«Το Vangelis είναι για τους ξένους»

Του Παύλου Παπαδόπουλο

Οταν ήταν μικρό παιδί κοιτούσε τους συγγενείς και τους φίλους που επισκέπτονταν τους γονείς του στον Βόλο και τους έλεγε: «Ξέρω τη μελωδία σου». Εκείνοι του χάιδευαν αυθόρμητα το κεφάλι. Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, ο οποίος έφυγε από τη ζωή την περασμένη Τρίτη σε ηλικία 79 ετών, διέκρινε τη μουσική μέσα σε όλα. Ολα γι’ αυτόν ήταν μουσική.

Βαθιά μορφωμένος και στοχαστικός, δεν ασχολούνταν με τα «μικρά» και δεν θαμπώθηκε ποτέ από τη φήμη, όσο κι αν απολάμβανε την επιτυχία του. Δεν τον ενδιέφερε να συζητήσει για το Οσκαρ του 1982 για τους «Δρόμους της φωτιάς» ή για τους σταρ του Χόλιγουντ που ταξίδευαν για να τον συναντήσουν σε όποια χώρα κι αν ζούσε. Ποτέ, βέβαια, δεν πρόσβαλλε τους συνομιλητές του και με ένα χαμόγελο γεμάτο καλοσύνη μπορούσε να πει κάποια πράγματα για το πώς έγραψε το soundtrack για το «Blade Runner» ή για τη φιλία του με τον συνιδρυτή της Microsoft Πολ Αλεν, ο οποίος κάποτε ήλθε με το πλοίο του έως τη Βουλιαγμένη για να τον συναντήσει.

Κυρίως όμως, όταν δεν δημιουργούσε μουσική ή όταν δεν ζωγράφιζε πίνακες, κάτι που έκανε κάθε μέρα, μέχρι πολύ πρόσφατα, του άρεσε να μιλάει για τη φιλοσοφική διάσταση της μουσικής, για το Διάστημα και για την Ελλάδα ως αιώνιο φως, ως πνευματική υπόσταση. Η λάμψη και η επιτυχία τόσων δεκαετιών, η θέση στο παγκόσμιο star system δεν επέτρεπαν να αποκαλυφθεί σε όλους τους θαυμαστές του η προσωπικότητα ενός μύστη της μουσικής σε μια «κατάσταση δημιουργίας» που έμοιαζε με πολύωρο διαλογισμό σε καθημερινή βάση.

Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, ένας από τους πιο σημαντικούς συνθέτες των καιρών μας, ο πιο διεθνής Ελληνας δημιουργός, έφυγε από τη ζωή την περασμένη Τρίτη 17 Μαΐου, από καρδιακή προσβολή συνεπεία αναπνευστικών προβλημάτων, στις 10.10 το βράδυ στο Ευρωπαϊκό Νοσοκομείο Ζορζ Πομπιντού στο Παρίσι. Στις τελευταίες του ώρες βρίσκονταν μαζί του η σύντροφός του επί 30ετία Λώρα Μεταξά και ο δικηγόρος Αθηνών, στενός συνεργάτης του και υπεύθυνος για όλες τις υποθέσεις του σε όλο τον κόσμο εδώ και πάνω από 25 χρόνια, Βαγγέλης Καλαφάτης. Γνωστός διεθνώς ήταν ως «Vangelis», αλλά στην Ελλάδα ήθελε να τον αποκαλούμε με το ελληνικό του όνομα. «Είμαι ο Βαγγέλης Παπαθανασίου. Το Vangelis είναι για τους ξένους», έλεγε.

Γεννήθηκε στις 27 Μαρτίου 1943 στην Αγριά Βόλου. Ο πατέρας του, Οδυσσέας, ήταν έμπορος υαλικών και η μητέρα του, Φωτεινή Κυριακοπούλου, ήταν σοπράνο, αλλά δεν τραγουδούσε επαγγελματικά. Το 1955 μετακόμισαν στην Αθήνα στην οδό Μιχαήλ Νομικού στα Πατήσια, σε ένα σπίτι σε στυλ Bauhaus που διατήρησε την ιδιοκτησία του. Πήγε σχολείο στη Λεόντειο και παρά τα όσα έχουν γραφτεί, δεν σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών. Ηταν αυτοδίδακτος μουσικός και ζωγράφος. Ελεγε ότι δεν χρειαζόταν να μάθει τη μουσική, ότι η μουσική υπάρχει ανεξάρτητα από εμάς στον πλατωνικό κόσμο των ιδεών και ότι ο δημιουργός στην πραγματικότητα την «κατεβάζει» στο υλικό πεδίο. Δεν είναι «δική του» η μουσική, δεν υπάρχει «εγώ» στη δημιουργία, αλλά μέσα από μια διαδικασία που στηρίζεται στην απουσία σκέψης, αφήνει τη μουσική να περάσει στο συνειδητό πεδίο και να εκφραστεί σε μια ορχήστρα, σε ένα ηλεκτρονικό στούντιο, σε μια ηχογράφηση.

