Στιγμές του 2022: 8 πρόσωπα γράφουν για όσα θα κρατήσουν από τη χρονιά που φεύγει

Οκτακόσια ενενήντα οκτώ χιλιόμετρα απέχει το βορειοανατολικό σύνορο της Ελλάδας από την Οδησσό. Ο πόλεμος ήρθε κοντά φέτος. Και άπλωσε τη σκιά του παντού. Δεν έμελλε να είναι η χρονιά της μεταπανδημικής ανεμελιάς – του ξεσπάσματος μετά την καραντίνα, που όλοι είχαν ελπίσει. Τις πολλές και αντιφατικές όψεις της ξεφυλλίζουν για λογαριασμό της «Κ» 16 πρόσωπα. Ξεχωρίζουν προσωπικές τους στιγμές – θανάτους και γεννήσεις. Μοιράζονται παρατηρήσεις τους για όσα είδαν και διάβασαν. Και περιγράφουν το αποτύπωμα που άφησαν πάνω τους τα μεγάλα γεγονότα. Φαίνεται έτσι πώς η Ιστορία συνυφαίνεται με τις μικρές ιστορίες του καθενός. 

Αποχαιρετισμός στον σταθμό της Οδησσού, τον περασμένο Μάρτιο. Ο πόλεμος είχε μόλις ξεσπάσει. Φωτ. REUTERS ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ

898 χιλιόμετρα, 365 ημέρες 

Του Δημήτρη Ρηγόπουλου

Οσο απέχει η Οδησσός από τα ελληνικά σύνορα, τόσο μοιάζει πια να απέχει ο Φεβρουάριος από το παρόν της εμπόλεμης Ευρώπης: 16 «δειγματοληψίες» στον χρόνο που φεύγει.

Οκτακόσια ενενήντα οκτώ χιλιόμετρα. Τόσα χωρίζουν την τελευταία ελληνική πόλη της βορειοανατολικής Θράκης (την Ορεστιάδα) από την Οδησσό, το νοτιότερο αστικό κέντρο της εμπόλεμης Ουκρανίας, το πάλαι ποτέ κοσμοπολίτικο, πολυεθνικό λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας, τόπος κυοφορίας κάποτε της Ελληνικής Επανάστασης και όπως τα έφεραν τα πράγματα φέτος, μοναδική έξοδος μιας ολόκληρης, μεγάλης χώρας προς τη θάλασσα.

Θέλεις 14 ώρες με το αυτοκίνητο για να φτάσεις στην Οδησσό. Για το Καστελλόριζο από τον Πειραιά θα χρειαστείς οκτώ περισσότερες. Οσες, δηλαδή, για να ταξιδέψεις οδικώς από την Αθήνα στο Κίεβο.

Είναι πολλά ή λίγα τα 898 χιλιόμετρα; Είναι πολλά ή λίγα για να ρίξουν τη σκιά τους στις 365 ημέρες μιας χρονιάς που περιμέναμε από τον Μάρτιο του 2020;

Φέτος δεν θα ήταν που θα παίρναμε τις ζωές μας πίσω ύστερα από δύο χρόνια πανδημίας; Αυτό δεν ήταν το σχέδιο; Σωστά. Αλλά θέλησε να µας το χαλάσει ο πρόεδρος Πούτιν· ίσως όχι στον βαθμό που προβλέπαμε εκείνο το σκοτεινό πρωί της Πέμπτης 24 Φεβρουαρίου, όταν οι πρώτοι πύραυλοι χτυπούσαν τις πολυκατοικίες της σοβιετικής περιόδου στα προάστια του Κιέβου.

Την άνοιξη αρχίσαμε να συμβιβαζόμαστε με την ιδέα ενός πολέμου που μπορεί να διαρκέσει χρόνια, μια ανοιχτή ουλή στο ανατολικό μέτωπο που θα θυμόμαστε κάποιες ώρες την εβδομάδα, κυρίως πάνω από τα φλογισμένα μας πληκτρολόγια. Δεν αντέχαμε άλλο σκοτάδι και άλλο θάνατο και υποδεχθήκαμε το ελληνικό καλοκαίρι όπως οι Αργεντίνοι τον Λιονέλ Μέσι στο Μπουένος Αϊρες πριν από λίγες ημέρες.

Ομως ούτε αυτό μας άρεσε· τουλάχιστον, δεν άρεσε σε όλους. Οι παρενέργειες του υπερτουρισμού σε Αθήνα και νησιά ξεκίνησαν μια συζήτηση που κάποτε (όχι τόσο παλιά) θα απορρίπταμε ως «προβλήματα του πρώτου κόσμου», δηλαδή ως «προβλήματα πολυτελείας». Αλλά το σκοτάδι όσο πιο ορμητικά του κλείσεις την πόρτα τόσο πιο ύπουλα θα τρυπώσει από κάθε πιθανή ή απίθανη σχισμή: η «μητέρα-τέρας» από την Πάτρα, τα μαρτύρια της 12χρονης από τον Κολωνό, ο επιτυχημένος συγγραφέας παιδικών βιβλίων κατηγορούμενος για κατοχή υλικού παιδικής πορνογραφίας, οι (πολλές) μαύρες τρύπες στο success story της «Κιβωτού», οι νέοι κρίκοι στην αλυσίδα των γυναικοκτονιών.

