Γράφει ο Νικόλας Ζώης
ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ
Σαν αφθαρσία μέσα μας.
Ο χρόνος του Καβάφη
εκδ. Αρμός, σελ. 328
Ποια χαρακτηριστικά έχει ο χρόνος στον Καβάφη; Αφορά την ύλη και τη φθορά της ή σχετίζεται επίσης με τη συνείδησή μας και τον τρόπο που επιλέγουμε να τον βιώνουμε πνευματικά; Και πώς συνδέονται στα ποιήματα του Αλεξανδρινού το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον;
Τέτοια ερωτήματα απασχολούν τον Στέλιο Ράμφο στο βιβλίο του «Σαν αφθαρσία μέσα μας. Ο χρόνος του Καβάφη». Ο στοχαστής και συγγραφέας έχει ασχοληθεί και παλιότερα με το ζήτημα του χρόνου – ενδεικτικά, αναφέρουμε τα «Η αιωνιότητα και ο χρόνος. Πλωτίνου ΙΙΙ 7 (45)» και «Time Out. Η ελληνική αίσθησι του χρόνου» (εκδ. Αρμός), που βασίστηκαν σε ομιλίες του. Το «Σαν αφθαρσία μέσα μας» περιλαμβάνει και αυτό, «συμμορφωμένες σε κείμενα», τις σημειώσεις τριάντα διαλέξεων για τον Καβάφη, που ο Ράμφος έδωσε στο Ιδρυμα Θεοχαράκη το 2023.
Ξεκινώντας χρονολογικά, το ποίημα που μελετάται πρώτο είναι τα «Τείχη», όπου ο ανώνυμος ομιλητής διαμαρτύρεται για όσα τον αποκλείουν υπαρξιακά σε ένα λιμνάζον «εδώ και τώρα». Εκτός όμως από μια «βεβιασμένη ακινησία», το ποίημα εμπεριέχει και το αίτημα της προς τα έξω ενέργειας. «Κάτι ανάλογο παρατηρούμε στην ακινησία των βυζαντινών εικόνων, όπου το υπερούσιο φως διαπερνά σαν απόλυτος χρόνος με ενοποιό ενέργεια την παράστασι και τη ζωντανεύει», γράφει ο Στέλιος Ράμφος, ο οποίος συνεχίζει με το ποίημα «Τα Παράθυρα». Ο Καβάφης ενδιαφέρεται εδώ για τις επιλογές των ανθρώπων, ωστόσο, όπως και στο ποίημα «Τελειωμένα», αντί να καθοδηγεί, «περιγράφει τα πλαίσια, τις δυνατότητες και τα αδιέξοδα των επιλογών μας και προς τούτο κινείται στον μεγάλο χρόνο, όχι στο άμεσο φευγαλέο παρόν που θρέφεται με τα αισθήματα της στιγμής».
Αυτό που χάθηκε, το διασώζει η μνήμη, μοιάζει να λέει ο Καβάφης. Εξετάζοντας το «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», με την κατακλείδα «αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις», ο Ράμφος σημειώνει ότι ο ποιητής σαν να υπονοεί και μια πληρότητα στη γενναία αποδοχή της απώλειας. Ετσι, εκτιμά ο συγγραφέας, «η νοσταλγία ακυρώνεται, ο αποχωρισμός φέρνει μια σχέσι με τον χρόνο όπου η μνήμη σώζει την άμεση στιγμή από τον αφανισμό της καθώς το “αποχαιρέτα” δίνει στο “χάνεις” της αφηγήσεως την μορφή ενεργού χρόνου. Μιλούμε για μια σχέσι με τον χρόνο που ενώνει αντί να διασπά. Ολα κερδίζονται μέσα μας εφ’ όσον διεκδικούν ανωτερότητα».
Το ποίημα «Κάτω απ’ το σπίτι» αποτυπώνει εξίσου καθαρά την ερμηνεία του Στέλιου Ράμφου για τον καβαφικό χρόνο. Περπατώντας σε μια συνοικία απόκεντρη, ο ποιητής φτάνει έξω από ένα παλιό σπίτι, όπου ως νέος, το σώμα του το «είχε λάβει ο Ερως». Πρόκειται για ένα τοπίο φθαρμένο από τα χρόνια, που όμως «αναγεννάται στον καινούριο χρόνο της μνημονικής συγκινήσεως», γράφει ο Ράμφος. Και ο χρόνος του ποιήματος «ενώνει επάνω του τους απόηχους της μνήμης και κατ’ αυτό τον τρόπο αφαι-ρεί την φθορά της χρήσεως από τον υλικό χώρο. Υπόκειται σε φθορά το αμνημόνευτο, εκείνο το οποίο ισοπεδώνει ο χρόνος, ενώ η μνήμη των περασμένων σαν βίωμα, διαρκεί».
Τα παραπάνω δεν έχουν μόνο ατομική σημασία. Ο Καβάφης δημοσιεύει ορισμένα ποιήματά του σε συγκεκριμένες χρονικές συγκυρίες, με την «Αχαϊκή Συμπολιτεία» λ.χ. να συνδέεται με τη Μικρασιατική Καταστροφή και το «Στα 200 π.Χ.» να γράφεται, όπως σημειώνει ο Ράμφος, το διάστημα μετά τον απαράδεκτο για τον ποιητή βενιζελικό εκσυγχρονισμό. Οχι, δεν υφίσταται «πολιτικός» Καβάφης, αλλά «ιστορικός», που στέκεται στο διαχρονικό βάθος των πραγμάτων και στην ιστορική τους «μοίρα». «Η “μοίρα”», καταλήγει ο συγγραφέας, «ξεδιπλώνεται στην σκέψι του σαν γίγνεσθαι, ένας χρόνος που τρέχει χωρίς να εγκαταλείπη στην φυγή του τίποτε απ’ όσα συνέβησαν, κινείται δε μεταξύ του τοπικού και του οικουμενικού, σαν διαλεκτική συνέργεια η οποία εμπλέκει το παρόν στο παρελθόν του και στο μέλλον του. Κατά νου έχει έναν ελληνισμό ως ακτινοβόλο διαχρονικό πολιτισμό, ελληνισμό ωρισμένο και υπερόριο, μια γεωπνευματική ολότητα που ενώνει στην ιστορική της ύπαρξη το παρόν της με τον χρόνο».
