Του Παναγιώτη Ρουγκάλα
Η Κύπρος θα επηρεαστεί από τις πληθωριστικές πιέσεις και από το υψηλότερο ενεργειακό κόστος λόγω της εξάρτησής της από τις εισαγωγές πετρελαίου για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, σύμφωνα με την Πρόεδρο της Ευρωπαικής Κεντρικής Τράπεζας, Κριστίν Λαγκάρντ.
Την ίδια ώρα, η κ. Λαγκάρντ υπογράμμισε για την Κύπρο πως, ο τουριστικός τομέας θα δει επίσης μείωση του αριθμού των επισκεπτών από τη Ρωσία και την Ουκρανία, που αντιπροσώπευαν το 27% και το 5% των συνολικών αφίξεων το 2021 αντίστοιχα. Επιπλέον, είπε, δεδομένης της σημασίας της Κύπρου ως κόμβου άμεσων ξένων επενδύσεων από και προς τη Ρωσία, αναμένεται να επηρεαστούν και επαγγελματικές υπηρεσίες όπως λογιστικές, συμβουλευτικές και νομικές υπηρεσίες.
Ωστόσο, σύμφωνα με την Πρόεδρο της ΕΚΤ στο πλαίσιο της ομιλίας της σε εκδήλωση που διοργάνωσε η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, σημείωσε πως, τα θεμελιώδη μεγέθη της κυπριακής οικονομίας έχουν ενισχυθεί τα τελευταία χρόνια χάρη στη σκληρή δουλειά που επιτελέστηκε μετά την τραπεζική κρίση το 2013. Ειδικότερα, τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια έχουν μειωθεί από περίπου 50% του συνόλου των δανείων το 2014 σε μονοψήφια ποσοστά στο τέλος του περασμένου έτους. Συνολικά, ο τραπεζικός τομέας είναι υψηλής κεφαλαιοποίησης και η ρευστότητα και τα ανοίγματα στη Ρωσία είναι περιορισμένα.
Η κ. Λαγκάρντ κατά την ομιλία της σημείωσε πως, η Ευρώπη βρίσκεται τώρα αντιμέτωπη με μια άλλη κρίση με τη μορφή της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Πρόκειται πρώτα και κύρια για μια ανθρώπινη τραγωδία της οποίας το κόστος αυξάνεται μέρα με τη μέρα. Αλλά είναι επίσης ένα σημαντικό οικονομικό σοκ, λόγω της εγγύτητάς μας με τη Ρωσία και της εξάρτησής μας από το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο της.
"Αυτό το σοκ θα γίνει αισθητό και εδώ στην Κύπρο. Επικροτώ λοιπόν τη χώρα σας που αντιτάχθηκε σε αυτήν την αδικαιολόγητη πράξη επιθετικότητας μαζί με την υπόλοιπη Ευρώπη.
Αλλά αναγνωρίζω ότι η Κύπρος, όπως και όλη η Ευρώπη, βρίσκεται τώρα αντιμέτωπη με αυξανόμενη αβεβαιότητα. Ως εκ τούτου, στις σημερινές μου παρατηρήσεις, θα ήθελα να κάνω μια ανασκόπηση της οικονομικής κατάστασης στη ζώνη του ευρώ, θίγοντας όσα γνωρίζουμε μέχρι στιγμής για τις επιπτώσεις του πολέμου. Και θα ήθελα να παρουσιάσω πώς οι εθνικές και οι ευρωπαϊκές πολιτικές μπορούν να συνδυαστούν για να μετριάσουν το κόστος και να διαχειριστούν τη σημερινή αβεβαιότητα", σημείωσε χαρακτηριστικά.
H κ. Λαγκάρντ τόνισε πως, το έθνος της Κύπρυ ανέκαμψε μετά την εισβολή του 1974 και την επακόλουθη διχοτόμηση της χώρας, χρησιμοποιώντας την ευελιξία και την οξυδέρκεια του για να γίνει κόμβος για τις επιχειρήσεις στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Η Κύπρος μετατράπηκε από νησί στο ανατολικότερο άκρο της Ευρώπης σε κράτος μέλος στον πυρήνα της, εντάχθηκε στην ΕΕ το 2004 και υιοθετώντας το ευρώ το 2008.
