Γράφει ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου
Oταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν αναγνώρισε την ανεξαρτησία των αυτόκλητων «Δημοκρατιών» του Ντονμπάς, στις 21 Φεβρουαρίου, ο Ντόναλντ Τραμπ τον χαρακτήρισε «ιδιοφυΐα». Υστερα από δύο δραματικές –πρώτα απ’ όλα για τον ουκρανικό λαό– εβδομάδες, τα γεγονότα δοκιμάζουν σκληρά την κρίση και των δύο πολιτικών. Το «ιδιοφυές» σχέδιο του Ρώσου προέδρου μετέτρεψε τον ίδιο σε Γολιάθ στα μάτια της διεθνούς κοινής γνώμης, χαρίζοντας το φωτοστέφανο του Δαβίδ στον Ουκρανό πρόεδρο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, η δημοτικότητα του οποίου μέχρι τότε βυθιζόταν στα τάρταρα.
Ο,τι δίκια κι αν έδιναν πολλοί στη Μόσχα για την περικύκλωσή της από το ΝΑΤΟ και τη θέση των ρωσόφωνων στην ανατολική Ουκρανία, σαρώθηκαν από τη βροχή των ρωσικών πυραύλων στο Χάρκοβο, στη Μαριούπολη και στο Κίεβο. Ο οστρακισμός Ρώσων καλλιτεχνών, αθλητών και επιστημόνων από τη Δύση δεν συγκρίνεται ούτε με τα χειρότερα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου.
Πώς έφτασε ο Βλαντιμίρ Πούτιν μέχρι εδώ και τι έχει στο μυαλό του για την επόμενη μέρα;
Αντί για την ποθητή φινλανδοποίηση της Ουκρανίας, ο Βλαντιμίρ Πούτιν πέτυχε την… αποφινλανδοποίηση της ίδιας της Φινλανδίας και της Σουηδίας, που ήδη χτυπούν την πόρτα του ΝΑΤΟ, αλλά και της Ελβετίας, η οποία συντάχθηκε με τις κυρώσεις της Δύσης. Μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο, ο σοσιαλδημοκράτης καγκελάριος Ολαφ Σολτς διέγραψε την Οστ Πολιτίκ που είχε θεμελιώσει το κόμμα του επί Βίλι Μπραντ, έστειλε όπλα στην Ουκρανία, ακύρωσε τον Nord Stream 2 και ξεκίνησε τον επανεξοπλισμό της Γερμανίας, τερματίζοντας τη μεταπολεμική, πασιφιστική της παράδοση.
Εντός των τειχών
Στο εσωτερικό της Ρωσίας, το ρούβλι καταβαραθρώθηκε, οι τράπεζες που εξοστρακίστηκαν από το SWIFT κινδυνεύουν με κατάρρευση, οι πολίτες κάνουν ουρές πίσω από τα ΑΤΜ, οι ολιγάρχες δυσφορούν και το διευρυνόμενο αντιπολεμικό κίνημα απειλεί να αποσταθεροποιήσει την αναμφισβήτητη μέχρι χθες πολιτική κυριαρχία του Ρώσου προέδρου.
Ασφαλώς, είναι νωρίς για να αποπειραθεί κανείς έναν οριστικό απολογισμό. Πολλά θα εξαρτηθούν από το πόσο γρήγορα, με τι αποτελέσματα και τι κόστος θα τερματιστεί αυτός ο πόλεμος. Δεν αποκλείεται οι Ρώσοι να καταφέρουν να κυριαρχήσουν σε όλη τη νότια και ανατολική Ουκρανία, αφαιρώντας από ένα πολιορκημένο Κίεβο κάθε πρόσβαση στη Μαύρη και στην Αζοφική Θάλασσα, προτού επιβάλουν τη συνθηκολόγηση ή και την αλλαγή κυβέρνησης. Και πάλι, όμως, ουδείς μπορεί να διανοηθεί πώς οι εισβολείς και οι τοπικοί σύμμαχοί τους θα καταφέρουν να εδραιωθούν σε μια μεγάλη χώρα 44 εκατομμυρίων ανθρώπων, η πλειονότητα των οποίων θα τους βλέπει ως δύναμη κατοχής, και πώς η Ρωσία θα μπορέσει να αντέξει σε μακρόχρονο καθεστώς οικονομικού πολέμου από τη Δύση. Σ’ αυτό το φόντο, το ερώτημα προβάλλει αβίαστα: Πώς έφτασε ο Βλαντιμίρ Πούτιν μέχρι εδώ και τι έχει στο μυαλό του για την επόμενη μέρα;
Αρκετοί αρθρογράφοι σοβαρών εντύπων από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού αναζήτησαν απαντήσεις στον ψυχισμό του Ρώσου ηγέτη. Σύμφωνα με ένα αρκετά διαδεδομένο σενάριο, η πανδημία της COVID-19 οδήγησε τον Πούτιν στο να απομονωθεί από τον λαό του, από ξένους ηγέτες αλλά και από τους περισσότερους συνεργάτες του, όπως μαρτυρούν και εκείνα τα γελοία τραπέζια των 15 μέτρων στις πρόσφατες συναντήσεις του. Αποτέλεσμα ήταν να χάσει την αίσθηση της πραγματικότητας, να αρχίσει να συνομιλεί με την Ιστορία και να αφεθεί σε μια άκρως ριψοκίνδυνη περιπέτεια με μεσσιανικό πνεύμα και ρεβανσιστικό ζήλο.
