Του Απόστολου Κουρουπάκη
Συνάντησα τον καλλιτέχνη Θεόδουλο Γρηγορίου στο εργαστήριό του στην Αγλαντζιά για να μιλήσουμε για την τέχνη, με αφορμή την έκθεσή του στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης - MNAC Βουκουρεστίου με τίτλο «Νοητική Γεωγραφία – Αστερισμοί». Μετά την ξενάγησή μου στον κόσμο του καλλιτέχνη, στα ψηλοτάβανα δωμάτια, εκεί όπου γεννιούνται ιδέες ή μετουσιώνονται σε έργα εγγραφείσες στο υποσυνείδητο του καλλιτέχνη εμπειρίες, μιλήσαμε για την τέχνη του, για τους κώδικές του και φυσικά για την έκθεση στο Βουκουρέστι. Ο Θεόδουλος Γρηγορίου, μεταξύ άλλων πολλών, συμμετείχε στην Μπιενάλε Βενετίας (Aperto ’90), ενώ από τις πλέον εμβληματικές δουλειές του είναι η έκθεση στο Μουσείο του Λούβρου, στην αίθουσα με τις κυπριακές αρχαιότητες αλλά και η εγκατάσταση «Κύτταρα» το 2016 στην πλατεία μπροστά από το Λούβρο, έπειτα από πρόσκληση του δήμου του Παρισιού.
–Κύριε Γρηγορίου, πώς μετουσιώνονται σε τέχνη οι πρωταρχικές εμπειρίες από τον γενέθλιο τόπο σας, τη Μαλούντα;
–Αυτές οι εμπειρίες ήταν φυσικά αφηρημένες, υπήρχε μια επαφή με τη γη, με τα στοιχεία της να είναι ανάμεικτα με αρχαιολογικά κατάλοιπα, τα οποία βρίσκαμε στα χωράφια. Από πέντε χρονών έπαιζα με αυτά… όλα αυτά λειτούργησαν στο πίσω μέρος του μυαλού μου, χωρίς να γίνεται καμία ενέργεια συνειδητά. Σε κάποιες περιπτώσεις, ωστόσο, αντιλαμβάνομαι ποια είναι η πηγή της έμπνευσής μου… Τα βιώματα που έχουμε ως παιδιά είναι εξαιρετικά σημαντικά, μπαίνουν έντονα στο υποσυνείδητό σου… Έρχονται με τον τρόπο που σκέφτομαι, με το πώς αντιλαμβάνομαι το ωραίο, τη φύση. Το τοπίο της παιδικής μου ηλικίας ήταν ένα σταυρόλεξο με τετραγωνάκια διαφορετικού χρώματος, που σήμερα δεν υπάρχει. Ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον τοπίο, το οποίο μεταμορφωνόταν συνεχώς. Αυτή όλη η ενέργεια είναι μέσα μου, δεν νομίζω ότι χρειάζονται πολλές ερμηνείες. Είναι πράγματα που είναι βαθιά ριζωμένα μέσα σου.
–Η τεχνολογία πώς βοηθάει την πνευματική διεργασία ώστε να παραχθεί τέχνη;
–Ξεκίνησα πριν από τριάντα πέντε χρόνια να χρησιμοποιώ την πρωτόγονη τεχνολογία, και λέω πρωτόγονη, γιατί δεν γεννήθηκα ούτε στα εργαστήρια της SONY, ούτε στο underground της Νέας Υόρκης, αλλά γεννήθηκα σε αυτόν τον τόπο. Τότε ήταν η φάση του τελευταίου βρόχου της ασπρόμαυρης εικόνας, πήρα αυτόν τον βρόχο, έχοντας και τις παιδικές εμπειρίες μου –ακόμα και στην Ευρώπη δεν ήταν ακόμα πολύ αποδεκτή– και τα έκανα τέχνη. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της Τέχνης είναι να εκπροσωπεί την εποχή της, να είναι η σφραγίδα της εποχής της. Τότε, λοιπόν, όταν ξεκινούσα να χρησιμοποιώ τις ασπρόμαυρες οθόνες με ρώτησε ένας δημοσιογράφος τι σημαίνει για μένα τεχνολογία, όπως αυτή την ερώτηση που μου κάνετε τώρα εσείς. Η απάντησή μου ήταν ότι με ενδιέφερε πάρα πολύ να παρακολουθήσω πώς θα συμπεριφερθούν οι νεότερες γενιές που θα γεννηθούν με ένα «ποντικό» στο