Του Απόστολου Κουρουπάκη
Το έργο της Άννα Ζίγκλερ «Photograph 51», σε σκηνοθεσία Τάκη Τζαμαργιά, παρουσιάστηκε σε δύο παραστάσεις την Κυριακή, 28 Μαΐου στην Κεντρική Σκηνή του ΘΟΚ. Μεταξύ των δύο παραστάσεων, στο πλαίσιο της συνεργασίας του ΘΟΚ με το Πανεπιστήμιο Κύπρου, πραγματοποιήθηκε συζήτηση με το κοινό, στην οποία η αναπληρώτρια καθηγήτρια Χρυσούλα Πιτσούλη, και ο αναπληρωτής καθηγητής Γιώργος Απιδιανάκης, από το Τμήμα Βιολογικών Επιστημών, τοποθετήθηκαν ως προς τα ποικίλα θέματα που θέτει το έργο, με επίκεντρο τη θέση της γυναίκας στην επιστημονική κοινότητα μέσα στο πέρασμα του χρόνου αλλά και γενικότερα το ζήτημα της ισοτιμίας των φύλων στη σύγχρονη κοινωνία. Πολλά ήταν τα ερωτήματα που τέθηκαν σε μέλη του Τμήματος Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου, μετά την παράσταση και επί αυτών τοποθετούνται στην «Κ» οι Γιώργος Απιδιανάκης, αναπληρωτής καθηγητής Γενετικής, Σπύρος Σφενδουράκης, καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας και Χρυσούλα Πιτσούλη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Μοριακής Βιολογίας και Βιοϊατρικής.
Τα φεμινιστικά και τα εργατικά κινήματα έχουν επιφέρει σημαντικότατες αλλαγές, τοποθετώντας τη γυναίκα επί ίσοις όροις σε πολλές χώρες όσον αφορά τη βασική, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση και τη μετέπειτα απασχόληση.
Γιώργος Απιδιανάκης, αναπληρωτής καθηγητής Γενετικής
Αναλύοντας ιστορίες όπως αυτή της ανακάλυψης της δομής του DNA, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε ότι είναι πολυεπίπεδες και κάθε επίπεδο πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά. Είναι ένα πράγμα το ξεκαθάρισμα του ποιος παρήγαγε τα σχετικά επιστημονικά δεδομένα, ένα δεύτερο αν διαπράχθηκε αξιοσημείωτη αδικία στη διαχείριση και δημοσίευση των δεδομένων, ένα τρίτο το σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας να μην βραβεύσει με Νόμπελ τη Ρόζαλιντ Φράνκλιν, ένα τέταρτο η θέση και αντιμετώπιση της γυναίκας στην επιστήμη και πώς αλλάζει στον χρόνο, και ένα πέμπτο το μέχρι ποιο σημείο θα θέλαμε να επιφέρουμε αλλαγές στη βάση ανθρωπιστικών αρχών, και πώς.
Πρώτο, οι Τζέιμς Γουότσον και Φράνσις Κρικ έκαναν μια ρεαλιστική και χρήσιμη απεικόνιση της τρισδιάστατης δομής του DNA που αποτελεί το κληρονομικό υλικό όλων σχεδόν των οργανισμών. Βασίστηκαν στις φυσικοχημικές ιδιότητες των συστατικών του για να κάνουν μοντελοποίηση που θα ήταν επισφαλής χωρίς τα πειραματικά δεδομένα των Ρόζαλιντ Φράνκλιν και Ρέιμοντ Γκόσλινγκ. Η Φράνκλιν όχι μόνο παρήγαγε με τη βοήθεια του Γκόσλινγκ, διδακτορικού φοιτητή της, πειραματικά δεδομένα και αναλυτικές περιγραφές, αλλά μπόρεσε να σκιαγραφήσει τη δομή του DNA μέσω αυτών.
