Του Απόστολου Κουρουπάκη
Στις 27 Νοεμβρίου του 1394 έφτασε στο νησί ο συμβολαιογράφος, ο νοτάριος, Νικολάι ντε Μαρτόνι, από την Καρινόλα, στην Καμπανία της Γαλλίας, ταξιδεύοντας από τη Βηρυτό, μετά από το προσκύνημά του στους Αγίους Τόπους. Ο ταξιδιώτης μας αποβιβάστηκε στην Αμμόχωστο, που πλέον βρίσκεται υπό την κυριαρχία της Γένοβας… Η πόλη του φαίνεται μεγάλη, «Civitas Famagusta est magna» όπως περίπου η Κάπουα της Ιταλίας, έχει όμορφες πλατείες και μέγαρα, πάλι όπως την Κάπουα. Ο ταξιδιώτης παρατηρεί επίσης ότι το ένα τρίτο της πόλης είναι ακατοίκητο και τα κτήρια σε αυτό το σημείο είναι κατεστραμμένα… από τον καιρό που η πόλη καταλήφθηκε από τη Γένοβα… Αυτό συνέβη πριν από περίπου 20 χρόνια… το 1374.
Ο Νικολάι ντε Μαρτόνι περιγράφει την πόλη, το φρούριό της και πολλές από τις εκκλησίες της. Σημειώνει πως μέρος της πόλης κατοικείται από Γενουάτες και στο μεγαλύτερο μέρος της από Έλληνες «pro certa parte habitant Januenses et pro certa parte majori parte habitant Greci». Αυτό που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στον ταξιδιώτη είναι ότι ο αέρας της πόλης δεν είναι υγιεινός «Est in dicta civitate pessimus aer» και εξαιτίας αυτού παρατηρείται πολύ μεγάλη θνησιμότητα… Πολύτιμες οι περιγραφές του προσκυνητή για την Αμμόχωστο, αλλά εμείς, λόγω και των ημερών θα επικεντρωθούμε σε ό,τι είδε τις μέρες των Χριστουγέννων. Ο Νικολάι ντα Μαρτόνι, λοιπόν, επισκέφθηκε –όπως ήταν φυσικό– και τον καθεδρικό της Αμμοχώστου, τον Άγιο Νικόλαο, τον επιβλητικό γοτθικό ναό του Αγίου Νικολάου, τη «Mater ecclesia Famagoste». Είναι ναός αψιδωτός, μας λέει, πολύ όμορφο, με πολλά παρεκκλήσια τριγύρω της.
Στον Άγιο Νικόλαο ο Μαρτόνι παρακολούθησε και τον όρθρο την ημέρα των Χριστουγέννων, τη θεία λειτουργία και άλλες επίσημες λειτουργίες την ίδια ημέρα. Εντύπωση έκανε στον Νικόλαο και ο μικρός κήπος μεταξύ του καθεδρικού και τον ξενώνα (hospicium) όπου κατοικεί o διοικητής της πόλης, που παλαιότερα ανήκε στον βασιλιά της Κύπρου, όταν βασίλευε σε εκείνη την πόλη. Πρόκειται για ένα ωραίο κτήριο, όπως μας λέει, με μεγάλο προαύλιο, πολλά κτίρια και έναν όμορφο κήπο, στο προαύλιο πωλούν ψωμί, λαχανικά και φρούτα, όπως και στην Κάπουα. Την ημέρα της εορτής του Αγίου Στεφάνου, στις 27 Δεκεμβρίου 1394, ο προσκυνητής μας παρακολούθησε τη θεία λειτουργία και επί τη ευκαιρία μάς περιγράφει και τον ναό. Ο ναός που είναι αρκετά πλούσιος και μάλιστα διαθέτει νοσοκομείο, το οποίο όμως υποστηρίζεται με δυσκολία. Μάλιστα, σε αυτή την εκκλησία ο Μαρτόνι είδε λείψανα του αγίου, καθώς και άλλων αγίων. Στο θησαυροφυλάκιο του ναού –υποθέτουμε– μάς σημειώνει ότι φυλάσσεται ωραίος, διακοσμημένος Εσταυρωμένος, από καθαρό χρυσό, ο ωραιότερος που έχει δει.