Σημείωσε πως, άντεξε και στη συνέχεια ανέκαμψε από μια ακρωτηριαστική τραπεζική κρίση το 2013, με την οικονομία να αυξάνεται κατά περίπου 6% κάθε χρόνο από το 2015 μέχρι την έναρξη της πανδημίας. Πιο πρόσφατα, η Κύπρος έχει ανακάμψει καλά από την πανδημία, παρά τη σημασία του τουρισμού για την οικονομία, η οποία επλήγη σοβαρά από τα lockdown και τις ταξιδιωτικές απαγορεύσεις.
Η ανάκαμψη από την πανδημία
Η κ. Λαγκάρντ κατά την ομιλία της υπογράμμισε πως, πριν ξεκινήσει ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας, η οικονομία της ζώνης του ευρώ ανέκαμψε καλά από την πανδημία. Η ανάκαμψη ήταν πολύ πιο γρήγορη και πιο πλούσια σε θέσεις εργασίας από ό,τι μετά από προηγούμενες υφέσεις. Για παράδειγμα, από την έναρξη της μεγάλης χρηματοπιστωτικής κρίσης, υπενθύμισε ότι, χρειάστηκαν επτά χρόνια για να επιστρέψει το ΑΕΠ της ζώνης του ευρώ στα προ κρίσης επίπεδα και σχεδόν 12 χρόνια για να κάνει το ίδιο η ανεργία. Αυτή τη φορά, το ΑΕΠ είχε ήδη ξεπεράσει το επίπεδο πριν από την κρίση στα τέλη του περασμένου έτους. Η ανεργία στη ζώνη του ευρώ έχει φτάσει σε ιστορικό χαμηλό και βρίσκεται σε επίπεδα που δεν έχουν παρατηρηθεί από τη δεκαετία του 1970.
"Η Κύπρος συμμετείχε σε αυτή την ισχυρή δυναμική ανάκαμψης. Το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 5,6% πέρυσι, επιστρέφοντας στα επίπεδα του 2019. Η ανεργία έχει επίσης επιστρέψει στα προ κρίσης επίπεδα γύρω στο 6%. Αυτή η ισχυρή επίδοση οφείλεται πολλά στην εξαιρετική ανταπόκριση της πολιτικής στη ζώνη του ευρώ, όπου η δημοσιονομική και η νομισματική πολιτική εργάστηκαν χέρι-χέρι για την προστασία των εισοδημάτων και της ζήτησης. Ωστόσο, δεν ήταν τόσο εύκολη η επανεκκίνηση της παροχής μετά τα lockdown που προκλήθηκαν από τον ιό. Αυτό έχει προκαλέσει μια παγκόσμια αναντιστοιχία μεταξύ της αυξανόμενης ζήτησης και της περιορισμένης προσφοράς, οδηγώντας σε ελλείψεις και διακοπές της εφοδιαστικής αλυσίδας. Δεδομένης της διασύνδεσης της παγκόσμιας οικονομίας, αυτό έχει καταρρεύσει στις αγορές, δημιουργώντας ισχυρές πληθωριστικές πιέσεις", συμπλήρωσε.
Ενέργεια και τρόφιμα
Κατά την ομιλία της η Πρόεδρος της ΕΚΤ σημείωσε πως, από τον περασμένο Ιούνιο, για παράδειγμα, η ενέργεια και τα τρόφιμα αντιπροσωπεύουν, κατά μέσο όρο, περίπου τα δύο τρίτα του πληθωρισμού στη ζώνη του ευρώ. Αυτό αντανακλά, εν μέρει, την απόφαση του ΟΠΕΚ+ να μειώσει την προσφορά πετρελαίου κατά 9,7 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα το 2020, ακολουθούμενη από την αποτυχία ορισμένων μελών να επαναφέρουν την προσφορά στα προηγούμενα επίπεδα. Αυτό με τη σειρά του συνέβαλε στην αύξηση της τιμής του φυσικού αερίου, το οποίο εισρέει στις τιμές των τροφίμων, καθιστώντας τα λιπάσματα πιο ακριβά και στις τιμές των ενεργοβόρων βιομηχανικών αγαθών.
