Το ζωγραφικό ιδιόλεκτο ενός συνθέτη

Το Ίδρυμα Μάριος Τόκας, σε συνεργασία με τον Δήμο Λεμεσού, παρουσιάζουν για πρώτη φορά στο κοινό τις εικαστικές δημιουργίες του Μάριου Τόκα στην έκθεση με τίτλο «Εικαστικές Υμνωδίες», στις Αποθήκες Παπαδάκη στη Λεμεσό. Η επιμελήτρια της έκθεσης η ιστορικός τέχνης δρ Ελένη Σ. Νικήτα μίλησε στην «Κ», λέγοντας πως ο Μάριος Τόκας μπόρεσε, με τη βοήθεια του δυνατού καλλιτεχνικού του ενστίκτου, να επινοήσει τους δικούς του μορφοπλαστικούς κανόνες και να δώσει, με μια ιδιόλεκτη εικαστική γραφή, μορφές και τρόπους απεικόνισης του θείου, βασισμένους στις μορφές και στους τρόπους της βυζαντινής τέχνης, που είχε αποθηκεύσει μέσα του από μικρός. «Η σχέση του Μάριου Τόκα με τη βυζαντινή τέχνη εδράζεται στην ιδιαίτερή του σχέση με την Εκκλησία. Μια σχέση διόλου περιστασιακή, αλλά αντίθετα, ουσιαστική, λόγω μιας οικογενειακής παράδοσης μοναχισμού, αφού οι παππούδες και οι γονείς του πατέρα του, καθώς και οι αδελφές της εκ πατρός γιαγιάς του είχαν ακολουθήσει τον μοναχισμό, τελειώνοντας τη ζωή τους σε μοναστήρι».

–Κυρία Νικήτα, θα ήθελα να ξεκινήσουμε με αυτό που σας έκανε εντύπωση στα έργα του Μάριου Τόκα...

–Όταν λίγο μετά τον θάνατο του Μάριου Τόκα η φίλη μου Αμαλία Τόκα μου μίλησε για πρώτη φορά για το ζωγραφικό του έργο, ομολογώ πως περίμενα να δω τα έργα ενός αυτοδίδακτου ζωγράφου χωρίς πολλές καλλιτεχνικές αξιώσεις. Όμως αυτό που είδα με εξέπληξε θετικά για πολλούς λόγους. Όσο δε μελετούσα τα έργα, τόσο ανακάλυπτα τις εικαστικές και πνευματικές τους αρετές. Παρόλο ότι ο Μάριος Τόκας, αντίθετα με τη μουσική, στη ζωγραφική είναι εντελώς αυτοδίδακτος, μπόρεσε, με τη βοήθεια του δυνατού καλλιτεχνικού του ενστίκτου, να επινοήσει τους δικούς του μορφοπλαστικούς κανόνες και να δώσει, με μια ιδιόλεκτη εικαστική γραφή, μορφές και τρόπους απεικόνισης του θείου, βασισμένους στις μορφές και στους τρόπους της βυζαντινής τέχνης, που είχε αποθηκεύσει μέσα του από μικρός. Θα πρέπει να αναφέρω ότι η σχέση του Μάριου Τόκα με τη βυζαντινή τέχνη εδράζεται στην ιδιαίτερή του σχέση με την Εκκλησία. Μια σχέση διόλου περιστασιακή, αλλά αντίθετα, ουσιαστική, λόγω μιας οικογενειακής παράδοσης μοναχισμού, αφού οι παππούδες και οι γονείς του πατέρα του, καθώς και οι αδελφές της εκ πατρός γιαγιάς του είχαν ακολουθήσει τον μοναχισμό, τελειώνοντας τη ζωή τους σε μοναστήρι. Ο μυστηριακός χώρος της εκκλησίας, οι ψαλμωδίες, οι άγιες εικόνες και γενικά η δύναμη της όλης ατμόσφαιρας να μεταφέρει από τον υλικό και φθαρτό κόσμο στον πνευματικό και υπερβατικό, υπήρξαν καθοριστικές εμπειρίες στη διαμόρφωση του συνειδητού εαυτού του, αλλά και του κόσμου του υποσυνείδητού του. Στα έργα του όμως δεν πρέπει να αναζητήσουμε τους παραδοσιακούς κανόνες της δογματικής βυζαντινής εικονογραφίας. Ο Μάριος, στην επαφή του με τη βυζαντινή τέχνη, δέχθηκε μια αισθητική αλλά και υπαρξιακή εμπειρία και δημιούργησε έναν δικό του τρόπο, με τον οποίο συναντά τη βυζαντινή εικόνα σε εσωτερικότητα, πνευματικότητα και δύναμη υποβολής.

