Του Απόστολου Τομαρά
Την ώρα που ο πλανήτης προετοιμάζεται να αφήσει πίσω του την πρωτόγνωρη υγειονομική δοκιμασία, αναφύονται ζητήματα εξίσου σημαντικά με τα υγειονομικά, που θα υφίστανται και όταν η πανδημία θα αποτελεί παρελθόν και ο COVID-19 θα παραμένει στην ζωή των πολιτών ως μια εποχική ενδημία, όπως λέγεται. Με μεγαλύτερη ένταση το τελευταίο διάστημα η επιστημονική κοινότητα κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για σοβαρές βραχυπρόθεσμες, αλλά και μακροπρόθεσμες κοινωνικές και ψυχικές επιπτώσεις ένεκα των διετών περιοριστικών μέτρων που επιβλήθηκαν.
Ανεξαρτήτως του χρονικού προσδιορισμού επιστροφής στην κανονικότητα, θεωρείται βέβαιο πως οι επόμενες προκλήσεις που θα κληθούν να κερδίσουν οι χώρες, είναι οι ανησυχητικές εκτιμήσεις επιστημόνων για τους κινδύνους των συνεπειών της πανδημίας στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Επιπτώσεις στην περίπτωση των οποίων –εν αντιθέσει με την υγειονομική κρίση, όπου υπάρχει ένας οδικός χάρτης εξόδου– δεν μπορεί να προβλεφθεί το εύρος και το κυριότερο, η χρονική τους διάρκεια. Ήδη στην επιστημονική κοινότητα γίνεται λόγος για «μια χαμένη γενιά», η οποία βίωσε συνθήκες εγκλεισμού, μοναχικότητας, ατομικισμού και αβεβαιότητας. Το πλέον ανησυχητικό απ’ όλα είναι οι απόψεις που εκφράζονται για την επιστροφή στην κανονικότητα, δηλαδή στο γνώριμο τρόπο ζωής από την εποχή πριν από την εμφάνιση του ιού. Μια πρώτη εικόνα για την επόμενη μέρα δίνουν οι εκτιμήσεις ειδικών, όπως του καθηγητή του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και μέλους της Συμβουλευτικής Επιστημονικής Επιτροπής, Κωνσταντίνου Φελλά. «Δεν θα επανέλθουμε στην παλιά κανονικότητα, αυτή που γνωρίζαμε. Θα προκύψει μία νέα».
Τα πρώτα στοιχεία
Στην Κύπρο το ζήτημα αντιμετώπισης των κοινωνικών και κυρίως ψυχικών συνεπειών της πανδημίας βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, με τους ειδικούς να επισημαίνουν την ανάγκη προετοιμασίας για την αντιμετώπιση πιθανών παράπλευρων προβλημάτων. Μια πρώτη εικόνα για το τι ενδεχομένως θα κληθεί να αντιμετωπίσει η Κύπρος, δίνουν εισηγήσεις ειδικών σε θέματα ψυχικής υγείας, οι οποίοι έχουν χρησιμοποιήσει δεδομένα κυρίως από το πρώτο κύμα της πανδημίας. Στο γενικό περίγραμμα των ζητημάτων που θα κληθούν ν’ αντιμετωπίσουν οι σύγχρονες κοινωνίες, ανάμεσά τους και η Κύπρος, περιλαμβάνονται η αύξηση του υποκειμενικού στρες, των συμπτωμάτων άγχους και άλλων αρνητικών συναισθημάτων. Πιο συγκεκριμένα οι ειδικοί εντοπίζουν ψυχολογικές συνέπειες όπως κατάθλιψη και μετατραυματικό στρες σε άτομα που επιβίωσαν σοβαρής νόσησης από COVID-19, σε άτομα που διασωληνώθηκαν, στις οικογένειές τους και στις οικογένειες θανόντων από COVID-19. Από το παζλ δεν απουσιάζουν τρομαχτικές προβλέψεις για το τι θα αφήσει πίσω ο εγκλεισμός ως μέτρο καταπολέμησης της πανδημίας.