χέρι. Γιατί, όταν μεγαλώνεις με αυτές τις εμπειρίες αυτές γίνονται προέκταση του εαυτού σου και των πνευματικών σου ανησυχιών. Μπορεί να σε εκφράζει απόλυτα η χρήση της τεχνολογίας, κάτι που λείπει όμως από τη δική μας τη γενιά, μιας και μεγάλωσε με άλλους τρόπους, εμείς τη χρησιμοποιούμε εγκεφαλικά. Αλλά πιστεύω πως η τροχιά που έχει πάρει η τεχνολογία σήμερα είναι ανοδική, και μάλιστα έχουν βοηθήσει αρκετά οι καλλιτέχνες ώστε να βελτιωθούν οι τεχνικές δυνατότητες του ηλεκτρονικού πεδίου, γιατί εκεί όπου η τεχνολογία αδυνατούσε να αγγίξει τις αισθήσεις, η τέχνη βοηθούσε στο να βρεθούν λύσεις. Αυτή σχέση έχει μια απίστευτη δυναμική πλέον. Βλέποντας έργα καλλιτεχνών από την Κορέα ή την Κίνα, βλέπω πως η τεχνολογία ακόμα και αν μεταφερθεί σε μία παραστατική ζωγραφική μάς δίνει λύσεις να δούμε τον κόσμο από μια άλλη οπτική γωνία και αυτή εισχωρεί αναπάντεχα στο πνευματικό πεδίο. Και εκεί νομίζω πως είναι το μεγάλο όφελος. Παρατηρήστε την τωρινή ζωγραφική για παράδειγμα, θα δείτε ότι είτε είναι στο άκρο του primitivism είτε στο άκρο της τεχνολογικής επίδρασης – και μιλώ για μία παραστατική ζωγραφική στην οποία εισχωρούν δαιμόνια που δεν υπήρχαν προηγουμένως και μας τα έφερε η τεχνολογία.
«Το τοπίο της παιδικής μου ηλικίας ήταν ένα σταυρόλεξο με τετραγωνάκια διαφορετικού χρώματος, που σήμερα δεν υπάρχει. Ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον τοπίο, το οποίο μεταμορφωνόταν συνεχώς. Αυτή όλη η ενέργεια είναι μέσα μου, δεν νομίζω ότι χρειάζονται πολλές ερμηνείες» λέει ο καλλιτέχνης Θεόδουλος Γρηγορίου.
–Επίσης, στη δουλειά σας σας απασχολούν πολύ οι έννοιες της μεταβολής και της συνεχούς κίνησης…
–Από παλιά έχω εισαγάγει το κεφάλαιο της κινούμενης εικόνας. Δούλεψα πάρα πολύ ανάμεσα στην ύλη και το άυλο, την υλική μορφή των πραγμάτων και την άυλή τους που εκπροσωπείται συνήθως από τη γραφή, από τη σκέψη, την άυλη προβολή, είτε αυτή είναι γεωμετρική είτε είναι εικόνα και εμπεριέχει και το στοιχείο της κίνησης μερικές φορές. Για παράδειγμα το έργο του Λούβρου «Κύτταρα» είναι από τα έργα που δούλεψα πάνω στις επιστρώσεις του χρόνου. Σε αυτό υπήρχε μία τρύπα διαμέτρου οκτώ εκατοστών μέσα σε αυτό και είχα τοποθετήσει μία οθόνη, η οποία ήταν μία κινούμενη εικόνα κάτω από την επιφάνεια των επιστρώσεων. Ένα άλλο σχετικό έργο είναι αυτό των Δελφών, το οποίο ήταν ένα κώνος, όπως εκείνοι της Μπιενάλε της Βενετίας, τον έβαλα μέσα στη γη, το οποίο είναι μια αναφορά στο έργο μου του 1983, του Πάρκου της Πύλης Αμμοχώστου ή μία αναφορά στους κρατήρες των μεταλλείων της παιδικής μου ηλικίας, ήταν η landart η δική μου. Αποφάσισα λοιπόν να φέρω τη θάλασσα στους Δελφούς και έτσι έβαλα μία οθόνη στον πυθμένα του έργου και έτσι το κύμα έφτανε στα πόδια μας. Μηχανευόμαστε για να βρούμε λύσεις που να έχουν μία πνευματική χροιά, να αναδείξεις τον γραφικό χαρακτήρα της εποχής σου και να τα συνδυάσεις με ιστορία, που για μένα είναι σημαντικό.
