Κατερίνα Αγριμανάκη
Καθηλωμένος μέσα στα ελάχιστα τετραγωνικά τσιμέντου και ψύχους, ο Αλεξέι Ναβάλνι συχνά έβρισκε καταφύγιο στα βιβλία του, στο γράψιμο και στην επικοινωνία με τον «έξω κόσμο».
«Κανείς δεν μπορεί να κατανοήσει τη ζωή στη ρωσική φυλακή, αν δεν έχει βρεθεί εδώ», έγραφε τον περασμένο Ιούλιο σε γνωστό του, προσθέτοντας με τον χαρακτηριστικό σαρκασμό του, που δεν τον εγκατέλειπε ποτέ: «Ομως, δεν είναι ανάγκη να βρεθείς εδώ».
«Αν τους πουν να σε ταΐσουν χαβιάρι αύριο, θα σε ταΐσουν χαβιάρι. Αν τους πουν να σε στραγγαλίσουν στο κελί σου, θα σε στραγγαλίσουν» έγραφε ο 47χρονος.
Ελάχιστα είναι γνωστά για τους τελευταίους μήνες της ζωής του – όπως εξάλλου και για τις συνθήκες θανάτου του, αλλά και τα ίχνη της σορού του. Οι επιστολές σε φίλους και γνωστούς, οι προσωπικές του σημειώσεις, οι εμφανίσεις του στο δικαστήριο, οι λιγοστές του συνεντεύξεις, αλλά και οι δηλώσεις των στενών συνεργατών του αποκαλύπτουν τους τελευταίους μήνες ενός ανθρώπου που έμελλε να γίνει επί μακρόν ο κύριος εκφραστής ενός ογκώδους αντιπολιτευτικού κινήματος στη Ρωσία και μόνιμος πονοκέφαλος για το Κρεμλίνο και τον Βλαντιμίρ Πούτιν προσωπικά.
Με τις δηκτικές ατάκες του στους δικαστές, το πικρό χιούμορ και το χαμόγελο, ο Ναβάλνι επιχειρούσε, σύμφωνα με πολλούς, να δείξει πως δεν μπορούσε να καμφθεί από τις κακουχίες – Φωτ.: Russian Federal Penitentiary Service via SOTAVISION via AP
«Οι επιστολές αποκαλύπτουν το βάθος της φιλοδοξίας, της αποφασιστικότητας και της περιέργειας ενός ηγέτη που διαμόρφωσε και κινητοποίησε την αντιπολίτευση κατά του προέδρου Πούτιν και ο οποίος, όπως ελπίζουν οι υποστηρικτές του, θα συνεχίσει να ζει ως ενωτικό σύμβολο της αντίστασής τους. Δείχνουν επίσης πώς ο Ναβάλνι –με έναν εγωισμό υγιή και την αδιάκοπη πεποίθηση ότι αυτό που έκανε ήταν σωστό– αγωνίστηκε να μην αποσυνδεθεί με τον έξω κόσμο. Ακόμη και όταν οι άγριες συνθήκες φυλάκισης επιβάρυναν το σώμα του –συχνά τού αρνούνταν ιατρική και οδοντιατρική περίθαλψη–, δεν υπήρξε καμία ένδειξη από τα γραπτά του πως εκείνος είχε χάσει τη διαύγειά του», σημειώνει δημοσίευμα των New York Times.
Διαυγής, ενημερωμένος και σαρκαστικός
Ο ίδιος επαιρόταν πως διάβαζε 44 αγγλόφωνα βιβλία τον χρόνο και πως μεθοδικά προετοιμαζόταν για το μέλλον: Βελτίωνε την ατζέντα του, μελετούσε πολιτικά απομνημονεύματα, διαφωνούσε με δημοσιογράφους, νουθετούσε επαγγελματικά φίλους και σχολίαζε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναρτήσεις που του έστελνε η ομάδα του.
Ο ίδιος αποκαλούσε τη φυλάκισή του (από τον Ιανουάριο του 2021) ως το δικό του «διαστημικό ταξίδι». Το περασμένο φθινόπωρο, λένε άνθρωποί του, ήταν πιο μόνος από ποτέ, εξαναγκασμένος να περνά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του στην απομόνωση και αποστερημένος από τους τρεις δικηγόρους του, που στο μεταξύ είχαν συλληφθεί για συμμετοχή σε «εξτρεμιστική οργάνωση».
Παρ’ όλα αυτά, ο ίδιος συνέχισε να παρακολουθεί τα διεθνή τεκταινόμενα και να είναι ενημερωμένος για τις εξελίξεις. «Η εκλογική ατζέντα του Ντόναλντ Τραμπ φαίνεται πολύ τρομακτική», έλεγε στον φίλο του και φωτογράφο Εβγκένι Φέλντμαν. «Ο Τραμπ θα γίνει πρόεδρος. Δεν ανησυχεί τους Δημοκρατικούς το προφανές αυτό πράγμα;» διερωτάτο από το κελί υψίστης ασφαλείας.