Οποιοι από εμάς είναι καχύποπτοι απέναντι στις ικανότητες των δυτικών υπηρεσιών να ψυχαναλύσουν τον Ρώσο πρόεδρο, δεν έχουν άλλο δρόμο από το να αναζητήσουν τα αίτια της παράτολμης, ίσως και μοιραίας, επιλογής του στην πορεία των σχέσεων Δύσης – Ρωσίας κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Μια επεισοδιακή πορεία, με πέντε βασικούς σταθμούς.
Οι πέντε σταθμοί μιας θητείας γεμάτης συγκρούσεις
1. Ανοιξη – καλοκαίρι 1999
Η Ρωσία του Μπόρις Γέλτσιν έχει εγκαθιδρύσει, ύστερα από «θεραπείες-σοκ» που προκάλεσαν κοινωνική και ανθρωπιστική καταστροφή, έναν άγριο καπιταλισμό. Τέσσερα χιλιόμετρα δυτικά της Κόκκινης Πλατείας, πάνω στον Μοσκβά, χτίζεται το Διεθνές Επιχειρηματικό Κέντρο, με περισσότερους ουρανοξύστες από κάθε άλλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Ο ίδιος ο Γέλτσιν καταπίνει αγόγγυστα την προς Ανατολάς διεύρυνση του ΝΑΤΟ και εκδηλώνει την πρόθεση να ενταχθεί σε αυτό και η Ρωσία. Αλλά ο πόλεμος των Αμερικανών και των Ευρωπαίων εναντίον της σύμμαχης και ομόδοξης Σερβίας για το Κόσοβο βάζει απότομα τέλος στην εποχή της αφέλειας.
Στις 23 Μαρτίου, ο Ρώσος πρωθυπουργός Γεβγκένι Πριμακόφ πετάει πάνω από τον Ατλαντικό, για επίσημη επίσκεψη στις ΗΠΑ, όταν μαθαίνει ότι το ΝΑΤΟ άρχισε να βομβαρδίζει τη Σερβία. Αμέσως δίνει εντολή στον πιλότο να γυρίσει πίσω στη Μόσχα. Το γυαλί έχει ραγίσει. Στις 23 του μηνός, όταν η Σερβία έχει πλέον συνθηκολογήσει, ειδικές δυνάμεις της Ρωσίας καταλαμβάνουν το στρατιωτικό αεροδρόμιο της Πρίστινας, καθώς οι Ρώσοι έχουν εξοργιστεί για την άρνηση των Αμερικανών να τους δώσουν δική τους ζώνη ευθύνης στο Κόσοβο. Για λίγες ώρες, απειλείται ευθεία στρατιωτική σύγκρουση Αμερικής – Ρωσίας σε ευρωπαϊκό έδαφος.
Η ρήξη τελικά εκτονώνεται, αλλά οι πολιτικές επιπτώσεις της γίνονται γρήγορα αισθητές. Τον Αύγουστο του 1999, ο Γέλτσιν διορίζει πρωθυπουργό τον πρώην πράκτορα της KGB Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς Πούτιν, ο οποίος δίνει αμέσως τα πρώτα δείγματα γραφής, στα εσωτερικά μέτωπα. Με τον ανηλεή, δεύτερο πόλεμο στην Τσετσενία, βάζει φραγμό στις τάσεις αποσάθρωσης της ίδιας της Ρωσικής Ομοσπονδίας, μη διστάζοντας να μετατρέψει το Γκρόζνι σε σωρό ερειπίων. «Αποκεφαλίζοντας» πολιτικά τους Ρώσους ολιγάρχες (οι μη συνεργάσιμοι εκ των οποίων πήγαν εξορία), όπως έκανε ο Ιβάν ο Τρομερός με τους βογιάρους της εποχής του, αποκαθιστά την ισχύ του ρωσικού κράτους και τα επόμενα χρόνια καταφέρνει να σταθεροποιήσει την οικονομική και κοινωνική κατάσταση.