–Τι ρόλο παίζει η γεωμετρία στη δουλειά σας;
–Νομίζω έχει πρωταρχικό ρόλο, γιατί προέρχεται πάλι από την παιδεία της νεανικής ηλικίας. Αυτή η παιδεία μού οργάνωσε τον τρόπο που σκέφτομαι και αυτό βγαίνει στην κάθε μου κίνηση.
–Τι σημαίνει χρόνος για εσάς και ποιο είναι το ήθος που θέλετε να αφήσετε στο διηνεκές του χρόνου;
–Το ήθος δεν είναι αυτοσκοπός. Πρέπει να έχεις μία τιμιότητα απέναντι στην εποχή σου και απέναντι στον χρόνο, να προσπαθείς να κάνεις αυθεντικά πράγματα που πραγματικά βγαίνουν από μέσα σου. Πολύ τακτικά υπάρχουν πράγματα που μοιάζουν με κάτι άλλο, ή γίνονται συναντήσεις πνευμάτων, μπορεί να κάνεις κάτι που συνέβη ή θα συμβεί πολύ μακριά σε έναν χώρο που εσύ δεν έχεις επαφή. Ο χρόνος κατ’ αρχήν δεν είναι ποτέ δεν είναι ο ίδιος για κανέναν. Αλλά την αντίληψη που έχεις για τον χρόνο προσπαθείς να τη δώσεις στο κλίμα των έργων σου. Την έννοια αυτή τη χρησιμοποιώ με τις επιστρώσεις στα έργα μου, γιατί ξέρω ότι η μία επίστρωση θα αναιρέσει την προηγούμενη.
–Ποιος νομίζετε ότι πρέπει να είναι ο ρόλος του ανθρώπου του πνεύματος σήμερα; Μιλάνε αρκετά;
–Νομίζω πως σήμερα υπάρχει μια σύγχυση ανάμεσα στο τι είναι αυτό που ονομάζεται άνθρωπος του πνεύματος, εγώ δεν τολμώ να πω ότι ανήκω σε αυτή την κατηγορία, γιατί αυτό είναι μία πολύ σοβαρή υπόθεση. Επίσης, υπάρχει και μεγάλη σύγχυση για το κατά πόσο πρέπει να εμπλεκόμαστε επί παντός επιστητού. Νομίζω πως πρέπει να επικεντρωνόμαστε πάνω στα ζητήματα τα οποία γνωρίζουμε καλά, που επηρεάζουν τη συνείδησή μας, την ψυχή μας, αλλά η τοποθέτηση επί παντός επιστητού είναι αντιαισθητικό για μένα...
–Ένας καλλιτέχνης όμως δεν οφείλει να παίρνει θέση για πράγματα που αφορούν την κοινωνία; Αφού από αυτήν εμπνέεται…
–Οφείλει ο κάθε άνθρωπος, όχι μόνο ο καλλιτέχνης. Πιστεύω πως το πιο σημαντικό στίγμα που έχει να δώσει ο καλλιτέχνης είναι μέσα από το έργο του και όχι μέσα από τη γλώσσα του.
Η έκθεση «Νοητική Γεωγραφία – Αστερισμοί» στο Βουκουρέστι ήταν μία συνδιοργάνωση μεταξύ του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης-MNAC Βουκουρεστίου και του Τμήματος Νεότερου και Σύγχρονου Πολιτισμού του υφυπουργείου Πολιτισμού της Κύπρου και με την υποστήριξη του Iron Mountain.