Δεύτερο, δεν διαπράχθηκε αξιοσημείωτη αδικία στη διαχείριση και δημοσίευση αυτών των δεδομένων, αφού όλοι οι προαναφερθέντες δημοσίευσαν τις εργασίες τους συγχρόνως σε χωριστά άρθρα, στο πιο έγκριτο ίσως επιστημονικό περιοδικό της εποχής, απολαμβάνοντας έτσι τη μέγιστη δυνατή αναγνώριση. H πρόσβαση των Γουότσον και Κρικ στα πειραματικά δεδομένα των Φράνκλιν και Γκόσλινγκ, αν και καθοριστική, δεν τονίστηκε, πάρα μόνον αργότερα, αλλά αυτό δεν τους στέρησε την πρωτογενή δημοσιευτική αναγνώριση. Όσο για το σκεπτικό της Ακαδημίας να μη βραβεύσει τη Φράνκλιν, αυτό βασίζεται στη, σεβαστή κατ’ εμέ, φιλοσοφία της να ενισχύει οικονομικά και ηθικά επιστήμονες εν ζωή για να συνεχίσουν δυναμικά το έργο τους. Το σχετικό βραβείο δόθηκε το 1962, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο της Φράνκλιν. Είναι πλέον δουλειά των ιστορικών της επιστήμης να αποκαταστήσουν τη Φράνκλιν ως κύρια μέτοχο στην ανακάλυψη της δομής του DNA.
Ορμώμενοι, όμως, από το λάθος παράδειγμα, ίσως, μπορούμε να μιλήσουμε για τη θέση και την αντιμετώπιση της γυναίκας στην επιστήμη, η οποία τότε ήταν ακόμα ιδιαίτερα άδικη. Αλλά αυτό έχει αλλάξει δραστικά σε πολλές χώρες. Τα φεμινιστικά και τα εργατικά κινήματα έχουν επιφέρει σημαντικότατες αλλαγές, τοποθετώντας τη γυναίκα επί ίσοις όροις σε πολλές χώρες όσον αφορά τη βασική, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση και τη μετέπειτα απασχόληση. Εντυπωσιακή πρόοδος έχει επιτευχθεί σε πολλές χώρες και στον τομέα των μεταπτυχιακών σπουδών, ενώ τα πράγματα παραμένουν άνισα σε κάποιες επιστήμες όσον αφορά τις ανώτερες θέσεις εξουσίας, τις οποίες ακαδημαϊκά απολαμβάνει κάποιος σήμερα μόνο έπειτα από μεταδιδακτορικές σπουδές. Κάπου εδώ όμως πρέπει να σταθούμε και να δούμε ότι τα αίτια αυτής της ανισότητας περιλαμβάνουν τουλάχιστον δύο βιολογικές συνιστώσες: τη μητρότητα και την εγγενή προδιάθεση. Το να προάγουμε τις κοινωνίες μας υποστηρίζοντας νομικά, οικονομικά και εργασιακά τις μητέρες-εργαζόμενες-επιστήμονες, είναι κάτι που μπορεί να θέλουμε. Το να επιφέρουμε όμως εξίσωση του αριθμού των γυναικών σε θέσεις ανώτατης εργασιακής-επιστημονικής εξουσίας είναι κάτι που μάλλον δεν θέλουμε, γιατί καταπατά τα δικαιώματα προδιάθεσης των ίδιων των γυναικών και της κοινωνίας στο σύνολό της, όπως ξεκάθαρα δείχνουν τα αποτελέσματα σκανδιναβικών μοντέλων κοινωνικής πρόνοιας.
Ο αγώνας για ισότητα των γυναικών παραμένει αναγκαίος κι έχουμε πολύ έδαφος να διανύσουμε. Μα δεν μειώνεται η σημασία του από το αν όντως η Φράνκλιν παραμερίστηκε επειδή ήταν γυναίκα ή όχι.