–Το ζωγραφικό έργο του είναι καθαρά θρησκευτικό, και θα ήθελα να σταθούμε στο θέμα της Σταύρωσης και του σταυρού... πώς το ερμηνεύετε;

–Όλα τα έργα του έχουν θρησκευτική θεματολογία και χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Αυτά που απεικονίζουν άγιες μορφές και αυτά που έχουν ως θέμα τους τις εκκλησίες. Ο Σταυρός και η σκηνή της Σταύρωσης είναι δύο θέματα που απασχολούν ιδιαίτερα τον Μάριο Τόκα. Λόγω της πολυσημείας και των πολλαπλών συμβολικών τους προεκτάσεων, θα πρέπει να τα προσεγγίσουμε πολυεπίπεδα, τόσο με θρησκευτικούς όσο και με κοσμικούς όρους. Στον δικό μας πολιτισμικό χώρο, οι θεολογικές ερμηνείες της Σταύρωσης του Χριστού και των Θείων Παθών συνδέονται με την αγάπη προς τον άνθρωπο. Ο πόνος του θεανθρώπου θεωρήθηκε σύμφυτο της αγάπης και οδηγός για την πραγματική γνώση. Παραπέμπει λοιπόν σε υπαρξιακές ανησυχίες και πνευματικές αναζητήσεις του καλλιτέχνη και σε μια βαθιά αναζήτηση για επικοινωνία με το υπερβατικό. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να προστεθεί και μια άλλη διάσταση στην ερμηνεία του θέματος αυτού, που συνδέεται συμβολικά με τη μοίρα και το δράμα του κυπριακού λαού. Ας μη ξεχνάμε ότι ο Μάριος Τόκας έζησε από κοντά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή ως πεζικάριος της πρώτης γραμμής.

–Πέραν της θρησκευτικότητας του έργου του, οι μορφές του μπορούν να μιλούν και για τη ζωή την ίδια, αλλά και για τον θάνατο...;

–Σαφέστατα. Ένα από τα πρώτα του έργα, ίσως το πρώτο του έργο, απεικονίζει δύο μορφές μια θηλυκή και μια αρσενική –ίσως του Χριστού και της Παναγίας ή των αρχέτυπων του θηλυκού και του αρσενικού– και αναγράφεται η φράση από την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή «Έρως ανίκατε μάχαν». Η φράση αυτή αποτελεί θεωρώ την αφετηρία για να προσεγγίσουμε τον άνθρωπο και τον δημιουργό Μάριο Τόκα. Ο έρωτας ως αγάπη για τη ζωή και τον κόσμο, ως κινητήρια δύναμη δημιουργίας, ως πόνος, ως όχημα για την κατάκτηση γνώσης και αυτογνωσίας και ως ανύψωση, πέραν από τα γήινα, στα υπερβατικά πεδία, ο κοσμικός αλλά και ο θεϊκός έρωτας, τροφοδότησαν την καλλιτεχνική του εμπειρία και σηματοδότησαν τη ζωή του. Άλλα έργα του που παραπέμπουν σε επιτύμβιες στήλες ή σε ζωγραφική του Φαγιούμ, υποδηλώνουν τους στοχασμούς του πάνω στα πανανθρώπινα θέματα της ζωής και του θανάτου.

