Του Απόστολου Κουρουπάκη
Συνάντησα τη Στέλα Φυρογένη και τον Θανάση Γεωργίου μία εβδομάδα πριν από την πρεμιέρα της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Κώστα Σιλβέστρου, με τη Χριστίνα Παπαδοπούλου στον ομώνυμο ρόλο. Η παράσταση ανεβαίνει στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Δράματος. Το φεστιβάλ σηκώνει την αυλαία του με την παράσταση του σοφόκλειου δράματος και ζήτησα από τους δύο ηθοποιούς να μιλήσουμε γι’ αυτή την τραγωδία, η οποία, όπως εξ αρχής συμφωνούμε και οι τρεις, είναι ίσως η μοναδική που είναι τόσο καλά περασμένη στο συλλογικό ασυνείδητο... κυρίως λόγω του ότι διδάσκεται στη μέση εκπαίδευση, αλλά και της φράσης «Τάφε μου, κρεβάτι νυφικό, σπίτι μου στη βαθιά τη γη κι αιώνιο κελί μου», από το τέταρτο επεισόδιο της δεύτερης σκηνής, που πολλοί άκουσαν να απαγγέλλεται τηλεοπτικά...
«Ζούμε σε μια εποχή που οι άνθρωποι δεν σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο, και πρέπει να το χωνέψω και η ίδια. Για τον καθένα μας το δίκαιο μπορεί να είναι κάτι τελείως προσωπικό. Στην προσωπική στιγμή του καθένα τίθεται το δίλημμα και όλο αυτό το μεγάλο κομμάτι έρχεται και γίνεται μικρό» λέει η Στέλα Φυρογένη.
Ξεκινάμε τη συζήτησή μας με εμένα να τοποθετούμαι… Στην «Αντιγόνη» γίνεται πολύς λόγος για τους νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους των θεών, αλλά και με την ηθική των πραγμάτων... και η Στέλα Φυρογένη παίρνει τη σκυτάλη, λέγοντας: «Ασχολούμαστε πάρα πολύ με αυτές τις έννοιες, βλέπαμε συνέχεια δύο αντίθετα πράγματα και τι αντιπαλεύεται μεταξύ τους, έχουμε έναν άνδρα σε μεγάλη ηλικία στην απόλυτη θέση εξουσίας και ένα κορίτσι, μιας συγκεκριμένης καταγωγής, που έχει μία φυσική θέση υποταγής σε ό,τι υπάρχει απέναντί της...», με τον Θανάση Γεωργίου να συμπληρώνει: «και λόγω φύλου και λόγω ηλικίας... και από εκεί πέρα ξεκινάνε τα δίπολα και πάνε πολύ πιο βαθιά» συνεχίζοντας: «Ο Κρέοντας είναι από τα βασικά δίπολα της “Αντιγόνης” που είναι η σκέψη, η πίστη, το νομικό δίκαιο... κόντρα ακριβώς στην κοσμοθεωρία που πρεσβεύει η Αντιγόνη, η οποία έχει μία τελείως διαφορετική θεώρηση του κόσμου από τον Κρέοντα. Μία κοσμοθεωρία που συμπεριλαμβάνει και τους νεκρούς, κάτι που εκείνος δεν μπορεί να το κατανοήσει καθόλου, δεν είναι κάτι που υπάρχει στο σύμπαν του. Δεν θεωρεί ακριβώς ότι η Αντιγόνη είναι μια απλή επαναστάτρια και ότι διακυβεύεται η εξουσία ή οι νόμοι μιας χώρας από τη θέση της Αντιγόνης, είναι η ίδια του η ύπαρξη που ακυρώνεται, μέσα από ένα κορίτσι, όπως είπε και η Στέλλα, μια γυναίκα που τον φέρνει αντιμέτωπο με μια θεώρηση του κόσμου τελείως διαφορετική από αυτήν που στηρίζει ολόκληρη την ύπαρξή του, και αυτό σιγά-σιγά τον διαλύει... Ο Κρέοντας δεν θεωρεί απλώς ότι η Αντιγόνη έχει άδικο, αλλά ότι είναι τρελή, δεν μπορεί να την καταλάβει, όταν του λέει “ποιος ξέρει, αν αυτά που πρεσβεύεις έχουν σημασία στον κάτω κόσμο...”». Η Στέλα σημειώνει σε αυτό το σημείο: «Ο Κρέοντας δεν κατανοεί πώς είναι δυνατόν να τοποθετεί τη ζωή της στον κάτω κόσμο και να έχει τόση σημασία αυτό το πράγμα και ότι ο μόνος δρόμος που της ανοίγεται είναι αυτός προς τον θάνατο... Η Αντιγόνη κάνει μια απίστευτη υπέρβαση, όπως και εκείνος υπερβαίνει τα όρια».