Σπύρος Σφενδουράκης, καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας
Το σημαντικότερο ζήτημα που αναδεικνύει το κείμενο της Αννα Ζίγκλερ είναι η θέση της γυναίκας στην επιστήμη. Ως προς αυτό, να επισημάνουμε ότι, παρά την αδιαμφισβήτητη σπουδαιότητά του, η περίπτωση της Φράνκλιν ίσως δεν είναι το καλύτερο παράδειγμα για να αναδειχθεί. Όσα συνέβησαν πριν και μετά τη δημοσίευση της δομής του DNA από τους Γουότσον και Κρικ δεν φαίνεται να αφορούσαν το φύλο της Φράνκλιν. Εκ των υστέρων, εύκολα συμπεραίνουμε ότι αυτοί όφειλαν να αναγνωρίσουν με σαφήνεια τη συμβολή της Φράνκλιν και του φοιτητή της στη δική τους ανακάλυψη. Τη στιγμή που συμβαίνουν τα πράγματα, όμως, δεν είναι σπάνιο ν’ αποσιωπούνται πηγές ή να μη δίνεται η δέουσα προσοχή σε κάποιες που αργότερα γίνεται αντιληπτή η σημασία τους. Αυτά δεν αφορούν οπωσδήποτε το φύλο των όποιων «ανταγωνιστών». Στη χειρότερη περίπτωση αφορούν τη ματαιοδοξία των επιστημόνων για αποκλειστική αναγνώριση.
Τα καθέκαστα μπορεί εύκολα να τα διαβάσει κανείς στο διαδίκτυο. Εδώ απλώς επισημαίνω πως μπορεί η περίπτωση της Φράνκλιν να έχει αποκτήσει συμβολικό χαρακτήρα για τη θέση της γυναίκας στην επιστήμη, σίγουρα, όμως, δεν είναι κάθε περίπτωση στην οποία συμμετέχουν γυναίκες και παράδειγμα τέτοιων διακρίσεων.
Παρά την αδιαμφισβήτητη πρόοδο που έχει επιδείξει ο ακαδημαϊκός χώρος όσον αφορά τον ρόλο των γυναικών, ίσως περισσότερη από άλλους τομείς, είναι βέβαιο ότι δεν βρισκόμαστε ακόμα εκεί που θα έπρεπε. Φαλλοκρατικά στερεότυπα συνεχίζουν να κυριαρχούν, παρά τη σαφή υποχώρησή τους στις «Δυτικές» κοινωνίες. Τα πράγματα παραμένουν τραγικά, όμως, ιδίως όπου επικρατούν φανατικά θρησκευτικά καθεστώτα. Είναι πολλά τα βήματα που πρέπει να γίνουν. Σίγουρα, πάντως, δεν υπάρχουν βάσιμα στοιχεία που να οδηγούν στην απόδοση των διακρίσεων στην όποια «εγγενή προδιάθεση» των γυναικών!
Η παράσταση αναδεικνύει και μερικά ακόμα στοιχεία που έχουν ενδιαφέρον:
Πρώτο: Εστιάζοντας στη φωτογραφία 51, καλλιεργείται η εντύπωση ότι οι επιστημονικές ανακαλύψεις βασίζονται σε μια στιγμή «φώτισης», εντύπωση προσφιλής στην εκλαΐκευση, για τη δημιουργία μύθων (π.χ. μήλο του Νεύτωνα, μπανιέρα του Αρχιμήδη). Στην πραγματικότητα, βέβαια, οι ανακαλύψεις γίνονται μέσα από μακρόχρονη και επίπονη δουλειά, συσσώρευση δεδομένων, επανειλημμένους ελέγχους κ.λπ. Εν προκειμένω, η περίφημη φωτογραφία φαίνεται ότι έπαιξε σχετικά μικρό ρόλο στην ανακάλυψη της δομής του DNA! Η φωτογραφία 51 ήταν μάλλον το «κερασάκι» που χρησιμοποίησε πολύ αργότερα ο Γουότσον στο βιβλίο του «Η Διπλή Έλικα» (1968) για να δώσει πιο «κινηματογραφικό» χαρακτήρα στην ιστορία (ο Κρικ διαφωνούσε).
