλιος, πείνα και χολέρα
Δεκάδες χιλιάδες είναι οι διαδηλωτές που συρρέουν στους δρόμους της Σαναά τον Ιανουάριο του 2011 απαιτώντας την πτώση του προέδρου Αλί Αμπντάλα Σαλέχ, ο οποίος κατέχει την εξουσία από το 1978. Οι διαδηλώσεις αντιμετωπίζονται με πρωτόγνωρη βία από τις αρχές, με τη συμμετοχή οπαδών του προέδρου. Ο ολοένα και πιο απομονωμένος Σαλέχ παραδίδει, όμως, την εξουσία το 2012 στον αντιπρόεδρό του, Αμπντ Μανσούρ Χάντι, εξασφαλίζοντας σε αντάλλαγμα ασυλία από ποινικές διώξεις. Αλλά η μετάβαση προς τη δημοκρατία ναυαγεί, με τη χώρα να οδηγείται σε εμφύλιο πόλεμο. Η πρωτεύουσα Σαναά πέφτει στα χέρια των ανταρτών Χούθι, μέλη της σιιτικής μειονότητας των Ζαϊντί, τον Σεπτέμβριο του 2014, με τη στήριξη του πρώην προέδρου Σαλέχ. Η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση στο Αντεν υποστηρίζεται από τη Σαουδική Αραβία και τις ΗΠΑ. Ποσοστό 80% του πληθυσμού εξαρτάται σήμερα από την επισιτιστική βοήθεια του ΟΗΕ, οι νεκροί του εμφυλίου ξεπερνούν τις 100.000, ενώ 3,3 εκατομμύρια κάτοικοι έχουν καταφύγει σε προσφυγικούς καταυλισμούς, όπου καταγράφονται κρούσματα χολέρας και άλλων λοιμωδών ασθενειών.
Συρία
Οι τέσσερις μεγαλύτερες φατρίες
Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ (HTS)
Η μεγαλύτερη οργάνωση Σαλαφιστών – Ισλαμιστών ανταρτών στη Συρία. Με αρχηγό τον Αχμάντ Χουσεΐν αλ Σάρα, γνωστό και ως Αμπού Μοχάμεντ αλ Γκολάνι, έχει ενώσει υπό τη σκέπη της πολυάριθμες ομάδες οι οποίες δρούσαν κυρίως στην περιοχή Ιντλίμπ της βόρειας Συρίας.
Συριακός Εθνικός Στρατός (SNA)
Ο SNA είναι οργάνωση-ομπρέλα για δεκάδες ανταρτικές ομάδες που δραστηριοποιούνται στη βόρεια Συρία. Πρόκειται για τις φατρίες που απολαμβάνουν την υποστήριξη της Τουρκίας σε πολιτικό, οικονομικό και επιχειρησιακό επίπεδο. Ο συνασπισμός τους ελέγχει περιοχές κοντά στα τουρκικά σύνορα.
Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF)
Συνασπισμός που αποτελείται από Κούρδους, Αραβες και άλλες μειονοτικές ομάδες. Ραχοκοκαλιά του είναι η οργάνωση YPG (Μονάδες Προστασίας του Λαού), μια κουρδική πολιτοφυλακή η οποία έχει την υποστήριξη των ΗΠΑ στο πλαίσιο των επιχειρήσεων κατά του ISIS.
Διοίκηση Νότιων Επιχειρήσεων
Τοπικές αντάρτικες ομάδες της νότιας Συρίας, οι οποίες το τελευταίο διάστημα έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους. Πρόκειται κατά βάση για Σουνίτες και Δρούζους, οι οποίοι έχουν πάρει τον έλεγχο περιοχών στα νότια της χώρας, κοντά και στα σύνορα με το Ισραήλ.