"Αυτές οι δευτερογενείς επιπτώσεις σε όλες τις αγορές οδήγησαν τον πληθωρισμό να φθάσει το 5,9% στη ζώνη του ευρώ κατά την τελευταία ανάγνωση, με τον πληθωρισμό της ενέργειας πάνω από 30%. Η Κύπρος έχει δει παρόμοιες πιέσεις στις τιμές, με τον πληθωρισμό να αυξάνεται κατά 5,8% – κυρίως λόγω των υψηλότερων τιμών της ενέργειας και των τροφίμων (26,2% και 6,8%, αντίστοιχα). Περιμέναμε να χαλαρώσουν αυτές οι διαταραχές καθώς οι οικονομικές συνθήκες επέστρεψαν στο φυσιολογικό μετά την πανδημία. Ωστόσο, ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας έχει πλέον εισαγάγει σημαντική αβεβαιότητα στις προοπτικές για την οικονομία", τόνισε εμφατικά.
Η οικονομική αβεβαιότητα που έφερε ο πόλεμος
Ο οικονομικός αντίκτυπος του πολέμου αποτυπώνεται καλύτερα από αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «σοκ προσφοράς», το οποίο είναι ένα σοκ που ωθεί ταυτόχρονα τον πληθωρισμό και μειώνει την ανάπτυξη. Κατά την κ. Λαγκάρντ, τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που είναι πιθανό να αυξήσουν τον πληθωρισμό. Πρώτον, οι τιμές της ενέργειας αναμένεται να παραμείνουν υψηλότερες για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, με τις τιμές του φυσικού αερίου να αυξάνονται κατά 52% από την αρχή του έτους και οι τιμές του πετρελαίου να αυξάνονται κατά 64%. Δεύτερον, η πίεση στον πληθωρισμό των τροφίμων είναι πιθανό να αυξηθεί. Η Ρωσία και η Ουκρανία αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 30% των παγκόσμιων εξαγωγών σιταριού, ενώ η Λευκορωσία και η Ρωσία παράγουν περίπου το ένα τρίτο της παγκόσμιας ποτάσας, ένα βασικό συστατικό για την παραγωγή λιπασμάτων, επιδεινώνοντας έτσι τις ελλείψεις εφοδιασμού. Τρίτον, τα παγκόσμια σημεία συμφόρησης στον τομέα της μεταποίησης είναι πιθανό να παραμείνουν σε ορισμένους τομείς. Για παράδειγμα, η Ρωσία είναι ο κορυφαίος εξαγωγέας παλλαδίου στον κόσμο, το οποίο είναι βασικό για την παραγωγή καταλυτικών μετατροπέων.
"Η Ουκρανία προμηθεύει περίπου το 70% του παγκόσμιου αερίου νέον, το οποίο είναι κρίσιμο για την κατασκευή ημιαγωγών. Ταυτόχρονα, ο πόλεμος εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους για την ανάπτυξη. Καθώς η ζώνη του ευρώ είναι καθαρός εισαγωγέας ενέργειας, η αύξηση των τιμών της ενέργειας σημαίνει απώλεια αγοραστικής δύναμης για τους καταναλωτές εδώ και κέρδος για τους εισαγωγικούς εταίρους μας. Αυτό το αποτέλεσμα μείωσε ήδη το εισόδημα κατά 1,2% του ΑΕΠ το τέταρτο τρίμηνο του 2021, σε σύγκριση με το ίδιο τρίμηνο του 2019 πριν από την πανδημία. Εκφρασμένο σε ευρώ, το ποσό αυτό θα σήμαινε απώλεια περίπου 150 δισεκατομμυρίων ευρώ σε ένα έτος. Η σύγκρουση αρχίζει επίσης να στραγγίζει την εμπιστοσύνη μέσω τουλάχιστον δύο καναλιών", συμπλήρωσε.