«Στην απολυτότητα και στο ακραίο που φέρουν ο Κρέοντας και η Αντιγόνη ο χορός από ένα σημείο και μετά ακούει και αισθάνεται τη θέση του καθενός. Σε κάθε σκηνή εμφανίζεται να μπορεί να αντιληφθεί ότι ο καθένας έχει το δίκιο του» λέει ο Θανάσης Γεωργίου.
Αμέσως ρωτώ τη Στέλα αυτή τη θεώρηση του Κρέοντα πώς την προσλαμβάνει ο χορός, οι γέροντες της πόλης, η Στέλα Φυρογένη είναι η κορυφαία του χορού, μαζί με τους Δημήτρη Σπύρου και Βασίλη Βασιλείου. Η Στέλα μού λέει: «Οι γέροντες του χορού είναι μία ακόμη έκφραση της εξουσίας, είναι κομμάτι της, είναι υποταγμένοι στον έναν βασικό ηγέτη. Κατά κύριο λόγο σιγοντάρουν τον Κρέοντα, ταυτόχρονα και για μένα η εξήγηση είναι πως παρότι πρόκειται για άντρες μεγάλης ηλικίας, έχουν πίσω τους εμπειρία και γνώση, αλλά και τις σταθερές αντιλήψεις, πατάνε στην παράδοση και σε εκείνο το κομμάτι από το οποίο προέρχεται και η ίδια η Αντιγόνη. Βλέπουμε, όμως, και έναν χορό που μεταμορφώνεται, υπάρχει η τρυφερότητα, υπάρχουν οι απόλυτες θέσεις, υπάρχει η αμφιταλάντευση... ο χορός, οι γέροντες δηλαδή δεν παίρνουν ποτέ μια θέση που θα οδηγήσει σε δράση. Σιγοντάρουν τον Κρέοντα, συνομιλούν και με την Αντιγόνη όμως, και απλώς στο τέλος συμβάλλει στο αναπόφευκτο, αφού έχει γίνει η προφητεία από τον μάντη Τειρεσία (Χάρης Αττώνης)». Ο Θανάσης λέει, παίρνοντας τον λόγο: «Στην απολυτότητα και στο ακραίο που φέρουν ο Κρέοντας και η Αντιγόνη ο χορός από ένα σημείο και μετά ακούει και αισθάνεται τη θέση του καθενός. Σε κάθε σκηνή εμφανίζεται να μπορεί να αντιληφθεί ότι ο καθένας έχει το δίκιο του» και η Στέλα: «Ο χορός δεν παίρνει θέση, σχολιάζει. Ο χορός αυτός δεν είναι ακτιβιστής…», με τον Θανάση να λέει πως στη συνάντηση με τον Αίμωνα ο χορός μπορεί να αντιληφθεί πολύ καλά και τις δύο πλευρές, καθώς και τη φόρα που έχει η νιότη… και η Στέλα να συμπληρώνει… «είναι φοβερό να έχει τον γέροντα που θυμάται…». Αναρωτιέμαι και τους ρωτώ αν ο χορός είναι η κοινωνία του σήμερα και η Στέλα απαντά αμέσως: «Μιλάμε για την κοινωνία του οποτεδήποτε, γιατί πάντα στα ίδια χάλια είμαστε, απλώς νομίζω ότι γίνεται μια υπέρβαση και σε αυτό. Εγώ αντιλαμβάνομαι τη ζωή σαν κάτι που κάνει μεγάλους κύκλους, και αυτοί οι κύκλοι σού επιτρέπουν κάθε φορά να μαθαίνεις. Κλείνει ένας κύκλος και πας παρακάτω, έχοντας πάρει ένα μάθημα. Σήμερα όλα πηγαίνουν σαν τρυπάνι, δεν προλαβαίνεις να χωνέψεις τίποτε, είναι όλα σε μία ασταμάτητη πορεία, που αφήνει την καλή έννοια του ανθρώπινου στοιχείου έξω». Ο Θανάσης σημειώνει για τον χορό: «Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι όλο αυτό το συλλογικό που φέρει ο χορός έχει περιοριστεί σε έναν άνθρωπο που έχει πολλές φωνές. Ο χορός βρίσκεται ανάμεσα στις δύο ιστορίες» και ρωτά τη Στέλα, έχοντας πια η κουβέντα ζεσταθεί, «δεν αισθάνεσαι ότι σε χτυπάνε και οι δύο κάποια στιγμή, ότι βρίσκεσαι ανάμεσα σε δύο πέτρες;»... «Βεβαίως, όπως ο κοινός άνθρωπος με καθαρό μυαλό θα μπορούσε να βρεθεί όντως σε ένα τέτοιο δίλημμα... ηθικό, υπαρξιακό, του δικαίου» τού απαντάει η Στέλα...