–Οι ζωγραφικές επιφάνειες που χρησιμοποιεί, επηρεάζουν το αποτέλεσμα, το ορίζουν;

–Ο Μάριος ζωγραφίζει πάνω σε παλιά ξύλα, σε θραύσματα παλιών ξύλινων αντικειμένων όπως για παράδειγμα παραθυρόφυλλων, σε πέτρες που μαζεύει από την ακρογιαλιά, ή σε κομμάτια μαρμάρων και λιγότερο σε συμβατικούς καμβάδες. Αδιαμφισβήτητα η διαχρονική ενέργεια των υλικών αυτών επηρεάζει και ορίζει το τελικό αποτέλεσμα. Επίσης, τα υλικά αυτά φανερώνουν τη δύναμη που ασκεί επάνω του ο γενέθλιος τόπος, η ιδιαιτερότητα του φυσικού και πολιτισμικού χώρου και η καταλυτική του παράδοση. «Οι χυμοί της ρίζας τρέφουν την έμπνευσή μας» σημείωνε σε συνέντευξή του στο Radio Church, το 1998.

–Ο Μάριος Τόκας έκανε πράξη το Μουσικήν ποίει και εργάζου... θα τον χαρακτηρίζατε homo artifex;

–Θεωρώ ότι ο Μάριος Τόκας εκφράζει το ουμανιστικό πρότυπο του ανθρώπου δημιουργού (homo artifex). Η τέχνη ως κορυφαία μορφή δημιουργίας έδωσε στον άνθρωπο τη δύναμη να νικήσει το πεπρωμένο και να οικοδομήσει έναν κόσμο σύμφωνα με τα μέτρα του. Πέρα όμως από αυτό, η τέχνη έχει τη δύναμη να διερευνά το άγνωστο, τις «απόκρυφες αλήθειες» όπως τις αποκαλούσε ο καλλιτέχνης Bruce Nauman. Πιστεύω ότι και ο Μάριος Τόκας ως δημιουργός τέχνης αναζητεί τις απόκρυφες αυτές αλήθειες και τη βαθύτερη ουσία και αλήθεια της ύπαρξής μας.

Μια νεοχριστιανική εικονογραφία του θείου

– Η μη χρήση έντονων χρωμάτων ή αυστηρών γραμμών στις μορφές και τα σχήματα είναι θεωρείτε αποτέλεσμα της «ερασιτεχνικότητας» ή αποτελεί μία βαθιά προσωπική επιλογή;

–Στην ολοκλήρωση και στην επικοινωνιακή δύναμη κάθε έργου του πιο σημαντικό ρόλο διαδραματίζει το χρώμα και όχι το σχέδιο και αυτό γίνεται θεωρώ συνειδητά. Ο Μάριος κάνει μια χρωμογραφική –θα την ονόμαζα– ζωγραφική. Χρησιμοποιώντας τους σημειωτικούς κώδικες των βυζαντινών χρωμάτων, επιχειρεί μέσω της επενέργειάς τους να διεγείρει τις αισθήσεις και τον ψυχικό κόσμο του θεατή. Τα κύρια χρώματά του είναι αυτά των βυζαντινών: οι αποχρώσεις του μπλε, του κίτρινου, του κόκκινου και του λευκού. Είναι χαρακτηριστικό ότι όπως οι βυζαντινοί αγιογράφοι δεν χρησιμοποιεί μαύρο χρώμα –το χρώμα του πένθους και του θανάτου–, γιατί ο θάνατος του Χριστού δεν αποτελεί το τέλος αλλά την αρχή.

Ο Μάριος Τόκας συνθέτει το μουσικό έργο του «Θεογεννήτωρ Μαρία» κατά την περίοδο της έντονης ζωγραφικής του δραστηριότητας, κάτι, που όπως λέει η Ελένη Νικήτα, δεν είναι τυχαίο

– «Αυθόρμητο και ορθολογικό δεν έχουν αυτόνομη ισχύ την ώρα της δημιουργίας» είχε δηλώσει για τη σύνθεσή του «Θεογεννήτωρ Μαρία», νιώθετε ότι μπορούν να συνομιλήσουν τα έργα του αυτά με την εν λόγω σύνθεση;

–Και τα δύο αυτά έργα είναι αποτέλεσμα μιας έμφυτης, δυνατής ανάγκης για έκφραση και βασίζονται σε προσωπικά του βιώματα και στη χρησιμοποίηση της νόησης και της διαίσθησης –δύο ιδιότητες που ενεργοποιούν όλες οι μορφές τέχνης– για να προσεγγίσουν υπερβατικές έννοιες που δεν σχετίζονται με τον υπεραισθητό κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι το μουσικό έργο του «Θεογεννήτωρ Μαρία» το συνθέτει κατά την περίοδο της έντονης ζωγραφικής του δραστηριότητας.