Κατά την κ. Λαγκάρντ, πρώτον, τα νοικοκυριά γίνονται πιο απαισιόδοξα και θα μπορούσαν να μειώσουν τις δαπάνες. Η καταναλωτική εμπιστοσύνη αυτόν τον μήνα έχει πέσει στο χαμηλότερο επίπεδο από τον Μάιο του 2020 και βρίσκεται πολύ κάτω από τον μακροπρόθεσμο μέσο όρο της. Με βάση εθνικές έρευνες, οι προσδοκίες των νοικοκυριών για ανάπτυξη έχουν επιδεινωθεί, ενώ οι προσδοκίες τους για τον πληθωρισμό έχουν αυξηθεί. Αυτό υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι αναμένουν να δουν το πραγματικό τους εισόδημα (δηλαδή το εισόδημά τους προσαρμοσμένο για τον πληθωρισμό) συμπιεσμένο. Τα νοικοκυριά είναι πιθανό να αποταμιεύουν λιγότερα, γεγονός που θα απορροφήσει μέρος αυτού του σοκ, αλλά έχουν επίσης αναθεωρήσει τα σχέδιά τους για τις δαπάνες.
Δεύτερον, οι επιχειρηματικές επενδύσεις είναι πιθανό να επηρεαστούν. Τα τελευταία στοιχεία της έρευνας υποδηλώνουν ότι η επιχειρηματική δραστηριότητα διατηρήθηκε σχετικά καλά τον Μάρτιο, αλλά οι προσδοκίες των επιχειρήσεων σε ένα χρόνο μειώθηκαν απότομα. Οι χρόνοι παράδοσης των προμηθευτών, καταγράφοντας διακοπές στον εφοδιασμό της παραγωγής, επιδεινώθηκαν και πάλι. Το πόσο αυξάνεται ο πληθωρισμός και πόσο επιβραδύνεται η ανάπτυξη θα εξαρτηθεί τελικά από την εξέλιξη της σύγκρουσης και των κυρώσεων. Αντανακλώντας αυτή την αβεβαιότητα, στην τελευταία συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου, το προσωπικό της ΕΚΤ προετοίμασε διαφορετικά σενάρια για να καταγράψει ορισμένα από τα πιθανά αποτελέσματα. Σαφώς, όσο περισσότερο διαρκεί ο πόλεμος, τόσο υψηλότερο θα είναι το οικονομικό κόστος και τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να καταλήξουμε σε πιο δυσμενή σενάρια. "Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο παρακολουθούμε συνεχώς τα εισερχόμενα δεδομένα και ενημερώνουμε ανάλογα την ανάλυσή μας¨, σημείωσε.
Επιπτώσεις για τις πολιτικές
Με τη σωστή πολιτική απάντηση, η κ. Λαγκάρντ ανέφερε πως, μπορούμε να μετριάσουμε τις οικονομικές συνέπειες του πολέμου και να διαχειριστούμε τα υψηλά επίπεδα αβεβαιότητας που αντιμετωπίζουμε. Για την αντιστάθμιση των βραχυπρόθεσμων επιπτώσεων των υψηλότερων τιμών της ενέργειας και των κυρώσεων, οι εθνικές δημοσιονομικές πολιτικές διαθέτουν μια σειρά εργαλείων που πρέπει να εφαρμόσουν, όπως φορολογικές περικοπές και επιδοτήσεις. Και οι κανόνες σε επίπεδο ΕΕ χαλαρώνουν, ώστε οι κυβερνήσεις να μπορούν να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για να προστατεύσουν τους λαούς τους.
Τα πρόσθετα δημοσιονομικά μέτρα που ανακοινώθηκαν στη ζώνη του ευρώ δεδομένου ότι η εισβολή ανέρχεται στο 0,4% του ΑΕΠ της ζώνης του ευρώ φέτος. Ομοίως, η Κύπρος ενεργεί για να μειώσει τους φόρους στην ενέργεια και να διαφοροποιήσει τις τουριστικές ροές μέσω νέων δρομολογίων πτήσεων και προγραμμάτων για την ενθάρρυνση του εσωτερικού τουρισμού.