Αυτή ήταν η μεταπανδημική Μπελ Επόκ που μας είχαν υποσχεθεί; Τι κρατάμε και τι αφήνουμε από μια χρονιά τόσο πληθωρική σε γεγονότα και δράμα, αλλά όχι πάντα με τον τρόπο που το είχαμε υπολογίσει; Οταν το δημόσιο είναι τόσο έντονο και κραυγαλέο, υπάρχει χώρος για το ιδιωτικό και το φευγαλέο; Ή για το ιστορικά ασήμαντο;

Διασταυρώνονται κάπου οι δικές μας ιστορίες με την ιστορία του κόσμου; Εχουμε το δικαίωμα να αντιπαραβάλουμε το χαμόγελο, την απροσποίητη άνεση και τα άψογα ελληνικά του 19χρονου Ιρανού πρόσφυγα και αριστούχου Κούρου Νουρμοχαμαντί Μπαϊγκί με το ύστατο χαίρε του συνομηλίκου του Λιμπ Κιχίτοφ στον δίδυμο αδελφό του Εχόρ, Ουκρανό στρατιώτη που έπεσε νεκρός στο μέτωπο του Λουγκάνσκ;

Μας επιτρέπεται στο περιθώριο μιας ανέραστης καθημερινότητας να συγκινούμαστε στη θέα των αδελφών Αντετοκούμπο, στο πρόσφατο Eurobasket, να ψάλλουν τον εθνικό ύμνο με μια ένταση που ισοδυναμεί με ηχηρή σφαλιάρα;

Υπάρχει χώρος για να βγάλουμε το καπέλο στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας, η οποία διάλεξε να επισκεφθεί μόλις την περασμένη εβδομάδα ένα νέο βιβλιοπωλείο του Πειραιά (για την ακρίβεια, το μοναδικό βιβλιοπωλείο στον Πειραιά) και να τιμήσει έτσι τον άνθρωπο που το «τρέχει» ολομόναχος;

Ιδού, λοιπόν, μερικές, ελάχιστες υποσημειώσεις μιας ήσσονος καθημερινότητας που διαρκώς (πιστεύουμε ότι) μας διαφεύγει· όχι όλες απαραιτήτως γεμάτες συμβολισμούς ή υψηλά νοήματα. Γιατί υπάρχει και το ταξίδι, υπάρχει και η χαρά, υπάρχει και μια εικόνα ή ένα πρόσωπο, υπάρχει η στιγμή, και υπάρχει και αυτό που λέγεται και αυτό που δεν θα ειπωθεί ποτέ.

Για όλα αυτά τα μεγάλα και τα μικρά, τις στιγμές που για κάποιο πολύ δικό τους λόγο ξεχώρισαν και είχαν την καλοσύνη να τις μοιραστούν μαζί μας, απευθυνθήκαμε σε πρόσωπα της δημόσιας ζωής και συναδέλφους.

Η φιλοδοξία δεν ήταν να φτιάξουμε ένα πολιτικό, κοινωνικό, πνευματικό ή ψυχικό μωσαϊκό της χρονιάς που φεύγει. Το αντίθετο, μάλλον: επιχειρώντας αυτήν τη σύνθεση, εμπιστευθήκαμε τα «μικρά» που έχει να μοιραστεί ο καθένας μήπως καταφέρουμε να ενώσουμε τα κομμάτια μιας μεγαλύτερης εικόνας που μας κάνει άθελά μας συνοδοιπόρους στο μεγάλο καράβι του χρόνου.

Η 19χρονη Ανέλια χορεύει στην ταράτσα ενός μπαρ στο Λβιβ της Ουκρανίας, τον περασμένο Μάιο. Τα πάρτι αυτά είναι όαση ζωής μέσα στον περιρρέοντα ζόφο του πολέμου. Φωτ. Diego Ibarra Sanchez/The New York Times

Τα πάρτι στο Κίεβο

Του Μάνου Ματσαγγάνη*

Με ρεύμα από γεννήτριες, χωρίς θέρμανση, χορεύουν με πείσμα, περιμένοντας την επόμενη βόμβα. Γνωρίζοντας ότι οι ελεύθεροι άνθρωποι όλου του κόσμου τούς θαυμάζουν και προσεύχονται να αντέξουν.

Η Αλκη Ζέη δεν είχε γράψει ότι «τα καλύτερα πάρτι γίνονταν στη διάρκεια της Κατοχής»; Δεν επρόκειτο για εγωιστική αντίδραση αστόχαστου ανθρώπου, που κλείνεται στον εαυτό του ενώ έξω όλα καταρρέουν. Αλλά για τη ζωτική ανάγκη ενός νεαρού ερωτευμένου κοριτσιού (εκείνη την εποχή γνωρίζει τον Γιώργο Σεβαστίκογλου, σύντροφο μιας ζωής), που αντλεί δύναμη και γαλήνη από τη συνείδηση ότι κάνει αυτό που πρέπει (έχει ήδη προσχωρήσει στην Αντίσταση) και αποφασίζει να ζήσει έντονα κάθε μέρα, γνωρίζοντας ότι μπορεί να είναι η τελευταία.