Αμετακίνητοι κι οι δύο
Θα μπορούσαμε να εξάγουμε κάποιο μείζον μήνυμα από την «Αντιγόνη», τους ρωτώ... είναι η πάλη μεταξύ δίκαιου και άδικου, η επιμονή στο σωστό και το ηθικό, στο δικαίωμα...; Ο Θανάσης προτιμάει να βγάλουμε το ηθικό από τη μέση, γιατί όπως έλεγε και ο Βολανάκης η τραγωδία είναι κάτι βαθιά ανήθικο... «Δεν ξέρω αν έχει να κάνει με δίδαγμα. Έχω και φοβερό πρόβλημα με τα διδάγματα και τους ορισμούς», με τη Στέλα να συμφωνεί αμέσως... «Γιατί αμέσως τα πράγματα αρχίζουν και μου μικραίνουν. Παρόλα αυτά, μιας και ανέφερες και τη λέξη δικαίωμα, είναι κάτι που με βασανίζει εδώ και μέρες, και δεν έχω δει πουθενά τη λέξη δικαίωμα στο κείμενο, δεν είναι το δικαίωμα της Αντιγόνης να επαναστατήσει απέναντι σε μια εξουσία, γιατί αυτό είναι κάτι πολύ μικρό, είναι μια σημερινή ανάγνωση. Τότε μιλούσαν για δίκαιο, μία έννοια που εμπερικλείει την αγάπη, δεν μπορείς να είσαι φανατικός υποστηρικτής της δικαιοσύνης και να μην αγαπάς, γι’ αυτό είναι τεράστια τα πρόσωπα εκείνα. Μάλιστα, πριν συναντηθούμε για τη συνέντευξη λέγαμε με τη Στέλλα τι αντίκτυπο έχουν σήμερα δύο τέτοια τεράστια πρόσωπα που μάχονται για το δίκιο τους, τόσο απόλυτα και με τόσο πάθος»...
Και ο Θανάσης συνεχίζει: «Ο Κρέοντας πέφτει στον τύραννο, η εκκίνησή του όμως είναι τελείως διαφορετική, για την Αντιγόνη είναι αδιανόητο να μην μπορεί να κατανοήσει ο Κρέοντας την αίσθηση του δικαίου απέναντι στον νεκρό...» και η Στέλα με τη σειρά της λέει…: «όσο αδιανόητο είναι και για τον Κρέοντα η θέση της Αντιγόνης...» με τον Θανάση να προσθέτει: «Το άδικο, αν μπορούμε να πούμε, που έχουν και οι δύο είναι ότι παραμένουν τόσο μονομερείς στη δική τους αντίληψη για τον κόσμο – εκεί είναι –αν θέλεις– και η τραγικότητα της “Αντιγόνης”, γιατί είναι μία πολύπλοκα απλή τραγωδία, είναι αναπόφευκτη η σύγκρουση, κανένα από τα δύο τραγικά πρόσωπα δεν αφήνει κάποιο παράθυρο ανοικτό, ώστε να εισχωρήσει η άποψη και το δίκαιο του άλλου...», παρόλο που εκατέρωθεν παρατίθενται επιχειρήματα λέω εγώ «μόνο επιχειρήματα», μου λένε και οι δύο, «τα οποία αντικειμενικά ευσταθούν όλα...». Η Στέλα προσθέτει: «Ζούμε σε μια εποχή που οι άνθρωποι δεν σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο, και πρέπει να το χωνέψω και η ίδια. Για τον καθένα μας το δίκαιο μπορεί να είναι κάτι τελείως προσωπικό. Στην προσωπική στιγμή του καθένα τίθεται το δίλημμα και όλο αυτό το μεγάλο κομμάτι έρχεται και γίνεται μικρό» και ο Θανάσης συμπληρώνει: «Το έργο μιλάει για μεγάλα πράγματα και αναρωτιέμαι, αν έπρεπε να υπάρχει ένα συμπέρασμα, ποιο είναι αυτό; Ότι η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη; Και το κλείσιμο του έργου είναι πολύ περίεργο, και τα δύο πρόσωπα καταστρέφονται, κανένας τελικά δεν συναντιέται με το δίκιο του… ταυτόχρονα όμως υπάρχει μία λύση για το κάθε πρόσωπο. Η Αντιγόνη πάει στην επιθυμία της και ο Κρέοντας καταλαβαίνει πως ό,τι πρέσβευε διαλύθηκε…»… Κανείς δεν ακούει κανένα, λοιπόν, όπως και σήμερα; Τους ρωτώ και η Στέλα απαντά: «Μπορείς να πεις ότι δεν ακούει ο ένας τον άλλο, γιατί δεν υπάρχει περίπτωση να παρεκκλίνουν. Για την Αντιγόνη έχω καταλήξει ότι δεν θα μπορούσε να