Δεύτερο: Στο προωθητικό υλικό της παράστασης γίνεται αναφορά στην «ανακάλυψη της δομής του ανθρώπινου DNA». Η φωτογραφία, όμως, αφορούσε DNA βοοειδούς. Επίσης, το DNA όλων σχεδόν των οργανισμών έχει την ίδια δομή. Ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα ακόμα είδος ανάμεσα στα εκατομμύρια που εξελίχθηκαν στη Γη και, παρά το προφανές της σημασίας της ιατρικής, της ψυχολογίας και άλλων ανθρωπιστικών επιστημών, η επιστήμη εν γένει στοχεύει στην κατανόηση ολόκληρου του κόσμου, έμβιου και άβιου, και δεν εστιάζεται ειδικά στον άνθρωπο. Είναι σημαντικό να διαλύσουμε τους μύθους περί ανωτερότητας ή ιδιαίτερης φύσης του ανθρώπου.
Τέλος, παραμένει αναπάντητο το ερώτημα εάν η Φράνκλιν θα έπαιρνε Νόμπελ εφόσον ζούσε. Η ίδια, πάντως, δεν είχε θεωρήσει ότι παραγκωνίσθηκε ούτε και ότι αντιμετωπίστηκε περιφρονητικά ως γυναίκα. Εν κατακλείδι, ο αγώνας για ισότητα των γυναικών παραμένει αναγκαίος κι έχουμε πολύ έδαφος να διανύσουμε. Μα δεν μειώνεται η σημασία του από το αν όντως η Φράνκλιν παραμερίστηκε επειδή ήταν γυναίκα ή όχι.
Η φωτογραφία 51 έχει ιδιαίτερο συμβολισμό, καθώς αναδεικνύει τη σημαντική συνεισφορά, αλλά και την έλλειψη αναγνώρισης της γυναίκας σε ένα, ακόμα, ανδροκρατούμενο πεδίο, αυτό της επιστήμης.
Χρυσούλα Πιτσούλη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Μοριακής Βιολογίας και Βιοϊατρικής
Η φωτογραφία 51 είναι μια φωτογραφία περίθλασης ακτίνων Χ που απεικονίζει τη δομή του DNA. Λήφθηκε από τη Ρόζαλιντ Φράνκλιν και τον φοιτητή της, Ρέιμοντ Γκόσλινγκ, και δημοσιεύθηκε το 1953 στο ίδιο τεύχος του περιοδικού που δημοσίευσε το μοντέλο των Γουότσον και Κρικ. Η συνεισφορά της Φράνκλιν στην ανακάλυψη είναι εξίσου σημαντική με αυτή των Γουότσον και Κρικ. Η έρευνά της –μία ενδοτμηματική αναφορά με τις λεπτομέρειες της δομής του DNA και οι φωτογραφίες της που περιήλθαν στην αντίληψη των Γουότσον και Κρικ χωρίς αυτή να το ξέρει– έδωσαν κρίσιμες πληροφορίες στους θεωρητικούς να χτίσουν το μοντέλο τους. Οι εργασίες ήταν συμπληρωματικές: τα κρυσταλλογραφικά δεδομένα και οι μετρήσεις της Φράνκλιν (και του Γουίλκινς) και οι δοκιμές των μοντέλων των Γουότσον και Κρικ πιστοποίησαν τη δομή. Οι τελευταίοι κατάφεραν να μοντελοποιήσουν εξαιρετικά τα πειραματικά δεδομένα των Φράνκλιν και Γουίλκινς, και να προσφέρουν την όμορφη και απλή απεικόνιση της διπλής έλικας. Η Φράνκλιν όμως δεν έκανε απλώς τεχνική δουλειά, έκανε ουσιαστική επιστημονική έρευνα και μπορούσε να ερμηνεύσει τα αποτελέσματα των πειραμάτων της – ιστορικά, της αξίζει η αναγνώριση, έστω και αν δεν πήρε Νόμπελ!