Αυτή η φράση και αυτή η ιστορία μού ήρθαν στο μυαλό διαβάζοντας για τα πάρτι των κατοίκων του Κιέβου και του Λβιβ. Με ρεύμα από γεννήτριες, χωρίς θέρμανση, χορεύοντας με πείσμα, περιμένοντας την επόμενη βόμβα. Γνωρίζοντας ότι οι ελεύθεροι άνθρωποι όλου του κόσμου τούς θαυμάζουν, πανηγυρίζουν για τις επιτυχίες τους και προσεύχονται να αντέξουν, μέχρι το τέλος του εφιάλτη. Είναι η ανθρώπινη συνθήκη: γλείφουμε τις πληγές μας, μετράμε τις απώλειές μας και προχωράμε, προσπαθώντας κάθε φορά να κάνουμε το σωστό. Τι άλλο μπορούμε να κάνουμε;

Είναι ηθικά αμφίβολη η στάση μας αυτή, να παρακολουθούμε έναν ακόμη φρικτό πόλεμο σαν να είναι ψυχαγωγικό θέαμα, από το ζεστό μας σπίτι, με τους αγαπημένους μας κοντά μας και ασφαλείς; Ναι είναι – εκτός εάν είμαστε έτοιμοι να κάνουμε και εμείς το σωστό, τηρουμένων των πολλών αναλογιών: κάνοντας υπομονή για το ρεύμα που ακρίβυνε, συμπεριφερόμενοι ανθρώπινα στους Ουκρανούς (και στους άλλους) πρόσφυγες, και στέλνοντας στις κυβερνήσεις που μας εκπροσωπούν το σινιάλο ότι είμαστε και εμείς έτοιμοι να αντέξουμε, μέχρι το τέλος του εφιάλτη.

Εν τω μεταξύ, το κατεξοχήν ψυχαγωγικό θέαμα, για μένα και εκατομμύρια άλλους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, είχε από καιρό λεκιαστεί ανεξίτηλα, από την είδηση των χιλιάδων μεταναστών εργατών χωρίς δικαιώματα που έχασαν τη ζωή τους χτίζοντας τα γήπεδα όπου θα παιζόταν το Μουντιάλ του Κατάρ. Ηδη προτού ξεσπάσει το σκάνδαλο χρηματισμού στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, και μάλιστα με πρωταγωνιστές πολιτικούς από τις δύο πατρίδες μου, και μάλιστα από συγγενική μου πολιτική οικογένεια (πόσες ακόμη δοκιμασίες μού επιφυλάσσει αυτή η ζωή;).

Και όμως, μέσα σε αυτόν τον ζόφο, πόσοι από εμάς δεν ένιωσαν, σχεδόν παρά τη θέλησή τους, να βυθίζονται σταδιακά στην παιδιάστικη απόλαυση ενός συναρπαστικού, αμφίρροπου αγώνα; «Τα λεπτά κυλούν, η αγωνία κορυφώνεται» – και για 90 ή 120 λεπτά (συν τις καθυστερήσεις) ξεχνάμε τον πόλεμο, την κλιματική αλλαγή, τη χυδαιότητα της δημόσιας ζωής, την ευτέλεια κάποιων πρωταγωνιστών της, και ετοιμαζόμαστε πάλι να πανηγυρίσουμε ένα γκολ ή να λυπηθούμε για ένα χαμένο πέναλτι, κάποιου άγνωστου σε εμάς εκατομμυριούχου από κάποια μακρινή χώρα.

Ή να μοιραστούμε τη χαρά όσων πανηγυρίζουν τις επιτυχίες της δικής τους χώρας, όπως οι Μαροκινοί του Μιλάνου, που βγήκαν με τις σημαίες τους, με τις καραμούζες τους, με τα παιδιά τους στους ώμους, κρατώντας από το χέρι τις γυναίκες τους, με μαντίλα ή με κραγιόν και ελαφρύ μακιγιάζ (ή με όλα αυτά μαζί και ταυτοχρόνως), για μια νύχτα, και μετά άλλη μία, στην κορυφή του κόσμου: έρχονται άλλες εποχές.

Ή να γελάσουμε με το ημιτελές κατόρθωμα του επιθετικού της Γκάνας (Ινάκι Γουίλιαμς το όνομά του), ο οποίος στο δέκατο λεπτό των καθυστερήσεων του αγώνα με την Πορτογαλία κρύφτηκε πίσω από το δοκάρι, σαν τίγρης σε θανάσιμη ενέδρα, και όταν ο αντίπαλος τερματοφύλακας άφησε την μπάλα στο χόρτο, τινάχτηκε μπροστά, του την έκλεψε, στράφηκε για να τη σπρώξει στο άδειο τέρμα και… γλίστρησε, χάνοντας τη μεγάλη ευκαιρία να γίνει εθνικός ήρωας, έχοντας όμως προηγουμένως χαρίσει σε μερικά εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο λίγα δευτερόλεπτα αυθεντικής χαράς, ταξιδεύοντάς τους στα χρόνια που ιδρωμένοι και γρατζουνισμένοι, ξένοιαστοι και ανυποψίαστοι, έτρεχαν ώρες ατέλειωτες πίσω από μια μπάλα σε μια σκονισμένη αλάνα.
 