2. Περίοδος 2003-2004
Στα πρώτα χρόνια της προεδρίας του, ο Πούτιν αποφεύγει τη σύγκρουση με τις ΗΠΑ, μάλιστα μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου δίνει το πράσινο φως, στον ΟΗΕ, για τον πόλεμο στο Αφγανιστάν, ελπίζοντας ότι θα βρει κοινό παρονομαστή με την Ουάσιγκτον στη μάχη κατά του ισλαμικού εξτρεμισμού. Αλλά οι νεοσυντηρητικοί του Μπους, που ονειρεύονται έναν «Νέο Αμερικανικό Αιώνα», υποστηρίζουν την «πορτοκαλί επανάσταση» (τέλος 2004 – αρχές 2005), η οποία φέρνει στην προεδρία της Ουκρανίας τον ακραιφνώς φιλοαμερικανό Βίκτορ Γιούσενκο. Είναι η αρχή της μεγάλης στροφής του Πούτιν. Στις 25 Απριλίου, στην ομιλία του για την Κατάσταση της Ενωσης, ο Ρώσος πρόεδρος χαρακτηρίζει τη διάλυση της ΕΣΣΔ «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του εικοστού αιώνα», κάνοντας μνεία στα «εκατομμύρια των Ρώσων που έμειναν ξαφνικά χωρίς πατρίδα» – μια σαφής προειδοποίηση ότι θα χρησιμοποιήσει τις ρωσικές μειονότητες σε πρώην σοβιετικές Δημοκρατίες για να περάσει στην αντεπίθεση. Στις 10 Φεβρουαρίου του 2007 εκφωνεί στη Διεθνή Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου ένα λίβελο εναντίον του μονομερούς αμερικανικού ηγεμονισμού.
3. Ανοιξη – καλοκαίρι 2008
Αρχιτέκτονας της στρα-τηγικής ανάσχεσης της ΕΣΣΔ στον Ψυχρό Πόλεμο, ο Τζορτζ Κέναν είχε αποδοκιμάσει έντονα την προς Ανατολάς διεύρυνση του ΝΑΤΟ, λέγοντας ότι με αυτήν «θα τρίζουν τα κόκαλα των ιδρυτών – πατέρων της αμερικανικής Δημοκρατίας», παρομοιάζοντάς τη με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών και προβλέποντας ότι μια ταπεινωμένη Ρωσία δεν μπορεί παρά να αντιδράσει, σε βάθος χρόνου. Τον Απρίλιο του 2008, η Σύνοδος Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι αποφασίζει να καλέσει τη Γεωργία και την Ουκρανία να μπουν στη Συμμαχία. Η απόφαση αυτή δίνει φτερά στα πόδια του ηγέτη της Γεωργίας, Μιχαήλ Σαακασβίλι, ο οποίος επιχειρεί, τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, να δώσει στρατιωτική λύση στο πρόβλημα των δύο ντε φάκτο αυτόνομων, φιλορωσικών «Δημοκρατιών» μέσα στη χώρα του, της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας. Ο Πούτιν τον κατατροπώνει με έναν αστραπιαίο πόλεμο πέντε ημερών και αναγνωρίζει ως ανεξάρτητα κράτη τις δύο περιοχές. Αλλά μία ακόμη μεγαλύτερη κρίση βρισκόταν μπροστά του.
4. Τέλη 2013 – αρχές 2014
Η άρνηση του φιλορώσου προέδρου της Ουκρανίας Βικτόρ Γιανουκόβιτς (ο οποίος, στο μεταξύ, έχει κερδίσει τον Γιούσενκο στις εκλογές) να ξεκινήσει τη διαδικασία σύνδεσης με την Ε.Ε. πυροδοτεί την εξέγερση του Μεϊντάν, που εξελίσσεται σε ένοπλη σύρραξη και καταλήγει στην ανατροπή του. Η Ρωσία απαντά με την προσάρτηση της Κριμαίας και την ντε φάκτο αυτονόμηση περιοχών στο Ντονέτσκ και στο Λουγκάνσκ της ανατολικής Ουκρανίας, όπου πλειοψηφούν συντριπτικά οι ρωσόφωνοι. Οι ειρηνευτικές συμφωνίες του Μινσκ, που προβλέπουν ευρεία αυτονόμηση των εν λόγω περιοχών, δεν εφαρμόζονται ποτέ από το Κίεβο, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται μια παγωμένη σύγκρουση, με κατά καιρούς αιματηρές αναφλέξεις μικρής κλίμακας.