Σε ένα απλό τηλεφώνημα μπορούσε να πει πράγματα που σε αφυπνίζουν και σε κάνουν να τα σκέφτεσαι για χρόνια. «Υπάρχει η μουσική μέσα στον άνθρωπο;» τον είχε ρωτήσει ο γράφων σε μια συνέντευξη. «Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 είχα αναφέρει ότι “κάθε ανθρώπινη και ζωική και φυτική ύπαρξη, ή και αυτή ακόμη η ανόργανη ύλη, εμπεριέχει τη σφραγίδα του κύκλου της Δημιουργίας. Ο ήχος ακολουθεί πάντοτε τη συχνότητα των μεταβολών αυτού του κύκλου ως λειτουργικός κώδικας των συμπαντικών διαστάσεων και ταυτόχρονα ως γεννήτωρ. Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να αναδιφήσουμε στη μνήμη μας και ας θυμηθούμε. Τότε θα κατορθώσουμε να αποκωδικοποιήσουμε τον κώδικα της δημιουργίας του σύμπαντος και κατά συνέπεια τον δικό μας. Τι υπέροχο και θείο κλειδί είναι η μουσική!”. Και όσο με ρωτάτε ύστερα από αυτό, τόσο θα σας απαντώ: “Μέτρον, ρυθμός, αρμονία ίσον μουσική, η οποία μετατρέπει την ακοσμία σε κόσμο, την αταξία σε τάξη και τη δυσαρμονία σε συμφωνία”».

Από τα Πατήσια στο Παρίσι

Στο πατρικό σπίτι στα Πατήσια δημιούργησε τους Forminx το 1963. Το 1968, όταν πλέον έφυγε για το Παρίσι, ίδρυσε τους Aphrodite’s Child με τον Ντέμη Ρούσο και τον Λουκά Σιδερά. Η τεράστια επιτυχία ήταν το «Rain in Tears». To 1972 με κάποια καθυστέρηση λόγω διαφωνιών με τη δισκογραφική εταιρεία κυκλοφόρησε το άλμπουμ «666». Η διαφωνία οφειλόταν στους αναστεναγμούς της Ειρήνης Παπά, που ακούγονται σε ένα κομμάτι. Ο Παπαθανασίου ήταν ανένδοτος, δεν ήθελε να αλλάξει τίποτα. Στην Ελλάδα ο δίσκος απαγορεύτηκε και κυκλοφόρησε μετά τη δικτατορία. Πενήντα χρόνια μετά, είναι προγραμματισμένο να κυκλοφορήσει ξανά – στο τέλος του 2022.

Εμενε στο 16ο διαμέρισμα, στο Τροκαντερό, εκεί ήταν η δεύτερη κατοικία του, γιατί από το 1999 ήταν μόνιμος κάτοικος Ελβετίας. Από το 1968 έχει ζήσει στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Λος Αντζελες, Λονδίνο, Ρώμη, Αθήνα, πάλι στο Παρίσι, Ελβετία. Στην Ελλάδα διατηρούσε κατοικία στη Βουλιαγμένη, αλλά η τελευταία φορά που ήλθε ήταν ακριβώς πριν από 10 χρόνια, τον Ιούνιο του 2012. Η Ελλάδα της κρίσης βυθιζόταν σε ένα στενάχωρο κλίμα διχασμού και πνευματικού εγκλεισμού, που έλεγε ότι τον έπνιγε και τον περιόριζε και γι’ αυτό έφυγε. Η δική του Ελλάδα ήταν η οικουμενική Ελλάδα, η Ελλάδα του πνεύματος και της αλήθειας που υπάρχει παρά την καταστροφή των τελευταίων 15 αιώνων, και λέγοντας αυτό αναφερόταν στο κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών και στο τέλος του αρχαίου κόσμου.