* Ο κ. Μάνος Ματσαγγάνης είναι καθηγητής Δημόσιας Οικονομικής στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου και επικεφαλής του Παρατηρητηρίου Ελληνικής & Ευρωπαϊκής Οικονομίας του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Το πρόσωπο του πολέμου

Του Γιώργου Ρόρρη*

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και οι αποτρόπαιες επιπτώσεις της στη ζωή των πολιτών αυτής της χώρας είναι ό,τι κυρίως μου μένει στη μνήμη από τη χρονιά που φεύγει. Ολα τα επισκιάζει το μέγα αυτό γεγονός. Οι προσωπικές αναμνήσεις, τουλάχιστον οι δικές μου, έρχονται σε δεύτερη μοίρα μπροστά στην κατάφωρη και άδικη παραβίαση της εθνικής κυριαρχίας ενός ανεξάρτητου κράτους μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο. Με εξαίρεση την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το καλοκαίρι του ’74, εγώ δεν θυμάμαι αντίστοιχη εισβολή τόσο κοντά μας. Μοιραίως καταφεύγω σε συγκρίσεις με τα ιστορικά γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την εγκληματική συμπεριφορά της ναζιστικής Γερμανίας.

Το πρόσωπο του πολέμου, το πώς ο πόλεμος επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων δεν το έχω γνωρίσει από πρώτο χέρι. Δεν έχω ζήσει πόλεμο. Από μικρό παιδί, όμως, με απασχόλησε η καταστροφική δύναμή του και η εξομοίωση που επέβαλλε. Θυμάμαι τις πρώτες ημέρες μετά την εισβολή. Εβλεπα συνεχώς ειδήσεις, το ξάφνιασμα και την ανησυχία των κατοίκων της Ουκρανίας. 

Είμαι ζωγράφος και με ενδιαφέρει η μορφή των ανθρώπων. Τότε λοιπόν, στην αρχή του πολέμου, οι ειδήσεις μάς έδειχναν ανθρώπους που διέφεραν μεταξύ τους, διέφεραν με τον τρόπο που διαφέρουν οι ελεύθεροι άνθρωποι, οι διαβιούντες εν ειρήνη. Ρούχα, χτένισμα, μακιγιάζ, υπόδηση, ομιλία κ.λπ., όλα διέφεραν. Αλλά ο πόλεμος επέλαυνε. Η επέλασή του, δε, μου θύμισε τον διάσημο πίνακα του Ρούμπενς «Οι συνέπειες του πολέμου», που βρίσκεται στο Παλάτσο Πίτι στη Φλωρεντία. Εκεί βλέπουμε τον Αρη με το σπαθί στο χέρι να ορμάει αιμοδιψής και να ποδοπατά ένα βιβλίο κι ένα λαούτο. Τα γράμματα και οι τέχνες, μας λέει ο καλλιτέχνης, είναι τα πρώτα θύματα του πολέμου. Μαζί μ’ αυτά ο πίνακας συγκαταλέγει και την αρμονία, την ιδιοφυΐα, τη γονιμότητα, την αρχιτεκτονική και, τέλος, την Ευρώπη – επειδή ο πίνακας αναφέρεται στον Τριακονταετή Πόλεμο: όλα πρόκειται να εξολοθρευθούν από τον πόλεμο. Ολων η μοίρα είναι ίδια. 

Βλέποντας την ολέθρια και φρικτή καταστροφή της Μαριούπολης ξαφνιάστηκα με την ομοιότητα με ανάλογες καταστροφές του παρελθόντος: Χαλέπι, Βαρσοβία, Δρέσδη, Κόβεντρι, Γκερνίκα. Ο πόλεμος εξισώνει, καταλύει τις διαφορές, ισοπεδώνει. Σήμερα οι πολίτες της Ουκρανίας είναι όλοι τραχείς πολεμιστές. Οι στερήσεις, το κρύο, η έλλειψη υγιεινής, οι κακουχίες, τους αφήνουν το αποτύπωμα του πολέμου και τους εξομοιώνουν. Ολοι μαζί φέρνουν στον νου έναν άλλο διάσημο πίνακα, τον «Θρίαμβο του Θανάτου» του Πίτερ Μπρέγκελ του πρεσβύτερου, που βρίσκεται στο Μουσείο Πράδο στη Μαδρίτη. Ο Θάνατος με το δρεπάνι του δεν κάνει διακρίσεις, όλοι είναι ίδιοι απέναντι στην κοινή μοίρα. Δεν εξομοιώνονται, όμως, μόνον οι άνθρωποι, ισοπεδώνεται και το τοπίο, οι πόλεις, τα χωριά, όλα γύρω έχουν το βαρύ αποτύπωμα του πολέμου. Ερείπια, κρατήρες από βόμβες, οδοφράγματα, ξύλα, τζάμια, σπασμένα παλούκια, αποκαΐδια, όλα ισοπεδωμένα. 