Στο Σταυροβούνι
H Ιερά Μονή του Τιμίου Σταυρού, γνωστή και ως Ιερά Μονή Σταυροβουνίου.
Ο προσκυνητής και ταυτόχρονα περιηγητής της Κύπρου επέλεξε να επισκεφθεί και τη μονή, όπου εγκατοικούσαν Βενεδικτίνοι μοναχοί, που όπως έμαθε φυλασσόταν ο σταυρός του Καλού Ληστή, στις 9 του Δεκέμβρη, έφυγε από την Αμμόχωστο για τη Λευκωσία, την έδρα του βασιλιά της Κύπρου. Έφτασε στην έδρα του βασιλιά καταταλαιπωρημένος, αφού το οδήγημα του καραγωγέα με τη βοϊδάμαξα που προσέλαβε ήταν μάλλον αδέξιο, στους ήδη κακούς δρόμους της διαδρομής Αμμόχωστος – Λευκωσία. Ο Νικόλαος έμεινε μερικές ημέρες στην πόλη, επισκέφθηκε τις εκκλησίες και τα μοναστήρια της, εντυπωσιάστηκε από τα περισσότερα και στις 15 του Δεκέμβρη ξεκίνησε για το Σταυροβούνι. Μεγάλη η ταλαιπωρία του ώσπου να φτάσει στη μονή, έχοντας ενοικιάσει ένα γαϊδούρι. Μετά πολλών βασάνων έφτασε στο μοναστήρι το απόγευμα… αφού είχε διανυκτερεύσει κάτω από ένα υπόστεγο με τις μύγες να τον τσιμπούν ασταμάτητα. Η εκκλησία, όπως μας την περιγράφει, είναι μικρή και στα δεξιά της υπάρχει μικρό παρεκκλήσιο, όπου βρίσκεται ο τίμιος σταυρός που αιωρείται χωρίς να στηρίζεται πουθενά, πράγμα που φαίνεται να είναι μεγάλο θαύμα «quod magnum videtur miraculum». Σε αυτόν τον σταυρό υπάρχει μικρό ξύλινο τεμάχιο από τον Τίμιο Σταυρό, καλυμμένο με ασήμι. Στον προσκυνητή οι μοναχοί έδειξαν επίσης τμήματα από τα λείψανα της Αγίας Αγνής, του Αγίου Βλάσιου, της αγίας Άννας και του αγίου Γεωργίου, ένα καρφί απ' αυτά που κάρφωσαν τον Χριστό, μια πέτρα απ' αυτές που λιθοβόλησαν τον άγιο Στέφανο.
Μετά την ξενάγηση ο κουρασμένος προσκυνητής ζήτησε από τους μοναχούς να τον φιλοξενήσουν… αλλά φευ, αυτοί του το αρνήθηκαν «Tanta fuit inpietas illorum», τόση ήταν η απονιά τους! Η δικαιολογία ότι ο αβάς κρατούσε τα κλειδιά των ξενώνων. Ο ταλαιπωρημένος προσκυνητής τότε πήρε τον δρόμο της επιστροφής και στο χωριό, στους πρόποδες της μονής συνάντησε τον αβά και κύριος του χωριού, ο οποίος, ακούγοντας ότι οι μοναχοί του δεν τού επέτρεψαν τη διανυκτέρευση, θύμωσε και τού προσέφερε κρασί και ψωμί, ξύλα, καθώς και ένα μικρό υπόστεγο για να κοιμηθεί. Ο Νικόλαος, ο προσκυνητής και περιηγητής επέστρεψε στην Αμμόχωστο και στις 7 Ιανουαρίου 1394 μπήκε στο πλοίο και μέσω της Ρόδου επέστρεψε στην πατρίδα του, έχοντας αφήσει στο ημερολόγιό του («Nicolai de Marthono Notarii Liber Peregrinationis ad Loca Sancta» μια πολύτιμη καταγραφή για την Κύπρο και τις πόλεις της.
