Kathimerini.gr
ΒΑΣΙΛΗΣ Γ. ΤΖΕΜΟΣ*
Η πανδημία που έπληξε πρώτα την Κίνα και μετά σχεδόν όλες τις χώρες του κόσμου, δοκιμάζει τις αντοχές των διεθνών οργανισμών, των κρατών, των κοινωνιών και κάθε ανθρώπου. Σε ορισμένες χώρες και περιοχές προκάλεσε μέσα σε λίγες εβδομάδες τον θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, μακάβριο απολογισμό συγκρίσιμο με τους δύο παγκοσμίους πολέμους. Είναι συνεπώς ο νέος μεγάλος κίνδυνος για τα θεμελιώδη δικαιώματα.
Λαμβάνονται κρατικά μέτρα για την προστασία της ζωής και της υγείας, τα οποία όμως πρέπει πάντα να τηρούν την αρχή της αναλογικότητας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι τα περιοριστικά θεμελιωδών δικαιωμάτων μέτρα θα πρέπει να είναι in concreto αναγκαία για την προστασία της ζωής.
Η αρχή της αναλογικότητας βρίσκει τις καταβολές της στην αρχαία ελληνική σκέψη στην αρχή της «μεσότητος». Μέτρον άριστον, όλα πρέπει να γίνονται με μέτρο, αναλογία, στην θετική της διατύπωση. Μηδέν άγαν, τίποτα με υπερβολή, δυσαναλογία, στην αρνητική της εκφορά. Διττό ηθικοπολιτικό θεμέλιο, ratio της αρχής της αναλογικότητας είναι η αρχή του κράτους δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα. Τα θεμελιώδη δικαιώματα συγκρούονται μεταξύ τους στην πράξη. Αυτό είναι αναπόφευκτο. Μπορεί να δυστοκούσε να το αποδεχτεί ο ρομαντικός κλασικός φιλελευθερισμός, αλλά αυτή είναι η σημαντικότερη αν και η πιο πικρή αλήθεια στη σύγχρονη γενική θεωρία και πράξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Και αυτή γίνεται ακόμα πιο δραματική σε περιστάσεις υγειονομικής πανδημίας.
Έτσι όπως εξελίσσεται η υγειονομική πανδημία, ο κίνδυνος για την ζωή πολύ μεγάλου αριθμού ανθρώπων είναι αυταπόδεικτος. Καθόσον λοιπόν τα κρατικά περιοριστικά μέτρα είναι αναγκαία για την προστασία της ζωής, είναι συνταγματικά θεμιτά. Το καθόσον βέβαια της αναγκαιότητας για την προστασία της ζωής εξαρτάται από τα πραγματικά δεδομένα κάθε κράτους, κάθε περιοχής, σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή. Καθόσον δεν υπάρχει ακόμα ούτε εμβόλιο, ούτε φάρμακο, καθόσον το σύστημα υγείας μιας χώρας ή μιας περιοχής δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στην πίεση από την πανδημία (εν προκειμένω επειδή πρακτικά δεν μπορεί να αντιμετωπίσει σε ΜΕΘ όλα τα κρίσιμα περιστατικά), θα πρέπει να λαμβάνονται τα αναγκαία μέτρα που να περιορίζουν την μετάδοση της νόσου.