Προσωπικά είμαι υπέρ του έργου που πρώτα συγκινεί
Ο Θεόδουλος Γρηγορίου μιλώντας για την έκθεση στο Βουκουρέστι που είναι συνδιοργάνωση μεταξύ του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης-MNAC Βουκουρεστίου και του Τμήματος Νεότερου και Σύγχρονου Πολιτισμού του υφυπουργείου Πολιτισμού της Κύπρου και με την υποστήριξη του Iron Mountain, με τίτλο «Νοητική Γεωγραφία – Αστερισμοί» , η οποία ρίχνει αυλαία σήμερα Κυριακή 1 Οκτωβρίου, λέει πως ξεκίνησε ως υποτυπώδης αναδρομική έκθεση, αλλά μετά μάλλον έγινε μία έκθεση πανόραμα της δουλειάς του. «Αρχικά επιλέξαμε μία σειρά από έργα που σχετίζονταν μεταξύ τους, διαφορετικών περιόδων, για να δείξουμε και τη συνέπεια που υπήρχε στο πέρασμα του χρόνου, καθώς και μερικά έργα που είναι σταθμός στην καλλιτεχνική μου εξέλιξη. Ήταν πολύ σημαντικό για εμένα ότι επέστρεφα κατά κάποιο τρόπο στη χώρα τους καρπούς που έχω ωφεληθεί από τη χώρα». Αυτή η επιστροφή όπως μου λέει ο κ. Γρηγορίου κλείνει και έναν κύκλο και συζητώντας μπαίνουμε στη συζήτηση του πώς στήνεται μία τέτοια έκθεση: «Μια τέτοια παραγωγή χρειάζεται πάντα ένα δεύτερο μάτι, μια δεύτερη γνώμη και ένα πρόσωπο που να μπορεί να διαχειριστεί πέραν των καλλιτεχνικών ζητημάτων και πρακτικά θέματα» μου λέει και ο Θεόδουλος Γρηγορίου. Αυτό το πρόσωπο το βρήκε στην Catherine Νικήτα, η οποία γνωρίζοντας πολύ καλά τον καλλιτέχνη έγινε πολλά περισσότερα από ένα δεύτερο μάτι. «Αυτό που με ενδιαφέρει στον επιμελητή/τρια είναι να υπάρχει ιστορική συνείδηση για τον καλλιτέχνη, να γνωρίζει τη διαδικασία της διεκπεραίωσης, να προσφέρει θεωρητική και πρακτική υποστήριξη και φυσικά να γνωρίζει τα logistics μιας έκθεσης, τα οποία κρύβουν παγίδες και γι’ αυτό χρειάζονται γνώσεις. Αυτά λείπουν από τον τόπο μας» μού λέει. Σε αυτό το σημείο στη συζήτησή μας μπήκε και η Catherine Νικήτα, επιμελήτρια της έκθεσης του Γρηγορίου στο Βουκουρέστι, και λέει πως για την ίδια ο ρόλος της επιμελήτριας δεν είναι τίποτε άλλο από το να αντιλαμβάνεται το άτομο που θα επιμεληθεί μια έκθεση με ωριμότητα την πορεία του καλλιτέχνη «και να μπορέσεις να βρεις εκείνα τα σημεία που ο ίδιος ο καλλιτέχνης, χωρίς να σου το λέει, σου ζητάει την άποψή σου. Αυτό για μένα σημαίνει επιμέλεια, η πλήρης ώσμωση καλλιτέχνη – επιμελητή» και συμπληρώνει: «Με τον Θεόδουλο αποφασίσαμε να μην καθορίσουμε τον ρόλο μου επακριβώς, παραγωγός ή επιμελήτρια. Εγώ συνοδεύω ένα έργο που ήδη έχει την ωριμότητά του και αυτό που είναι σημαντικό είναι να καταφέρει ο επιμελητής/συνοδός του έργου να περάσει το μήνυμα και στην περίπτωση του Θεόδουλου θέλαμε να περάσουμε το μήνυμα της πορείας του και πώς κλείνει αυτός του ο κύκλος».
«Στο τέλος αυτό που μετράει» λέει η κα Νικήτα «είναι να παρατηρείς το κοινό με πόση ελευθερία προσέγγιζε τα έργα, και νομίζω ότι καταφέραμε να επικοινωνήσουμε το μήνυμα του Θεόδουλου». Σε αυτό το στοιχείο που αναφέρει η κα Νικήτα στέκεται και ο κ. Γρηγορίου, λέγοντας πως τον ικανοποίησε πάρα πολύ, λέγοντας πως ο στόχος εξετελέσθη, προσθέτοντας: «Προσωπικά είμαι υπέρ του έργου που πρώτα συγκινεί και μετά να ψάχνεις να ανακαλύψεις τι είναι».
Η πρόταση του καλλιτέχνη στο Βουκουρέστι είχε τη μορφή μιας in situ εγκατάστασης, αναδεικνύοντας την πολυετή έρευνά του σε θέματα όπως η οικολογία, η κυτταροειδής δομή και οι διαδικασίες της διαστρωμάτωσης της εικόνας – τόσο με την έννοια της παρατηρούμενης και ανακατασκευασμένης γεωλογίας, όσο και της διαρκώς μεταβαλλόμενης ταυτότητας και της καταγραφής της.