Δημόσια ζωή
Ο Ναβάλνι κατάφερε να στείλει εκατοντάδες χειρόγραφες επιστολές, χάρη σε μια αναπάντεχη ψηφιοποίηση στο ρωσικό σωφρονιστικό σύστημα, κατάλοιπο μιας σύντομης μεταρρυμιστικής έκλαμψης στην 24χρονη διακυβέρνηση Πούτιν. Μέσω μιας ιστοσελίδας, οι άνθρωποι μπορούσαν να του γράφουν πληρώνοντας 40 σεντς τη σελίδα και να λαμβάνουν αντίγραφα των χειρόγραφων απαντήσεών του, συνήθως μετά από μία ή δύο εβδομάδες και με τον απαραίτητο έλεγχο των γραπτών.
Η είσοδος της ποινικής αποικίας ΙΚ-3 στο Χαρπ της Αρκτικής, όπου ο Ναβάλνι εξέτιε ποινή 19 χρόνων και έζησε τις τελευταίες εβδομάδες της ζωής του – Φωτ.: AP
Ο ίδιος επικοινωνούσε με τον έξω κόσμο και μέσω των δικηγόρων του οι οποίοι, όταν τους απαγορεύτηκε να του παραδίδουν έγγραφα και άλλα γραπτά, του τα έδειχναν από το μικρό παράθυρο της ατσάλινης πόρτας που τους χώριζε. Οπως γνωστοποίησε ο Ναβάλνι το 2022, οι δεσμοφύλακες του στέρησαν και αυτό καλύπτοντας το μικρό παράθυρο με αλουμινόχαρτο.
Κι έπειτα, υπήρχαν και οι συχνές ακροαματικές διαδικασίες επί νέων ποινικών κατηγοριών –που ασκούνταν κατά καιρούς από το κράτος ώστε να παρατείνουν την ποινή του– ή μετά από καταγγελίες που υπέβαλλε ο ίδιος για τις συνθήκες κράτησης και μεταχείρισής του.
Οπως σημειώνει ο Ιλια Κρασίλτσικ, επιχειρηματίας μέσων ενημέρωσης, αυτοεξόριστος πλέον στο Βερολίνο, ο Ναβάλνι τού είχε παραδεχτεί πως παρά τη διεκπεραιωτική φύση αυτών των ακροάσεων, τις απολάμβανε πολύ.
«Σε αποσπούν και σε βοηθούν να περάσει ο χρόνος γρηγορότερα. Επιπλέον, προκαλούν έξαψη και την αίσθηση πως εξακολουθείς να αγωνίζεσαι και να έχεις κάποιο σκοπό», είχε γράψει ο Ναβάλνι στον Κρασίλτσικ.
Ο Ναβάλνι του κελιού και στο δικαστήριο
Οι εμφανίσεις στο δικαστήριο μέσω βιντεοκλήσεων πρόσφεραν επίσης την ευκαιρία στον Ναβάλνι να εκφράζει τη δυσφορία του για το σύστημα, αλλά και να αποκαλύπτει το μαύρο χιούμορ του, που δεν έμοιαζε να κάμπτεται από τις κακουχίες.
Τον περασμένο Ιούλιο, στο τέλος μίας δίκης που κατέληξε σε επιπλέον 19 χρόνια κάθειρξη, ο Ναβάλνι χαρακτήρισε τον δικαστή και τους δικαστικούς «παράφρονες». «Εχετε μια ζωή που σας έδωσε ο Θεός και επιλέγετε να την ξοδέψετε έτσι;» αναφώνησε, σύμφωνα με τις απομαγνητοφωνήσεις της νομικής του ομάδας.
Σε μία από τις τελευταίες ακροαματικές διαδικασίες τον Ιανουάριο, ο Ναβάλνι υπεραμύνθηκε του δικαιώματός του για μεγαλύτερα διαλείμματα γευμάτων, ώστε να προλαβαίνει να καταναλώνει τις «δύο κούπες βραστό νερό και δύο κομμάτια αηδιαστικό ψωμί» που δικαιούνταν.
Το αίτημα απορρίφθηκε. Κι έτσι, ο Ναβάλνι απολάμβανε το φαγητό μέσω άλλων, σύμφωνα με συνεντεύξεις του. Είχε πει στον Κρασίλστσικ πως προτιμούσε το ντονέρ κεμπάπ από το φαλάφελ στο Βερολίνο, ενώ έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ινδικό που δοκίμασε ο Φέλντμαν στη Νέα Υόρκη.