"Όμως, μακροπρόθεσμα, χρειαζόμαστε μια ευρωπαϊκή προσέγγιση, που θα λειτουργεί διασυνοριακά, για να προσαρμοστούμε στον κόσμο μετά την εισβολή. Ο πόλεμος έχει υπογραμμίσει τις βαθιές στρατηγικές ευπάθειες στις σχέσεις μας στην ασφάλεια και στις εμπορικές σχέσεις, τις οποίες μπορούμε να αντιμετωπίσουμε μόνο αν είμαστε πιο ενωμένοι. Αυτό δικαίως φέρνει στο προσκήνιο τον στόχο της Ευρώπης να επιτύχει στρατηγική αυτονομία", είπε.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη ανακοινώσει ορισμένους φιλόδοξους στόχους, όπως ο διπλασιασμός του μεριδίου της Ευρώπης στην παγκόσμια αγορά παραγωγής ημιαγωγών στο 20% έως το 2030. Την περασμένη εβδομάδα, οι ηγέτες της Ευρώπης συμφώνησαν να μειώσουν τη ζήτηση για ρωσικά ορυκτά καύσιμα και να ενισχύσουν την ενεργειακή μας ασφάλεια διαφοροποιώντας το υγροποιημένο φυσικό προμήθειες φυσικού αερίου (LNG) και περισσότερες επενδύσεις σε καθαρές ενέργειες.
Αυτό είναι σαφώς επιθυμητό, αλλά θα δημιουργήσει κάποιο κόστος κατά τη διάρκεια της μετάβασης. Οι αλυσίδες εφοδιασμού πρέπει να αναδιαρθρωθούν και να αναδιοργανωθεί ο ενεργειακός εφοδιασμός, ενώ η πράσινη οικονομία είναι πιθανό να αυξήσει την πίεση σε ορισμένα από τα μέταλλα και τα ορυκτά που είναι ήδη σε έλλειψη. Τα ηλεκτρικά οχήματα, για παράδειγμα, χρησιμοποιούν πάνω από έξι φορές περισσότερα ορυκτά από τα συμβατικά αυτοκίνητα.
Έτσι, η Ευρώπη χρειάζεται ένα σχέδιο για να διασφαλίσει ότι οι απαραίτητες επενδύσεις θα πραγματοποιούνται όσο το δυνατόν γρηγορότερα και ομαλά, με τη δημόσια και την ιδιωτική χρηματοδότηση να αλληλοενισχύονται.
Η διευκόλυνση της ΕΕ Next Generation – το ταμείο 750 δισεκατομμυρίων ευρώ που δημιουργήθηκε για να βοηθήσει την ανάκαμψη από την πανδημία – θα συμβάλει στην τόνωση των δημοσίων επενδύσεων τα επόμενα χρόνια. Σχεδόν το 40% των δαπανών έχει διατεθεί για την πράσινη μετάβαση. Εδώ στην Κύπρο, κατασκευάζετε ήδη ένα νέο τερματικό εισαγωγών LNG, που χρηματοδοτείται σε μεγάλο βαθμό από επιχορηγήσεις από την ΕΕ και δάνεια από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων.
Χρειαζόμαστε όμως και την ιδιωτική χρηματοδότηση για να ενισχυθεί, και για αυτό πρέπει να κινητοποιήσουμε καλύτερα τη μεγάλη δεξαμενή ιδιωτικών κεφαλαίων της Ευρώπης. Επί του παρόντος, οι κεφαλαιαγορές στην Ευρώπη είναι κατακερματισμένες σε εθνικές γραμμές αντί να καλύπτουν την ήπειρο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ένωση κεφαλαιαγορών –το έργο για την ενοποίηση των κεφαλαιαγορών της Ευρώπης– έχει γίνει πιο σημαντική από ποτέ.
Από την πλευρά μας, η ΕΚΤ έχει καταστήσει σαφές ότι, στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης σύγκρουσης, θα λάβουμε ό,τι χρειάζεται για να επιδιώξουμε τη σταθερότητα των τιμών και να διαφυλάξουμε τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. Έχουμε επίσης εφαρμόσει μια πολιτική απάντηση που είναι προσαρμοσμένη στην αβεβαιότητα που αντιμετωπίζουμε σήμερα.