Πάντα είχα στον νου μου τον πόλεμο ως κάτι θλιβερό και πάντα φανταζόμουν ότι απεικονίζεται με δύο μόνο χρώματα, άσπρο και μαύρο. Δεν μου φαίνεται καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι δύο σπουδαίοι καλλιτέχνες, ο Γκόγια και ο Οτο Ντιξ, επέλεξαν το ασπρόμαυρο αποτέλεσμα της χαλκογραφίας και την οξύτητα που αυτή διαθέτει για να καταγγείλουν τον πόλεμο. «Τα δείνα του πολέμου» του Γκόγια και «Ο πόλεμος» του Ντιξ, με την ξηρή τους λιτότητα, υπενθυμίζουν και αποτρέπουν. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι και ο Πικάσο διάλεξε για την «Γκουέρνικα», που ζωγράφισε το 1937, αυτά τα δύο χρώματα. Και τα τρία έργα, μείζον το καθένα στο είδος του, έρχονται στον νου μου όλους αυτούς τους μήνες. Αρκετές δε φορές στο εργαστήριό μου βάζουμε να ακούσουμε τα «Τραγούδια της σιωπής» του σπουδαίου Ουκρανού συνθέτη Βαλεντίν Σιλβέστροφ, έργο λεπτής ομορφιάς και βάθους: με κάθε σεβασμό στην οδύνη και στον αγώνα επιβίωσης που δίνει ο ουκρανικός λαός, θα ήθελα να πιστεύω ότι σύντομα, σε συνθήκες ειρήνης, αυτά τα τραγούδια θα ακουστούν και πάλι στην Ουκρανία.
 
* Ο κ. Γιώργος Ρόρρης είναι ζωγράφος. 

Ο ήλιος της Δικαιοσύνης των Ουκρανών

Του Aντρίι Σαβένκο*

Κάθε μέρα ξυπνώντας περιμένουμε να ανατείλει ο ήλιος της δικαιοσύνης πάνω από την πατρίδα μας. Αυτός ο ήλιος είναι η αξέχαστη ανάμνησή μου του έτους 2022. Τον είδα να λούζει με το φως του τα παιδάκια στην άκρη του δρόμου που μας κερνούσαν με το τσάι και τα γλυκά στον δρόμο της φυγής τον Φλεβάρη. Τον είδα να ζεσταίνει τα πρόσωπα των συγκατοίκων μου όταν σκάβαμε τον Μάρτη τα χαρακώματα απέναντι από το σπίτι μας. Στις φωτογραφίες που μου στέλνουν από το μέτωπο οι φίλοι μου και οι συγγενείς. Στα βομβαρδισμένα σπίτια και στους σταυρούς των νεκροταφείων που δεν έχουν ονόματα. Στις παιδικές χαρές, όπου τα παιδιά συνεχίζουν να παίζουν και κάτω από τους πυραύλους, διότι η ζωή ποτέ δεν θα σκύψει το κεφάλι της μπροστά στον θάνατο. Οι χρυσές ακτίνες που φέρνουν στον κόσμο την ομορφιά και την ελπίδα. Είναι ο ήλιος που ανήκει στον καθένα, αλλά δεν μπορεί να ιδιωτικοποιείται· αγγίζει και αγκαλιάζει όλους μας χωρίς τις διακρίσεις ή προτεραιότητες, διότι το φως του ήλιου, όπως έλεγε ο Γ. Σεφέρης, εξανθρωπίζει και δείχνει το αληθινό στον άνθρωπο.
 
* Ο κ. Αντρίι Σαβένκο είναι καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου «Τάρας Σεβτσένκο».

Ο αγώνας των γυναικών στο Ιράν προκάλεσε παγκόσμιο κύμα συμπαράστασης. Το καθεστώς απάντησε με μεγαλύτερη αγριότητα. Φωτ. AP

Στην πορεία για την Ουκρανία και το Ιράν

Του Γιώργου Τσακνιά*

Ναι, τρομάζουν τα παιδιά όταν μαθαίνουν ότι κάπου ξεκίνησε ένας πόλεμος, ότι αλλού σκότωσαν ένα κορίτσι επειδή δεν φορούσε μαντίλα. Αλλά, αν δεν θέλουμε να τα μεγαλώνουμε σε μια φούσκα ευτυχισμένης άγνοιας, καλό είναι να τους εξηγούμε.

