Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Παραμονη για ένα καινούργιο χρόνο, σ’ ένα τόπο που δεν είναι “δικός μου”, σ’ ένα σπίτι που δεν μού ανήκει, προσπαθώντας να πνίξω την κραυγη που βγαίνει από τις μετέωρες ρίζες μου, καθως ζητουν να ξαναγυρίσουν στα χώματα που τις είχαν βάλει οι πρόγονοί μου, εδω και 40 αιώνες. Περιμένω τον καινούργιο χρόνο χωρίς καμιαν ευχη για ευτυχία. Τον περιμένω με μια ταπεινη παράκληση: να έχει για μας λιγότερο πόνο και λιγότερη αδικία απο τον τωρινο. Αυτο μονάχα». Παίρνοντας στα χέρια μου το τόμο της Θεοφανώς Κυπρή «Η Κερύνεια στις μνήμες των εκτοπισμένων Ελλήνων κατοίκων της», από τις εκδόσεις του Λαογραφικού Ομίλου Κερύνειας, αμέσως ήλθε στο μυαλό μου το ημερολόγιο της Ρήνας Κατσελλή «Πρόσφυγας στον τόπο μου», το οποίο αρχικά το υπέγραψε ως «Γυναίκα της Κερύνιας».
Το βιβλίο της Κυπρή ουσιαστικά οδηγεί τον αναγνώστη σ’ ένα ταξίδι στο παρελθόν, μέσα από τα λόγια Κερυνειωτών, οι οποίοι οδηγήθηκαν στην προσφυγιά, αποξενώθηκαν από το πάτριο έδαφος, και δεν ξέρω αν ποτέ συμβιβάστηκαν με την ιδέα της μη επιστροφής τους στον τόπο τους. Στις σελίδες του τόμου φιλοξενούνται 87 συνεντεύξεις από Κερυνειώτες και Κερυνειώτισσες, που παραχωρήθηκαν σε ερευνητές και ερευνήτριες του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, όταν δημιουργήθηκε σε αυτό το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, ένα αρχείο πολύτιμο για τη διαφύλαξη της ιστορίας αυτού του τόπου,* το οποίο περιλαμβάνει σημαντικές μαρτυρίες για όλες τις κατεχόμενες πόλεις και για όλα τα κατεχόμενα χωριά της Κύπρου. Στη Θεοφανώ Κυπρή ανατέθηκε η ευθύνη οργάνωσης και υλοποίησης του εν λόγω προγράμματος, το οποίο με αυτή ακριβώς την έκδοση δείχνει την τεράστια αξία που έχει, απλοί και σημαίνοντες εκτοπισθέντες, γυναίκες και άντρες, χωρίς ψιμύθια στον λόγο τους, αφηγούνται τις μνήμες τους, θεωρώντας το ως υπέρτατο χρέος τους, ζητούμενο να μην ξεχαστεί ούτε ο τόπος, ούτε οι άνθρωποί του. Στον τόμο περιλαμβάνονται και ευρετήριο θεμάτων και ευρετήριο πληροφορητών και πληροφορητριών, καθώς και γλωσσάριο.
Στις 806 σελίδες του τόμου φιλοξενούνται 87 συνεντεύξεις από Κερυνειώτες και Κερυνειώτισσες
Από το 1878 στο 1974
Οι 87 συνεντεύξεις δημοσιεύτηκαν κατά χρονολογική σειρά γέννησης του συνεντευξιαζόμενου, με πρώτη αυτή του Γιάννη Μιχαήλ Καρκανιά, γεννηθέντα το 1899, και ενός από τους πρώτους αθλητές του Γυμναστικού Συλλόγου «Πράξανδρος», ζούσε στη γειτονιά της Χρυσοπολίτισσας της Κερύνειας και μετά την εισβολή πέθανε στη Λευκωσία και ακολουθούν αυτές των Χριστόφορου Φ. Χριστοφορίδη, Όλγας Μοιράνθη, που γεννήθηκαν το 1901 και έτσι συνεχίζει ο κατάλογος των Τζερυνειωτών και των Τζερυνειωτισσών έως το 1946, που είναι και η τελευταία συνέντευξη, αυτή του Αντρέα Γρηγοριάδη, γεννηθέντα στο Καζάφανι το 1946 και μετά την εισβολή έγινε κάτοικος Λευκωσίας. Ενδιαφέρον έχει ότι ο μεν πρώτος συνεντευξιαζόμενος θυμάται ότι πήγε στη Λεμεσό για πρώτη φορά το 1923 και το 1924 στη Σκάλα για να λάβει μέρος στους Παγκύπριους Αγώνες για τους αγώνες της θάλασσας, Παγκυπριονίκης και πρωταθλητής ο Γιάννης Μιχαήλ Καρκανιάς, ο οποίος στα 24 βγήκε για πρώτη φορά από την επαρχία Κερύνειας για να γίνει πρωταθλητής και στα 75 του αναγκάστηκε να φύγει κακήν κακώς από την αγαπημένη του θάλασσα της Κερύνειας. Μα και η δεύτερη συνέντευξη έχει την αξία της, ο Χριστόφορος Φ. Χριστοφίδης θυμάται τη μητέρα του να του διηγείται την άφιξη των Βρετανών στην Κερύνεια: «[...] Θυμάμαι η μητέρα μου που μας έλεγε πάντοτε ότι όταν εφώναζαν εκεί στο στενό τους ότι ήλθαν εγγλέζικα πλοία στο λιμάνι, εβγήκαν πάνω στο μπαλκόνι του διπλανού σπιτιού κι άλλες γειτόνισσες και έβλεπαν τα αγγλικά πλοία που αγκυροβολούσαν έξω από το λιμάνι της Κερύνειας. Η μητέρα μου ήταν τότε έξι, επτά χρονών».