Ευάλωτες ομάδες
Παρά τις γενικές επισημάνσεις για τη σχετική ανθεκτικότητα που επέδειξε ο γενικός πληθυσμός στο στρες από την πανδημία και τα μέτρα περιορισμού της, οι ειδικοί προβαίνουν σε ένα πρώτο προσδιορισμό των ομάδων υψηλού κινδύνου, στις οποίες θα πρέπει να επιδειχθεί ιδιαίτερη προσοχή. Στις ευάλωτες ομάδες οι ειδικοί εντάσσουν τους ηλικιωμένους (ειδικά όσους ζουν απομακρυσμένοι από την οικογένειά τους), τα μοναχικά άτομα, το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό πρώτης γραμμής και άλλους εργαζόμενους που ήρθαν αντιμέτωποι με σημαντική έκθεση στον ιό. Ευάλωτες στην παρουσίαση σοβαρότερων ψυχολογικών επιπτώσεων είναι επίσης οι ομάδες του πληθυσμού που παρουσίαζαν ευπάθεια και πριν από την πανδημία, όπως τα άτομα με υφιστάμενη ψυχοπαθολογία, ή με χαρακτηριστικά, ή άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες που σχετίζονται με την ψυχοπαθολογία (άτομα με φτωχές δεξιότητες διαχείρισης του στρες).
Κοινωνικές επιπτώσεις
Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Φελλάς προσδιορίζει τις κοινωνικές συνέπειες της πανδημίας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο η κύρια συνέπεια θα είναι η διατήρηση των συναισθημάτων που προκλήθηκαν μέσα στην πανδημία, όπως ο θυμός, η απόγνωση, η αβεβαιότητα, ο φόβος, η μοναξιά και το αίσθημα κοινωνικού αποκλεισμού που ενδεχομένως με τη σειρά τους να επιφέρουν στο άτομο κοινωνική αποξένωση. Η απουσία ισχυρών αμυντικών μηχανισμών σε ατομικό επίπεδο κατά τον καθηγητή έχει οδηγήσει στην εμφάνιση θεωριών συνωμοσίας. Ο φόβος που θα παραμείνει και μετά το τέλος της πανδημίας ενδέχεται να προκαλέσει κοινωνική αποστασιοποίηση του ατόμου. Η αύξηση των κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι ένα ζήτημα που προκαλεί φόβους και για μετά το τέλος της πανδημίας.
Η νέα γενιά, η τρίτη ηλικία και το ανολοκλήρωτο πένθος
Ο εγκλεισμός της νέας γενιάς, κυρίως κατά την πρώτη περίοδο της πανδημίας, εκτιμάται πως θα είναι ιδιαίτερα επώδυνος με τις επιπτώσεις να εκδηλώνονται σε βάθος χρόνου. Η έξαρση της νεανικής παραβατικότητας είναι μια εξέλιξη ορατή, κατά τους επιστήμονες, με κάποιους εξ αυτών να κάνουν λόγο ακόμα και για μια χαμένη γενιά από την πανδημία. Κατά τον κ. Φελλά η πανδημία έχει αλλάξει την οικογενειακή ζωή και, ως δυνητικά τραυματική, αναμένεται να επηρεάσει και την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, ιδιαίτερα των πλέον ευάλωτων εξ αυτών. Πρόσφατες συστηματικές ανασκοπήσεις μελετών δείχνουν αυξημένες πιθανότητες κατάθλιψης και κυρίως άγχους στους εφήβους, στη διάρκεια και μετά την απομόνωση, με περισσότερο επιβαρυμένα τα κορίτσια και τους μαθητές Λυκείου, καθώς και τις ευάλωτες ομάδες νέων (μεταξύ άλλων, τα παιδιά με ανασφάλεια, καθώς κι αυτά με υπερβολική ενημέρωση για τον κορωνοϊό). Πρόσθετοι παράγοντες που επιδρούν αρνητικά στην ψυχική υγεία των ανηλίκων, είναι το χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο της οικογένειας, η απώλεια εργασίας των γονέων, η ανησυχία για μέλος της οικογένειας που νόσησε, καθώς και η σωματική και ψυχική υγεία των γονέων.