Η πανδημία είναι πρωτοφανής και δυσαπόκρουστη. Τα διακρατικά και κρατικά καθήκοντα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων συχνά δεν έδειξαν καλά ανακλαστικά. Στην Ελλάδα τα μέτρα ελήφθησαν νωρίς, με πολιτική και κοινωνική συναίνεση και ήταν σε γενικές γραμμές μέχρι σήμερα αποτελεσματικά. Τα σφοδρά μέτρα που ελήφθησαν, παρότι πρωτάκουστα και σε κανονικές συνθήκες απαράδεκτα, είναι σε αυτές τις έκτακτες και εξαιρετικές συνθήκες κατά βάση αναγκαία. Και φάνηκε ότι είναι αναγκαίο να λαμβάνονται νωρίς, πριν διογκωθούν σε βαθμό εφιαλτικό τα κρούσματα και οι θάνατοι. Χωρίς μέτρα ατομικής υγιεινής και προσωπική προσοχή και υπευθυνότητα δεν είναι από μόνα τους επαρκή όπλα για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Αλλά, έστω και αργά (π.χ. στην Αγγλία), είναι αναγκαία. Αυτή είναι η μισή, καταθλιπτική αλήθεια της πανδημικής κρίσης.
Η άλλη μισή είναι ότι, όπως υπάρχουν και άλλες σοβαρές ασθένειες πέραν του COVID-19, υπάρχουν και άλλοι εξίσου σοβαροί κίνδυνοι στα θεμελιώδη δικαιώματα, αν αυτή η «καραντίνα» διαρκέσει υπερβολικά ή επαναληφθεί. Είναι δε κρίσιμο η πανδημία να μην επαναληφθεί, όταν δε ξεσπούν νέες εστίες της νόσου, οι φλόγες να μην γίνονται πυρκαγιά.
Η υγειονομική πανδημία μας υποχρεώνει να επανεξετάσουμε εντός της νέας αυτής δυσάρεστης εμπειρίας τα essentialia της γενικής θεωρίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων: αξία του ανθρώπου, ζωή, υγεία, πυρήνας δικαιώματος, αναλογικότητα, κατάσταση ανάγκης, κρατικά καθήκοντα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ελάχιστη κρατική υποχρεωτική προστασία. Τα πραγματικά δεδομένα και κυρίως οι κίνδυνοι για την ζωή και την υγεία συγχρωτίζονται δυναμικά με την προπαίδεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων, κατά κανόνα επιβεβαιώνοντας την, αλλά και σημειακά επαναδιατυπώνοντάς την. Η χαρτογράφηση του συνταγματικού διακυβεύματος ισορροπεί δύσκολα μεταξύ φόβου-ρεαλισμού από την μια πλευρά, που δεν πρέπει να γίνει φοβικότητα, κυνισμός και παραίτηση, και του στιβαρού δικαιοκρατικού κεκτημένου, που πρέπει, με μια μικρή, περιστασιακή ημιανάπαυση, να διατηρηθεί αλώβητο και ως ουσία και ως ατμόσφαιρα.
O περιορισμός της ελευθερίας κίνησης για την αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19 δεν είναι απλή υπόθεση. Αποτελεί συγκλονιστική αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο, στην έκταση και στην ένταση των περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ο περιορισμός της ελευθερίας της κίνησης συνιστά μήτρα περιορισμού και άλλων θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, της εργασίας, της συνάθροισης, τoυ ιδιωτικού και του οικογενειακού βίου, των προσωπικών δεδομένων, της οικονομικής και της επιχειρηματική ελευθερίας. Τα δρακόντεια μέτρα που εφαρμόζονται στην Ελλάδα είναι σε γενικές γραμμές, με τα δεδομένα που έχουμε τώρα, συνταγματικά θεμιτά ως μη παραβιάζοντα την αρχή της αναλογικότητας. Είναι δικαιοπολιτικά κρίσιμο να είναι προσωρινά και να επανεξετάζονται συνεχώς ως προς την αναγκαιότητά τους για την προστασία της ζωής από την δημοκρατικά νομιμοποιημένη πολιτική εξουσία με βάση τις συγκεκριμένες προτάσεις των γιατρών-ειδικών.
*Ο Βασίλης Τζέμος είναι Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Δημοσιολόγων (ΕΕΔ, www.dimosiodikaio.gr), Διευθυντής Επιστημονικού Περιοδικού ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΚΑΙΟ (www.publiclawjournal.com), Σύμβουλος ΑΣΕΠ