Το δικαστήριο απέρριψε επίσης τις καταγγελίες του για τα «τιμωρητικά» κελιά απομόνωσης, στα οποία πέρασε πάνω από 300 ημέρες.
Τα κελιά αυτά ήταν κρύα, με υγρασία και χωρίς επαρκή εξαερισμό. Παρ’ όλα αυτά, ο Ναβάλνι δεν διαμαρτυρόταν για τις συνθήκες αυτές, αλλά για το ότι οι έγκλειστοι εκεί είχαν δικαίωμα για μόλις ένα βιβλίο, ενώ εκείνος είχε ζητήσει δέκα.
«Το κελί τιμωρίας είναι συχνά ένα μέρος με πολύ ψύχος. Ξέρετε γιατί οι άνθρωποι επιλέγουν μια εφημερίδα εκεί; Για να σκεπάζονται. Διότι με μια εφημερίδα, μπορώ να σας διαβεβαιώσω, κύριοι δικαστές, είναι πολύ πιο ζεστό να κοιμάσαι, για παράδειγμα, από ό,τι χωρίς εφημερίδα. Και έτσι χρειάζεσαι μια εφημερίδα για να μην παγώσεις», έλεγε σε μία από τις ακροαματικές του διαδικασίες.
Τέσσερα χρόνια πριν από τον θάνατό του όταν, ελεύθερος ακόμα, πόζαρε με τη σύζυγό του και τα δύο τους παιδιά έξω από εκλογικό κέντρο της Μόσχας, κατά τη διάρκεια των δημοτικών εκλογών – Φωτ.: REUTERS/Tatyana Makeyeva/File Photo.
Τον Ιανουάριο του 2023 σε επιστολή του έγραφε για τον νέο συγκρατούμενό του που έπασχε από σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας. «Υπάρχουν πολλά βίντεο στο Διαδίκτυο με ανθρώπους που νομίζουν πως έχουν καταληφθεί από δαίμονες» έλεγε. Ο συγκρατούμενός του ήταν «ένας από αυτούς»: «“Γρύλιζε” και έβγαζε δυνατές κραυγές που κατά περιόδους δεν σταματούσαν για ώρες. Φώναζε για 14 ώρες την ημέρα και τρεις ώρες τη νύχτα».
Σε άλλη περίπτωση, αναγκάστηκε να μοιραστεί το κελί του με ένα άτομο που είχε «σοβαρά προβλήματα καθαριότητας».
«Οταν ζεις σε ένα κελί και μαζί σου σε απόσταση αναπνοής ζει και κάποιος άλλος 24 ώρες το 24ωρο, και απέχετε και οι δύο ένα ή δύο μέτρα από την τουαλέτα, που είναι μια τρύπα στο πάτωμα, η διατήρηση της υγιεινής είναι θεμελιώδους σημασίας. Αν ο συγκρατούμενος αποδειχτεί προβληματικός στο ζήτημα της καθαριότητας, θα κάνει τη ζωή σου αφόρητη», έλεγε ο Ναβάλνι, εκφράζοντας τη βεβαιότητά του πως κανείς από τους συγκρατούμενούς του δεν ζούσε μαζί του τυχαία. Ηταν άλλος ένας τρόπος του ρωσικού συστήματος να κάνει κόλαση τη ζωή αυτού που ήθελε, υποστήριζε.
«Κατανοώ πως δεν είμαι ο πρώτος ή τουλάχιστον ένας από τους τελευταίους που αναγκάζονται να υπομείνουν όλο αυτό. Το βιβλίο σας (σ.σ. τα απομνημονεύματα του Νάταν Σαράνσκι Fear No Evil που είχε καταφέρει να βρει και να διαβάσει στη φυλακή ο Ναβάλνι) δίνει ελπίδα, διότι η ομοιότητα μεταξύ των δύο συστημάτων –της Σοβιετικής Ενωσης και της Ρωσίας του Πούτιν–, η ιδεολογική τους ομοιότητα, η υποκρισία που λειτουργεί ως η ίδια η βάση της ύπαρξής τους και η συνέχεια από το πρώτο σύστημα στο δεύτερο, όλα αυτά εγγυώνται μια εξίσου αναπόφευκτη κατάρρευση. Οπως αυτή στην οποία γίναμε μάρτυρες, λέει σε άλλη επιστολή, αυτή τη φορά στον αντιφρονούντα Νάταν Σαράνσκι, τον περασμένο Απρίλιο.
Στην τελευταία του ακρόαση στο δικαστήριο, μία ημέρα προτού ανακοινωθεί ο θάνατός του, ο Ναβάλνι σχολίασε δηκτικά τους χαμηλούς μισθούς των Ρώσων αξιωματούχων, τους οποίους συμπλήρωναν με χρηματισμούς και δωροδοκίες.