–Παρόμοιες ζωγραφικές δουλειές μπορούν ν’ αφήσουν ευρύτερο καλλιτεχνικό αποτύπωμα ή αποτελούν μία εντελώς προσωποπαγή υπόθεση;

–Μολονότι ο ίδιος θεωρεί τη σχέση του με τη ζωγραφική ως μια εντελώς προσωπική υπόθεση, χωρίς οποιαδήποτε καλλιτεχνική αξία, η μελέτη της ολότητας του εικαστικού του έργου τον εντάσσει μεταξύ σύγχρονων καλλιτεχνών, οι οποίοι εισηγήθηκαν μια νεοχριστιανική εικονογραφία του θείου, εμπλουτίζοντας μια εφαρμοσμένη –θα την αποκαλούσα– τέχνη, που ακολουθεί συγκεκριμένους δογματικούς κανόνες, με την προσωπική εικαστική έκφραση του επώνυμου δημιουργού. Η μελέτη των έργων του Μάριου ανακαλεί συνειρμικά στο μυαλό μου το παράδειγμα του Rouault, ο οποίος εισηγήθηκε μια νεοχριστιανική εικονογράφηση του Θείου, μη διστάζοντας να τραφεί από τα επαναστατικά ρεύματα της εποχής του. Χωρίς να τολμώ –ούτε βέβαια μου επιτρέπεται– μια σύγκριση των δύο, ιχνηλατώ κάποιες εκλεκτικές συγγένειες μεταξύ τους, τόσο στην εννοιολογική προσέγγιση, όσο και στη θεματογραφία, καθώς και σε στοιχεία της τεχνοτροπίας, ιδίως ως προς τη συμβολική χρήση των χρωμάτων.

–Ως ιστορικός Τέχνης πώς θα προσδιορίζατε τη δουλειά του, μπορούμε να μιλάμε για έναν πραγματικό ναΐφ καλλιτέχνη;

–Ο όρος ναΐφ, παρόλο που καθιερώθηκε διεθνώς εξακολουθεί να παραμένει αρκετά προβληματικός. Η λέξη «ναΐφ» προέρχεται από τη λατινική λέξη «nativus» που σημαίνει εκ γενετής, φυσικός, αυθόρμητος. Επίσης απλοϊκός και αφελής. Ο Μάριος είναι μεν ένας εκ γενετής καλλιτέχνης, όμως πολλά στοιχεία της ζωγραφικής του, τον διαφοροποιούν από την κατηγορία των ναΐφ. Θα προτιμούσα να τον αποκαλέσω ερασιτέχνη ζωγράφο, υπό την έννοια του εραστή της εικαστικής δημιουργίας. Ο Μάριος συνειδητά ή όχι πραγμάτωσε έργα, τα οποία με αφετηρία τη βυζαντινή παράδοση, εμπεριέχουν στοιχεία που προσφέρουν νέα πνοή στη θρησκευτική τέχνη του τόπου μας.

Πληροφορίες

Μάριος Τόκας - «Εικαστικές Υμνωδίες», Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λεμεσού – Αποθήκες Παπαδάκη. Η έκθεση θα είναι ανοιχτή για το κοινό Τρίτη με Παρασκευή ώρες 10.00 - 18.00, ενώ το Σάββατο ώρες 10.00 - 14.00 και η είσοδος είναι ελεύθερη. Περισσότερες πληροφορίες στο mariostokas.com.cy. Διάρκεια έως Σάββατο 22 Ιανουαρίου 2022.