Οταν η συζήτηση πήγαινε σε όλα αυτά, περιέγραφε τη σχέση της μουσικής με την ελληνική σκέψη ως εξής: «Αν γνώριζαν οι επιστήμονες μουσική θα ήξεραν ότι για να πας από το ντο στο σολ, δεν είσαι υποχρεωμένος να περάσεις από τα ρε, μι, φα. Η μουσική κάποτε ήταν από τους πέντε κλάδους των μαθηματικών, δηλαδή: αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, μουσική και αστρονομία. Και την εποχή των δεινών, την εποχή που γκρεμίστηκαν οι βιβλιοθήκες, που κάηκαν βιβλία, που έκλεισαν ακαδημίες, που σταμάτησαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, δηλαδή την περίοδο της μεγάλης καταστροφής της ελληνικής σκέψης, ξεκόλλησαν, όπως τα Γλυπτά του Παρθενώνα, το κομμάτι της μουσικής από τα μαθηματικά. Γιατί; Διότι αφαιρώντας τη μουσική, το αποτέλεσμα ήταν να μην μπορεί να υλοποιηθεί το όνειρο της επιστήμης που είναι η διατύπωση μιας γενικής θεωρίας του σύμπαντος».

Η εμμονή με το Διάστημα

Κάπως έτσι μπορεί ίσως καλύτερα να ερμηνεύσει κάποιος την εμμονή του με το Διάστημα, το γεγονός ότι τη μουσική του ακούνε τις τελευταίες δεκαετίες οι οραματιστές της επιστήμης, την πολυετή συνεργασία του με τη NASA, που έδωσε μεταξύ άλλων τη «Μυθωδία» το 2001 για την αποστολή στον Αρη, αλλά και το «Juno» το 2021, το τελευταίο του έργο. Κάπως έτσι εξηγούνται οι «Δρόμοι της φωτιάς» που αφιέρωσε στον πατέρα του, ο οποίος ήταν ερασιτέχνης δρομέας, αλλά και η νοσταλγία και η μελαγχολία του μέλλοντος, στο «Blade Runner», ένα έργο που πάντα θα έρχεται από το μέλλον.

Εγραφε συνέχεια μουσική και ζωγράφιζε, άφησε ανέκδοτα χιλιάδες μουσικά κομμάτια, αλλά και πίνακες, που είναι βέβαιο ότι θα μας συναντήσουν κάποια στιγμή στο μέλλον. Ελεγε άπειρα «όχι» σε προτάσεις για εμφανίσεις στα πιο μεγάλα στάδια και θέατρα, αδιαφορούσε για συμβόλαια πολλών εκατομμυρίων. Οταν δεν συνομιλούσε με φίλους, ήθελε να κάνει μόνο ένα πράγμα. Κοιτούσε τον κόσμο, τη Γη, το Διάστημα και έλεγε μέσα του: «Ξέρω τη μελωδία σου».

Η μουσική υπάρχει ανεξαρτήτως συνθέτη

Στο ντοκιμαντέρ «Journey to Ithaka» ο Βαγγέλης Παπαθανασίου συζητεί με τον σκηνοθέτη Ρίντλεϊ Σκοτ για το «1492». Παρακολουθεί στις οθόνες κάποιες εικόνες από το πρώτο cut και ταυτόχρονα παίζει στο συνθεσάιζερ. Σταματάει, σηκώνεται και λέει στον Ρίντλεϊ Σκοτ: «Εντάξει, θα δούμε πώς θα το γράψουμε». Και ο Σκοτ του απαντάει: «Μα ήδη το έγραψες». Ολα τα σάουντρακ τα έγραψε σε πραγματικό χρόνο, βλέποντας ταυτόχρονα το έργο στο στούντιο. «Ετσι γράφω τη μουσική. Είναι κάτι απλούστατο», έλεγε. «Οταν δημιουργείς δεν πρέπει να σκέφτεσαι», εξηγούσε. «Δεν μπορείς να σκεφτείς κάτι χωρίς ήδη να υπάρχει κάπου αυτό το κάτι. Ο Πλάτωνας το διέκρινε αυτό με τη θεωρία των ιδεών. Επομένως, η σκέψη δεν δημιουργεί αυτό το “κάτι”. Για παράδειγμα, ένα μουσικό κομμάτι δεν χρειάζεται τη σκέψη του συνθέτη για να υπάρξει στον κόσμο των μορφών. Υπάρχει εκεί διαρκώς, ανεξαρτήτως χρόνου και ανεξαρτήτως συνθέτη». Εξηγούσε, δηλαδή, ότι πρέπει να μη σκεφτείς για να «φέρεις» στον κόσμο το κομμάτι που ήδη υπάρχει.