«Μπαμπά, είναι ο Πούτιν εκεί μέσα στην πρεσβεία; Μπορεί να ανοίξει την πόρτα, να βγει και να μας πυροβολήσει;» ρώτησε η Αμαλία, η οκτάχρονη κόρη μου. Κρατούσε το πλακάτ που νωρίτερα, εκείνη τη δεύτερη μέρα από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, στις 25 Φεβρουαρίου, με ενθουσιασμό είχε ζωγραφίσει με τους μαρκαδόρους της, ρωτώντας ξανά και ξανά τι σήμαινε το σύνθημα που είχα γράψει στα ρωσικά, «Позор оккупантам» – «Ντροπή στις δυνάμεις κατοχής». Υπό τύπον παιχνιδιού, της εξήγησα πως ήταν ένα σύνθημα γραμμένο «πριν από πολύ πολύ καιρό» σε κάποιο από τα πλακάτ των οκτώ ηρωικών Σοβιετικών πολιτών, που τόλμησαν να διαδηλώσουν τον Αύγουστο του 1968 στην Κόκκινη Πλατεία εναντίον της εισβολής στην Τσεχοσλοβακία. Είχε πολλές άγνωστες λέξεις, αλλά σκέφτομαι συχνά πως ό,τι ακούει το καταγράφει και πως κάποτε, ύστερα από χρόνια ενδεχομένως, θα το ανακαλέσει και θα το κατανοήσει. Και πώς εξάλλου να της εξηγήσω απλά τη βάναυση εισβολή; Δεν αρκούσε η απλούστευση «οι Ρώσοι είναι κακοί, οι Ουκρανοί καλοί», ούτε όμως ότι «ο Πούτιν είναι κακός». Μετά τις απλουστεύσεις, έρχεται η πραγματική και δύσκολη συζήτηση για τις ευθύνες. Την ξεκινήσαμε, περπατώντας προς τη ρωσική πρεσβεία, στην αυθόρμητη διαδήλωσή μας, διαπραγματευτήκαμε με την αστυνομία το πόσο θα πλησιάσουμε στην είσοδο και πιάσαμε την κουβέντα με μια γυναίκα που τα είχε χαμένα: «Οι μισοί μου συγγενείς είναι Ουκρανοί και οι μισοί Ρώσοι. Είναι φοβερό, είναι τρελό αυτό που συμβαίνει», έλεγε εκείνη σοκαρισμένη, η Αμαλία και η φίλη της η Αελλα προσπαθούσαν να καταλάβουν και φώναζαν με πάθος στα ρωσικά «дружбy да, нет войне» («ναι στη φιλία, όχι στον πόλεμο»). Κοιτούσαν ωστόσο με κάποια ανησυχία την πόρτα, μην τυχόν και βγει ο Πούτιν.

Αντίστοιχη ανησυχία η Αμαλία είχε και στη δεύτερη διαδήλωση που πήγε, επτά μήνες αργότερα, στις 27 Σεπτεμβρίου, έξω από την πρεσβεία του Ιράν – μήπως κι εδώ βγει κανείς και αρχίσει να χτυπάει τις γυναίκες και τα κορίτσια, όπως στο Ιράν τη Μαχσά Αμινί. Αλλη, εντελώς ανοίκεια, γλώσσα εδώ, οι Ιρανοί που ζουν στην Ελλάδα. Τους παρατηρούσε με ενδιαφέρον να χορεύουν και να τραγουδούν και πάσχιζε να ερμηνεύσει τις ομοιότητες με μια ιστορία που έχει ξανακούσει και διαβάσει, αυτήν της Μαλάλα Γιουσαφζάι, που είχε υψώσει το παιδικό της ανάστημα στους Ταλιμπάν διακινδυνεύοντας τη ζωή της. Κι έγινε αυτό το υπόβαθρο η αφορμή να της μιλήσω για το πώς σε μερικές χώρες ο θρησκευτικός φανατισμός κυριαρχεί και επιβάλλεται στην πολιτική και στην κοινωνία, εις βάρος των δικαιωμάτων των πολιτών και κυρίως των γυναικών· κι ότι αυτό έχει συμβεί παλιότερα και σε άλλες χώρες, με άλλες θρησκείες.

Ναι, τρομάζουν τα παιδιά όταν μαθαίνουν ότι κάπου ξεκίνησε ένας εντελώς άδικος πόλεμος, ότι αλλού σκότωσαν ένα κορίτσι επειδή δεν φορούσε μαντίλα. Αλλά, αν δεν θέλουμε να τα μεγαλώνουμε σε μια φούσκα ευτυχισμένης άγνοιας, καλό είναι να τους εξηγούμε, ώστε σταδιακά να κατανοούν (και έτσι) τον κόσμο στον οποίο ζουν. Η συλλογικότητα μιας διαδήλωσης, ειδικά για αυτά τα «παιδιά του COVID», που είχαν την ατυχία να περάσουν την πρώτη δημοτικού εξ αποστάσεως, μπροστά σε μια οθόνη, και τη δευτέρα φορώντας μάσκες, η συνύπαρξη με πολλούς άλλους που έχουν το ίδιο αίτημα είναι και μια επιστροφή στο «μαζί» που σε κρίσιμα χρόνια της ανάπτυξής τους το έχασαν. Είναι επίσης η αφορμή να ανοίξουν συζητήσεις χρήσιμες, που αργούν πολύ να κλείσουν ή και δεν κλείνουν ποτέ.

Σε κάθε περίπτωση, τα παιδιά είναι κατά κανόνα έτοιμα να καταλάβουν τα πάντα, αρκεί να τους τα εξηγήσουμε με τον κατάλληλο τρόπο – με τρόπο κατανοητό, όχι «παιδιάστικο». Και καλό είναι, αντί να προσπαθούμε να γεμίσουμε το μυαλό τους με κατασκευάσματα του δικού μας μυαλού (κοινώς «ιδέες»), να τους δίνουμε απλώς το παράδειγμα της συνέπειας λόγων και έργων· γιατί, όπως το έθεσε πολύ ωραία ο Τζιμ Χένσον, ο δημιουργός του Μάπετ Σόου: «Τα παιδιά δεν θυμούνται τι τους λες· θυμούνται τι είσαι».
 
* Ο κ. Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός.