Προτεραιοποίηση
"Όπως εξήγησα την προηγούμενη εβδομάδα, ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο η νομισματική πολιτική μπορεί να αντιμετωπίσει αυτήν την αβεβαιότητα είναι να δώσει έμφαση στις αρχές της προαιρετικότητας, του σταδιακού χαρακτήρα και της ευελιξίας", σημείωσε η ισχυρή της ΕΚΤ.
Πρώτον, είπε, η προαιρετικότητα σημαίνει ότι είμαστε έτοιμοι να αντιδράσουμε σε μια σειρά από σενάρια και η πορεία που θα ακολουθήσουμε θα εξαρτηθεί από τα εισερχόμενα δεδομένα.
Ειδικότερα, εάν τα εισερχόμενα στοιχεία υποστηρίζουν την προσδοκία ότι οι μεσοπρόθεσμες προοπτικές για τον πληθωρισμό δεν θα εξασθενήσουν ακόμη και μετά το τέλος των καθαρών αγορών περιουσιακών στοιχείων μας, θα ολοκληρώσουμε καθαρές αγορές στο πλαίσιο του προγράμματος αγοράς περιουσιακών στοιχείων (APP) το τρίτο τρίμηνο. Ωστόσο, εάν οι μεσοπρόθεσμες προοπτικές για τον πληθωρισμό αλλάξουν και εάν οι συνθήκες χρηματοδότησης γίνουν ασυνεπείς με την περαιτέρω πρόοδο προς τον στόχο του 2%, είμαστε έτοιμοι να αναθεωρήσουμε το χρονοδιάγραμμά μας για τις καθαρές αγορές περιουσιακών στοιχείων ως προς το μέγεθος ή/και τη διάρκεια.
Δεύτερον, η σταδιακή δράση σημαίνει ότι θα κινηθούμε προσεκτικά και θα προσαρμόσουμε την πολιτική μας καθώς λαμβάνουμε σχόλια για τις ενέργειές μας. Τυχόν προσαρμογές στα βασικά επιτόκια της ΕΚΤ θα πραγματοποιηθούν λίγο μετά το τέλος των καθαρών αγορών μας στο πλαίσιο του APP και θα είναι σταδιακά.
Και τρίτον, η ευελιξία σημαίνει ότι θα χρησιμοποιήσουμε την εργαλειοθήκη μας για να διασφαλίσουμε ότι η πολιτική μας μεταδίδεται ομοιόμορφα σε όλα τα μέρη της ζώνης του ευρώ.
Μπαίνει σε δύσκολη φάση η Ευρώπη
"Η Ευρώπη μπαίνει σε μια δύσκολη φάση. Θα αντιμετωπίσουμε, βραχυπρόθεσμα, υψηλότερο πληθωρισμό και βραδύτερη ανάπτυξη. Υπάρχει σημαντική αβεβαιότητα σχετικά με το πόσο μεγάλες θα είναι αυτές οι επιπτώσεις και πόσο θα διαρκέσουν. Όσο περισσότερο διαρκεί ο πόλεμος, τόσο μεγαλύτερο είναι πιθανό να είναι το κόστος. Ταυτόχρονα, η πρόσφατη ιστορία της Ευρώπης δείχνει ότι, με κάθε κρίση, έχουμε πάρει τα σωστά μαθήματα και βγαίνουμε πιο δυνατοί. Αυτό ίσχυε μετά την κρίση του δημόσιου χρέους και την πανδημία, και όλα τα σημάδια δείχνουν ότι η ρωσική εισβολή θα είναι σημείο καμπής και για την Ευρώπη. Σε αυτό το πνεύμα, μπορούμε να εμπνευστούμε από το παράδειγμα της Κύπρου και το πνεύμα του λαού της. Η χώρα σας έχει αποδείξει επανειλημμένα ότι είναι ευέλικτη και ανθεκτική και ότι μπορεί να μετατρέψει τις κρίσεις σε ευκαιρίες. Είμαι βέβαιος ότι θα το ξανακάνει. Έχεις αποδείξει την αλήθεια των διάσημων λέξεων του φιλόσοφου Επίκτητου: «Δεν έχει σημασία τι σου συμβαίνει, αλλά πώς αντιδράς σε αυτό», κατέληξε κατά την ομιλία της.