Από τα πλέον σοβαρά ζητήματα που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν οι κοινωνίες κατά τον κ. Φελλά, είναι τα αισθήματα μοναχικότητας που προκάλεσε η πανδημία σε όσους έχουν νοσήσει σοβαρά ή είχαν διασωληνωθεί, όπως επίσης και σε συγγενείς και φιλικά πρόσωπα που βίωσαν την αγωνία για το δικό τους άνθρωπο, αλλά και σε όσους βιώνουν ένα ανολοκλήρωτο πένθος, όπως λέει χαρακτηριστικά, για την απώλεια των αγαπημένων τους, οι οποίοι έφυγαν ασυντρόφευτοι. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας για κάθε νεκρό, όπως εκτιμάται, τουλάχιστον δέκα άνθρωποι μένουν πίσω να θρηνούν. Στην Κύπρο από την ημέρα έναρξης της πανδημίας οι ανθρώπινες απώλειες ανέρχονται στις 724. «Η απλή μετάφραση των αριθμών, μας δίνει τουλάχιστον 7000 άλλους ανθρώπους να έχουν μείνει πίσω και να ζουν το ανολοκλήρωτο πένθος που αφήνει πίσω της η πανδημία και οι περιορισμοί», τονίζει ο κ. Φελλάς. Αυτές οι επιπτώσεις του «σιωπηρού» θρήνου, δε θα φύγουν εύκολα, συμπληρώνει, τονίζοντας την ανάγκη για στήριξη τόσο αυτών που νοσούν, όσο και εκείνων που χάνουν κάποιο δικό τους άνθρωπο, ο οποίος συνήθως πεθαίνει μοναχικός και ασυντρόφευτος καθώς οι δικοί του δεν είχαν την ευκαιρία να πουν το «ιαματικό αντίο».
Στις εισηγήσεις των ειδικών προς την κυβέρνηση, ιδιαίτερη προσοχή δίδεται στην αντιμετώπιση ίσως της πιο ευάλωτης κατηγορίας του πληθυσμού που είναι τα ηλικιωμένα άτομα. Από τη μια, όπως επισημαίνει ο κ. Φελλάς, κινδύνευσαν περισσότερο από όλους από αυτόν καθαυτό τον κορωνοϊό και από την άλλη αποτελούν την πιο ευάλωτη κατηγορία σε θέματα ψυχολογίας, όπως προκύπτει από τις επιστημονικές έρευνες. Επιβαρυντικός παράγοντας κατά τον καθηγητή Πανεπιστημίου είναι η απομόνωση ενός μεγάλου αριθμού ηλικιωμένων στα σπίτια τους. Απομόνωση που ενδεχομένως να μην τερματιστεί με το τέλος της πανδημίας και υπό τα αισθήματα φόβου που θα παραμείνουν και στη νέα κανονικότητα.
Παγκύπρια έρευνα για τις επιπτώσεις
Στο πρακτικό κομμάτι αντιμετώπισης των κοινωνικών και ψυχικών επιπτώσεων στη μετά πανδημία εποχή, δεν φαίνεται να έχουν γίνει πολλά σε επίπεδο πολιτικών αποφάσεων. Ενώπιον της κυβέρνησης βρίσκεται πακέτο εισηγήσεων που ετοιμάστηκε μετά την πρώτη περίοδο της πανδημίας από Ειδική Επιτροπή και αφορά τη στήριξη της κοινότητας και τη διαφύλαξη της ψυχικής της υγείας από τα προβλήματα που προκάλεσε η πανδημία. Μια πρώτη ολοκληρωμένη εικόνα για το αποτύπωμα της πανδημίας στη νέα γενιά θα δώσει παγκύπρια έρευνα που ξεκινά την ερχόμενη Δευτέρα. Μαθητές δημοτικών, γυμνασίων και λυκείων καλούνται να απαντήσουν σε ερωτηματολόγιο που έχει ετοιμασθεί. Τα αποτελέσματα της έρευνας θα αξιολογηθούν προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα που θα βοηθήσουν στην άμβλυνση των κοινωνικών προβλημάτων.