Μια βάρκα στην Τέλενδο

Της Χαρούλας Αλεξίου

Οι γυναίκες. Οι μάνες, οι κόρες, οι σύζυγοι, οι αδελφές, οι ερωμένες.

Αλλοτε Θύματα, άλλοτε θύτες.
 
Στον πόλεμο, στα σπίτια τους μέσα, στα σχολεία, στη μαντίλα, στη δουλειά.

Τόλμησαν ή αναγκάστηκαν να δείξουν το πρόσωπο της τραγικής αλήθειας τους.

Οι γυναίκες που όσο δυνατές κι αν είναι, ακόμη και σήμερα αμφισβητούνται για τις ικανότητές τους. Ενώ γεννάνε το θαύμα αλλά και το έγκλημα το ίδιο καλά.

Την ίδια εποχή που μια νεαρή δασκάλα, η Ελένη Τάνου πηγαίνει με μια βαρκούλα να διδάξει παιδιά στην Τέλενδο, μια άλλη Ελένη μπορεί να βλέπει τα παιδιά της να κακοποιούνται και να μη μιλάει.

Κι όμως, γυναίκες από όλο τον κόσμο κόβουν τα μαλλιά τους για συμπαράσταση γιατί μία τόλμησε και η μία έγινε Πολλές.

To πορτρέτο ενός κοριτσιού με μαντίλα

Της Ξένιας Κουναλάκη

Ξαφνικά στα τέλη Σεπτεμβρίου τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γέμισαν φωτογραφίες της Μαχσά Αμινί, της νεαρής Ιρανής κουρδικής καταγωγής που έχασε τη ζωή της στη διάρκεια της κράτησής της στην Τεχεράνη. Η Αμινί συνελήφθη από την αστυνομία ηθικής, επειδή δεν φορούσε σωστά τη χιτζάμπ της. Πράγματι στα πορτρέτα της που κατέκλυσαν το timeline μου το 22χρονο κορίτσι φοράει μαύρα ρούχα και διακρίνονται τα μαλλιά της κάτω από τη μαντίλα. Το έντονο κραγιόν της τονίζει το αινιγματικό της χαμόγελο κι έχει βάψει τα νύχια της. H οικογένειά της κατήγγειλε ότι ο θάνατός της προήλθε από την άσκηση αστυνομικής βίας, οι Αρχές έκαναν λόγο για καρδιακό πρόβλημα. Η Αμινί έγινε σύμβολο του αιτήματος των γυναικών της χώρας για απελευθέρωση των σωμάτων τους από την κρατική βία, ενδυματολογική και φυσική. 

Στο Ιράν η λαϊκή εξέγερση που προκάλεσε ο θάνατός της ξεκίνησε από τις κουρδικές περιοχές στα δυτικά της χώρας και επεκτάθηκε σταδιακά στα μεγάλα αστικά κέντρα. Εκατοντάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν κατά την προσπάθεια κατάπνιξης των κινητοποιήσεων, στις αρχές Δεκεμβρίου σημειώθηκαν και οι πρώτες δημόσιες εκτελέσεις διαδηλωτών. Η υπόθεση έγινε πηγή έμπνευσης για παρόμοιες διαμαρτυρίες σε όλο τον κόσμο. Χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά πολίτες, από την Κωνσταντινούπολη ώς το Βερολίνο, διαδήλωσαν σε ένδειξη συμπαράστασης προς τις Ιρανές, τηλεπαρουσιάστριες έκοψαν τούφες από τα μαλλιά τους «στον αέρα». Ενας βραβευμένος κουίρ συγγραφέας ξύρισε το κεφάλι του μπροστά σε φωτορεπόρτερ. 

Ναι, αλλά μήπως είναι υποκρισία οι φεμινίστ@ να αποκηρύσσουν το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν όταν επιβάλει τη χιτζάμπ στις γυναίκες, ενώ προστατεύουν το δικαίωμά τους να φορούν μαντίλα σε ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις; Η ιστορία της Αμινί πυροδότησε έντονες αντιπαραθέσεις και στις δυτικές κοινωνίες. 

Ενα σκίτσο που κυκλοφόρησε ευρέως δείχνει μια Ιρανή γυναίκα να χτενίζει τα μακριά μαλλιά της. Σαν ψείρες απομακρύνονται από την κόμη της φανατικοί κληρικοί και άνδρες με τουρμπάνια. «Χτενίστε τους καταπιεστές σας», λέει η λεζάντα. Πρόσφατα ανακοινώθηκε η κατάργηση της αστυνομίας ηθικής στη χώρα, σε μια ύστατη δικαίωση των Ιρανών γυναικών. Λίγο πριν από την εκπνοή του 2022 ο ΟΗΕ απέβαλε το Ιράν από την επιτροπή του Οργανισμού για τις Γυναίκες. Η Ε.Ε. επέβαλε νέες κυρώσεις εις βάρος της Τεχεράνης για την αιματηρή κατάπνιξη των διαδηλώσεων. 

Για μερικούς μήνες της φετινής χρονιάς τα σόσιαλ μίντια έγιναν μια πλατφόρμα διεθνούς αλληλεγγύης. Οι διαμαρτυρίες, μαζικές, παγκόσμιες, ολόψυχες άφησαν πίσω τους μικρές ή και μεγάλες νίκες. Κι αυτό μου έδωσε ελπίδα το 2022.