5. Απρίλιος 2021
Από τα τέλη Ιανουαρίου, πρόεδρος των ΗΠΑ είναι ο Τζο Μπάιντεν, ένας πολιτικός που διαμορφώθηκε στον Ψυχρό Πόλεμο, χειρίστηκε προσωπικά, ως αντιπρόεδρος του Ομπάμα, την ουκρανική κρίση του 2013-2014 και είχε τον γιο του, Χάντερ, στο διοικητικό συμβούλιο της ουκρανικής ενεργειακής εταιρείας Burisma. Ο Πούτιν ανησυχεί βάσιμα ότι, με τη στήριξη του Μπάιντεν και τα τουρκικά drones ΤΒ2, ο Ζελένσκι θα επιδιώξει στρατιωτική λύση στο Ντονμπάς. Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι έπεσε, πιθανότατα, την Τετάρτη 17 Μαρτίου, όταν ο Τζο Μπάιντεν, στη διάρκεια συνέντευξής του στο αμερικανικό δίκτυο ABC και στον Τζορτζ Στεφανόπουλος, χαρακτήρισε τον Πούτιν «φονιά». Ρεπορτάζ της γαλλικής Le Monde ανέφερε ότι το επόμενο Σαββατοκύριακο ο Ρώσος ηγέτης απομονώθηκε στην ντάτσα του με τον υπουργό Αμυνας Σεργκέι Σοϊγκού για να σχεδιάσουν από κοινού την απάντηση. Τον επόμενο μήνα, μεγάλος όγκος ρωσικών στρατευμάτων, της τάξεως των 100.000 έως 120.000, αναπτύχθηκε σε όλο το μήκος των συνόρων με την Ουκρανία, ενώ ρωσικά πλοία πρακτικά απέκλεισαν την Ουκρανία στη Μαύρη Θάλασσα. Ο κόσμος όλος ανησυχούσε για το ενδεχόμενο εισβολής. Τελικά η κρίση εκτονώθηκε και ο Πούτιν συναντήθηκε τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου με τον Μπάιντεν στη Γενεύη. Από ό,τι φαίνεται εκ των υστέρων, χωρίς αποτέλεσμα.
Το τελεσίγραφο
Στις 17 Δεκεμβρίου, ο Βλαντιμίρ Πούτιν έστειλε στις ΗΠΑ το γνωστό του τελεσίγραφο για την ουδετερότητα της Ουκρανίας και τις εγγυήσεις ασφαλείας που ζητούσε η Μόσχα, γνωρίζοντας ασφαλώς ότι θα απορρίπτονταν, κάτι που θα τον υποχρέωνε να αναλάβει δράση, αν δεν ήθελε να χάσει το κύρος του. Το ερώτημα είναι γιατί έκανε τώρα ό,τι δεν έκανε πέρυσι τον Απρίλιο. Το πιθανότερο είναι ότι, απλούστατα, υπερτίμησε τις δυνάμεις του και υποτίμησε τραγικά τη Δύση, προβάλλοντας γραμμικά το παρελθόν στο μέλλον.
Η σχετικά ανέξοδη επιτυχία του στη Συρία, η σφήνα που έβαλε στο ΝΑΤΟ μέσω Ερντογάν ύστερα από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, η ταπείνωση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν το περασμένο καλοκαίρι, η οργή του Μακρόν εναντίον των Αμερικανών λόγω του σύμφωνου AUKUS και των γαλλικών υποβρυχίων, η στρατηγική συμμαχία του με την Κίνα, η άνοδος ενός σοσιαλδημοκράτη στη γερμανική καγκελαρία και η πληθώρα των Δυτικών πολιτικών στο ρωσικό μισθολόγιο (Γκένσερ, Ρέντσι, Φιγιόν κ.ά.) προφανώς έπαιξαν τον ρόλο τους.
Ολα αυτά ενδεχομένως αιτιολογούν, αλλά σε τίποτα δεν δικαιολογούν, την απόφαση του Πούτιν για έναν άδικο και ίσως μοιραίο για τον ίδιο και τη χώρα του πόλεμο.
Στο μακροσκελές και κατά διαστήματα οργισμένο διάγγελμά του για την αναγνώριση των ρωσόφωνων «Δημοκρατιών», ο Ρώσος ηγέτης καυτηρίασε τον Λένιν για τις επιλογές του στο ουκρανικό ζήτημα. Ισως, όμως, θα μπορούσε να ωφεληθεί από τον παροιμιώδη ρεαλισμό του διάσημου προκατόχου του, ο οποίος συνήθιζε να τραβάει το αυτί των θερμόαιμων συντρόφων του, θυμίζοντας ένα απόσπασμα από την Παλαιά Διαθήκη, όπου ο βασιλιάς του Ισραήλ λέει: «Μην καυχιέσαι όταν βάζεις την πανοπλία σου, αλλά όταν τη βγάζεις» – δηλαδή, όχι όταν πηγαίνεις σε πόλεμο, αλλά όταν γυρίζεις από αυτόν. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν φόρεσε την πανοπλία του. Η Ιστορία θα τον κρίνει όταν τη βγάλει – ή όταν του τη βγάλουν.