ακούσει κάτι που θα την κινήσει σε κάποια άλλη κατεύθυνση, ενώ ο Κρέοντας έχει ανοικτούς λογαριασμούς, έχει πράγματα που θα του λείψουν, τον γιο του και τη γυναίκα του, αλλά πάλι είναι αμετακίνητος». Ο Θανάσης λέει: «Όσο διαβάζω το έργο και όσο προχωράμε στις πρόβες βλέπω ότι σήμερα μού λείπει να δω τόσο μεγάλες συγκρούσεις για τόσο μεγάλα θέματα. Πλέον οι συγκρούσεις περιορίζονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου βλέπουμε μία πολύ μεγάλη κινητικότητα, βίαιη, που όμως δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Λείπει από την άλλη και μία στιβαρή ηγετική παρουσία με την οποία μπορεί να διαφωνείς αλλά που αισθάνεσαι ότι έχει ένα ολοκληρωμένο σύστημα, μια άποψη, και που δεν άγεται και φέρεται αναλόγως των συμφερόντων, βλέπω και έναν λαό που είναι πολύ συγκρατημένος, με μηδενικές ενστάσεις…» και η Στέλα: «Νομίζω ότι ο καθένας προσπαθεί να ισορροπήσει τη δική του βάρκα και για τις άλλες βάρκες υπάρχει μόνο το push back. Εμένα αυτό με απασχολεί, η “Αντιγόνη” είναι κάτι πολύ σημαντικό και αυτά που σήμερα με απασχολούν μπορώ να τα βρω εκεί. Δυστυχώς, όμως, έχουμε αυτή την πραγματικότητα που μας χτυπάει… όπως οι 600 ψυχές…».
Ένας δυνατός θίασος
Σχετικά με τα πιο πρακτικά η Στέλα Φυρογένη και ο Θανάσης Γεωργίου μού λένε για τη συνεργασία τους πώς έχουν την ευκαιρία να δουλέψουν με έναν πολύ δυνατό θίασο, έναν ανθρώπινο θίασο. Συμφωνούν ο Θανάσης με τη Στέλα, όταν μου λέει: «Βλέπω ανθρώπους με γνώσεις, δεξιότητες, καλλιέργεια και αγαπάνε, αν θέλουμε να καταλήξουμε στην Αντιγόνη και αυτό είναι πολύ ανακουφιστικό». Το ότι κορυφαία του χορού είναι μια γυναίκα, για τη Στέλα Φυρογένη δεν έχει κάποια επιπρόσθετη δυσκολία, «έχω μια καλή ισορροπία μέσα μου του αρσενικού και του θηλυκού στοιχείο... η θηλυκότητα απλώς χρησιμοποιείται για να φωτιστούν κάποια πράγματα. Π.χ. όταν φέρνω το χορικό του έρωτα επενδύω στη δική μου υπόσταση που είναι θηλυκή, δεν πάω να παραστήσω κάτι άλλο» και μου εξηγεί πως αυτό είναι το ενδιαφέρον και η πρόκληση: «Να μπορείς να το κάνεις και να είσαι εντός κάθε φορά και να έχει ουσία αυτό που λες». Για τον ρόλο του ο Θανάσης Γεωργίου μού λέει: «Θα ήθελα να εμφυσήσω με ό,τι υλικό έχω σε αυτόν τον ρόλο κάτι που να μην περιορίζεται μόνο σε έναν άνθρωπο, σκέτα απόλυτα δοσμένο στην εξουσία, αλλά έναν άνθρωπο που στην πορεία του έργου μπορούμε να δούμε τις ραγισματιές και τα τσακίσματα, που άλλοτε με έντεχνο τρόπο και άλλο άτεχνα προσπαθεί να τα καλύψει, γιατί ό,τι και αν κάνεις, πίσω από αυτό κρύβεται ένας άνθρωπος και δεν θα ήθελα αυτό να φανεί μόνο στον θρήνο, θα ήθελα να υπάρξει αυτή η εσωτερική πάλη ή τα ψήγματά της τουλάχιστον να φαίνονται μέσα από την πορεία του έργου όλο και πιο έντονα μέχρι να φύγει όλο αυτό το τσόφλι από πάνω του».
Φωτογρα΄φιες: Δημήτρης Λούτσιος
Πληροφορίες
Διεθνές Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Δράματος, «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία Κώστα Σιλβέστρου. Δευτέρα, 10 Ιουλίου, Αμφιθέατρο Μακαρίου Γ΄ (Σχολή Τυφλών), Τρίτη, 18 Ιουλίου, Αρχαίο Ωδείο Πάφου και Παρασκευή, 21 Ιουλίου, Αρχαίο Θέατρο Κουρίου. Ώρα έναρξης παραστάσεων 9:00 μ.μ.