Η φωτογραφία 51 έχει ιδιαίτερο συμβολισμό, καθώς αναδεικνύει τη σημαντική συνεισφορά, αλλά και την έλλειψη αναγνώρισης της γυναίκας σε ένα, ακόμα, ανδροκρατούμενο πεδίο, αυτό της επιστήμης. Είμαι σίγουρη ότι, όπως κι εγώ, οι συναδέλφισσες επιστημόνισσες μπορούν να ταυτιστούν εν πολλοίς με την πρωταγωνίστρια της παράστασης ή να εντοπίσουν προβλήματα που ακόμα μας απασχολούν. Στην παράσταση αναδεικνύονται κάποιοι από τους λόγους που οδηγούν στις ανισότητες των φύλων στις επιστήμες, όπως οικογενειακές επιρροές, κοινωνικά στερεότυπα, έλλειψη αυτοπεποίθησης των γυναικών σε ανταγωνιστικό περιβάλλον και καταπίεση/υποτίμησή τους από άνδρες συναδέλφους.
Αναμφισβήτητα, η κατάσταση για τις γυναίκες στην επιστήμη έχει βελτιωθεί σημαντικά από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, ειδικά στην Ευρώπη, αλλά χρειαζόμαστε ακόμα δουλειά. Σύμφωνα με αναφορά της UNESCO (2021), περίπου ένας στους τρεις ερευνητές στον κόσμο είναι γυναίκα, αναλογία που θα μπορούσε να αυξηθεί αν λάβουμε πρόνοιες που προωθούν τη γυναίκα στην επιστήμη. Για παράδειγμα, στην προσπάθεια αναίρεσης των οικογενειακών και κοινωνικών στερεοτύπων για τον ρόλο και τις ερευνητικές ικανότητες της γυναίκας, θα μπορούσαμε να ενισχύσουμε την επιστημονική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά ανεξαρτήτως φύλου στα σχολεία και να αναδείξουμε παραδείγματα επιτυχημένων γυναικών-προτύπων στην επιστήμη που μπορεί να εμπνεύσουν τη νέα γενιά. Να σημειωθεί ότι ενώ μόνο το 28% των ερευνητών είναι γυναίκες παγκοσμίως, λίγες από αυτές φτάνουν σε θέσεις υψηλού κύρους με επιδραστικότητα. Σε κάποια ερευνητικά πεδία, όπως οι βιοεπιστήμες, οι γυναίκες αποκτούν πτυχίο και μάστερ στα ίδια ποσοστά με τους άνδρες, αλλά οι αριθμοί τους μειώνονται όταν προχωρούν προς το διδακτορικό και, μετά, συχνά αποφασίζουν να μην ακολουθήσουν ερευνητική καριέρα ή εγκαταλείπουν τελείως την επιστήμη. Το φαινόμενο αυτό σχετίζεται άμεσα με την απόφαση της γυναίκας να δημιουργήσει οικογένεια που συχνά συμπίπτει χρονικά με σημαντικές αλλαγές ρόλου και αυξημένες ευθύνες στο εργασιακό/ερευνητικό περιβάλλον. Συνεπώς, είναι απαραίτητη η δημιουργία κοινωνικών δομών για στήριξη της μητρότητας ώστε η ερευνήτρια να μπορεί να επιστρέψει με περισσότερη ηρεμία και αποδοτικότητα στα καθήκοντά της. Επιπλέον, έχει δειχθεί ότι οι ερευνήτριες έχουν λιγότερες ευκαιρίες πρόσληψης και ανέλιξης και απολαμβάνουν χαμηλότερους μισθούς, λιγότερη ερευνητική χρηματοδότηση, και λιγότερες ευκαιρίες δικτύωσης από τους άνδρες συναδέλφους τους. Δράσεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο που θα ελαχιστοποιούν αυτές τις ανισότητες είναι πολύ σημαντικές.