Η Όλγα Μοιράνθη θυμάται φυσικά τον χαμό του άντρα της, από τουρκικό βομβαρδισμό και λέει χαρακτηριστικά: «Όταν το άκουσα, έθελα να πω στον Ντενκτάς να μου πει τι έκαμεν αυτόν τον άνθρωπον τζι αν θέλει ας μεν μου απαντήσει [...]. Μεταξύ άλλων, επίσης, διηγείται για την αδελφή της Θέκλα Γεωργιάδου, τη μάνα της Κύπρου όπως εγραψαν στο μνήμα της στο νεκροταφείο της Κερύνειας, και για τ’ ανίψια της Ροδίων και Μιλτιάδη, που πέθαναν στην Αθήνα της Κατοχής... Η τελευταία συνέντευξη αυτή του Αντρέα Γρηγοριάδη επικεντρώνεται στην τουρκική εισβολή και στον εγκλωβισμό στο ξενοδοχείο Dome της Κερύνειας... Ο Γρηγοριάδης αφηγείται πώς από τις 6:30 του πρωινού του Σαββάτου της 20ής Ιουλίου, που η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο και από τις φωνές του αδελφού του: «Ρίβκουν πόμπες, ήρταν οι Τούρτζοι και ρίβκουν πόμπες» έφτασε να μείνει εγκλωβισμένος για ένα διάστημα στο περιώνυμο τζερεινιώτικο ξενοδοχείο και από το φθινόπωρο/χειμώνα του 1974, 47 χρόνια μετά πρόσφυγας στη Λευκωσία.
Θύμησες Κερύνειας
Στις 806 σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης μπορεί να ταξιδέψει στην Κερύνεια, όταν ανακαλύφθηκε το αρχαίο ναυάγιο: «Εγώ είδα το ‘’που κάτω την θάλασσαν, έβαλλα σκαρκές τζειαμαί, με ’εν τζι έξερα είντα ’ν’ που ήταν. Δεκαέξι ορκές που ’ταν τζειαμαί. Πρν να το εύρει ο Καριόλου [...] διηγείται ο επί 45 χρόνια ψαράς στην Κερύνεια Ανδρέας Τουμανής. Πολλά και ενδιαφέροντα και για την πόλη της Κερύνειας, τη Χρυσοπολίτισσα, την Αγία Αικατερίνη, τον Άγιο Γεώργιο Πάνω Κερύνειας, του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, του Αγίου Ιλαρίωνος. Μα και για το Κάστρο, για τον Άγιο Ιλαρίωνα, από τον Γιάννη Κλεάνθους (1923-2017) σ. 623-630, την Έκθεση Ανθέων για ήθη και έθιμα, για το λιμάνι της πόλης, με το πλούσιο εξαγωγικό και εισαγωγικό της εμπόριο. Διηγήσεις για τον Αγώνα της ΕΟΚΑ, το πραξικόπημα και την εισβολή. Σε 806 σελίδες δεν ξέρω αν χώρεσαν οι 40 αιώνες της Ρήνας Καστελλη, χώρεσαν όμως οι θύμησες 87 ανθρώπων από την Κερύνεια, τη θαλασσοφίλητη Κερύνεια, μερικές μόνο μέρες από τις «μεγάλες καλοκαιριάτικες μέρες, / που κρατούσαν ακίνητο τον ήλιο στη θάλασσα» κατά πως λέει και ο Νίκος Κρανιδιώτης, αλλά και πικρές μνήμες: «Μόσχευμα δίχως ρίζες / εδώ στη Λεμεσό» για να θυμηθούμε την Έλλη Παιονιδου. Οπωσδήποτε όμως μνημονεύεται η Κερύνεια.
* Τον Ιανουάριο του 2022 κυκλοφόρησε από το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών ο τόμος «Αρχειακά και Ιστορικά Ανάλεκτα Προφορικής Παράδοσης και Νεότερης Ιστορίας της Κύπρου» του Κυπριανού Λούη, όπου διαγράφεται ολόκληρη η ιστορία συγκρότησης του Αρχείου Προφορικής Παράδοσης.