Η δύση του Twitter 

Της Λίνας Γιάνναρου

Τον Αύγουστο του 2017 είχα μόλις αποχωρήσει ησύχως από το Twitter, 9 χρόνια μετά την είσοδό μου σε αυτό (στα γεγονότα του ’08 και το θρυλικό hashtag #griots). Τ’ ομολογώ, έφυγα από φόβο. Τα τελευταία χρόνια η τοξικότητα στο μέσο (και εκτός αυτού) είχε βαρέσει κόκκινο, είχα παρακολουθήσει ουκ ολίγα «λιντσαρίσματα» χρηστών και δεν ήθελα να είμαι η επόμενη. Συνέχισα ωστόσο να μπαίνω για επαγγελματικούς λόγους. Το Twitter, εκτός από θανατερές ατάκες, προσέφερε και προσφέρει την πιο γρήγορη και άμεση ενημέρωση. 

Τον Αύγουστο του ’17, λοιπόν, «κρυφάκουγα» στο Twitter τα σχόλια γύρω από τον διορισμό του Στέλιου Παππά στη θέση του προέδρου της διοίκησης του ΟΑΣΘ. Ανάμεσα σ’ αυτά και αυτό του συμβούλου επικοινωνιακής στρατηγικής Στράτου Σαφιολέα: «Επί Σαμαρά/Βενιζέλου κάναμε κριτική στον διορισμό Καϊλή, και μετά στον διορισμό του μπαμπά της. Σήμερα κάποιοι σιωπούν στον διορισμό Παππά». (Υπενθυμίζεται ότι την περίοδο 2013-2014 η κ. Καϊλή είχε διατελέσει πρόεδρος του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας και Ισων Ευκαιριών του υπουργείου Εσωτερικών, ενώ ο πατέρας της την περίοδο 2014-2016 είχε τοποθετηθεί στο Δ.Σ. του Νοσοκομείου Παπαγεωργίου.) Αφήνω τον Στράτο να διηγηθεί τη συνέχεια γιατί τα λέει ωραία: «Η κ. Καϊλή, δείχνοντας μια απίθανη ετοιμότητα και ενώ με είχε μπλοκάρει, εξήλθε των βασιλικών δωματίων των social media στα οποία δεχόταν μόνο τους κόλακες να της λένε πόσο εξαιρετική είναι, και μου ξαναεπιτέθηκε». «Ο πατέρας μου εργάζεται στην Περιφέρεια Κ. Μακεδονίας, δεν διορίστηκε ποτέ Διοικητής Νοσοκομείου. Ικανότερος θα ήταν απ’ το συνάφι σας όλο πάντως», είχε απαντήσει η κ. Καϊλή.

Ο διάλογος ανασύρθηκε προφανώς λόγω των πρόσφατων γεγονότων με πρωταγωνίστρια την Ελληνίδα ευρωβουλευτή, αποκαλύπτοντας αφενός τον ρόλο πέμπτης εξουσίας που είχε το μέσο, αλλά αφετέρου και την τεράστια «αρχειακή» του αξία. Για κάθε τι που συμβαίνει στον κόσμο υπάρχει ένα στίγμα κάπου στο Twitter, ένα καμπανάκι – το ’βλεπες, το ’παιξες; 

Γι’ αυτό το 2022 φεύγει με διάχυτη την ανησυχία τού τι θα συμβεί εάν ο νέος άρχοντας της πλατφόρμας, Ελον Μασκ, καταφέρει με τα τερτίπια του να την κλείσει. Τι θα γίνει ο όγκος της πληροφορίας από την ταυτόχρονη καταγραφή της ιστορίας σε real time από ένα τέταρτο του δισεκατομμυρίου χρηστών; Θα θυμάστε ότι εκεί ανακοινώθηκε πρώτη φορά η επιδρομή των ΗΠΑ που θα είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του Οσάμα μπιν Λάντεν, εκεί εμφανίστηκε για πρώτη φορά η είδηση για την κατάρριψη της πτήσης MH17 της Malaysia Airlines, εκεί «ξέσπασαν» πρώτα τα γεγονότα του ’08 («κάποιον πυροβόλησαν στα Εξάρχεια»), εκεί γεννήθηκε το Black Lives Matter, από εκεί ενημερωνόμαστε για την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. 

Για τον μέσο χρήστη, η απόκτηση του Twitter από τον Ελον Μασκ είναι λες και κάποιο ανώνυμο τρολ, από αυτά που έκαναν τον βίο αβίωτο για πολλούς από εμάς, να απέκτησε τα ηνία της πλατφόρμας. Αρση των απαγορεύσεων στα πιο εριστικά προφίλ, μειωμένη εποπτεία περιεχομένου, συνδρομές, επαναφορά λογαριασμού Τραμπ, απολύσεις, αποκλεισμός δημοσιογράφων, ψεκασμένα αντιεμβολιαστικά, αντιεπιστημονικά τουίτ από τον ίδιο τον Μασκ. 

Το 2022, το μέσο που κατέγραφε την ιστορία του κόσμου, άρχισε να σβήνει τη δική του. Το 2022 το Twitter χάλασε.