«Κύριε πρόεδρε, θα σας στείλω τον αριθμό του προσωπικού μου λογαριασμού, ώστε από τον τεράστιο μισθό σας ως ομοσπονδιακός δικαστής να “ζεστάνετε” τον προσωπικό μου λογαριασμό, επειδή ξεμένω από χρήματα», είπε στον δικαστή που προήδρευε της υπόθεσης.
Media outlets have published the last known footage of Navalny, recorded during a court appearance via videolink on Thursday.
— The Moscow Times (@MoscowTimes) February 16, 2024
Video via https://t.co/TkXQ9kpOga pic.twitter.com/ngTKfsmyFI
Βιβλία σωτηρίας
Τα βιβλία φέρεται να αποτέλεσαν να τον Ναβάλνι σανίδα σωτηρίας στη ζωή της φυλακής, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Σε μία επιστολή στον Κρασίλστσικ, τον περασμένο Απρίλιο, εξηγούσε πως προτιμούσε να διαβάζει 10 βιβλία ταυτόχρονα και να τα εναλλάσσει μεταξύ τους, ενώ παραδεχόταν πως είχε αγαπήσει τα απομνημονεύματα: «Για κάποιο λόγο πάντα τα απεχθανόμουν. Ομως, τελικά είναι απίθανα».
Συχνά ζητούσε συστάσεις για τα επόμενα αναγνώσματά του. Και συχνά πρότεινε σε άλλους. Τον περασμένο Ιούλιο είχε προτείνει στον Κρασίλστσικ εννέα βιβλία – μεταξύ αυτών και ένα τρίτομο 1.012 σελίδων του Σοβιετικού αντιφρονούντα, Ανατόλι Μαρτσένκο.
Στην ίδια επιστολή, ο 47χρονος πρόσθετε πως είχε ξαναδιαβάσει το «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς», το καυστικό μυθιστόρημα του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν για τα γκουλάγκ του Στάλιν. Εχοντας ήδη επιβιώσει από μία απεργία πείνας και περνώντας μήνες «σε κατάσταση “θέλω να φάω”», ο Ναβάλνι παραδεχόταν πως μόλις είχε αρχίσει να κατανοεί την «αχρειότητα των στρατοπέδων εργασίας της σοβιετικής εποχής».
«Αρχίζεις να συνειδητοποιείς τον βαθμό της φρίκης», έγραφε.
Περίπου το ίδιο διάστημα, ο δικηγόρος Ναβάλνι διάβαζε και για τη σύγχρονη Ρωσία ένα βιβλίο του Μιχαήλ Φίσμαν, ενός φιλελεύθερου Ρώσου δημοσιογράφου και παρουσιαστή, αυτοεξόριστου στο Αμστερνταμ.
Ο Φίσμαν ενημερώθηκε πως το βιβλίο άρεσε στον Ναβάλνι, ο οποίος εντούτοις το θεώρησε υπερβολικά ευνοϊκό προς τον Μπόρις Γέλτσιν, τον πρώην πρόεδρο της Ρωσίας.
Οταν ο Φίσμαν διαφώνησε μέσω αλληλογραφίας, υποστηρίζοντας, μεταξύ άλλων, πως ο Γέλτσιν απεχθανόταν την KGB, τη διαβόητη μυστική υπηρεσία, ο Ναβάλνι τού απάντησε πως ήταν «ιδιαίτερα εξοργισμένος» από αυτόν τον ισχυρισμό.
«Η φυλακή, η έρευνα και η δίκη είναι ακριβώς ίδιες σήμερα όπως και στα βιβλία» για τους αντιφρονούντες, απάντησε ο Ναβάλνι, επιμένοντας πως ο προκάτοχος του Πούτιν απέτυχε οικτρά στη μεταρρύθμιση του σοβιετικού συστήματος. «Αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορώ να συγχωρήσω τον Γέλτσιν», πρόσθεσε.
Παρά την πολιτική διάσταση μεταξύ τους, ο επί χρόνια έγκλειστος εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στον Φίσμαν για τις περιγραφές της ζωής στο Αμστερνταμ.
«Συνήθως, όλοι πιστεύουν πως χρειάζομαι σπαραξικάρδια λόγια. Ομως, μου λείπει η καθημερινότητα. Οι ειδήσεις για τη ζωή, το φαγητό, τους μισθούς, το κουτσομπολιό», του έγραφε.
Η Κέρι Κένεντι, ακτιβίστρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κόρη του πολιτικού Ρόμπερτ Κένεντι, επίσης αλληλογραφούσε με τον Ναβάλνι, ο οποίος της είχε εξομολογηθεί πως είχε κλάψει «δύο ή τρεις φορές» όταν διάβαζε ένα βιβλίο για τον πατέρα της που του συνέστησε φίλος. Ο Ναβάλνι την είχε ευχαριστήσει επίσης για μια αφίσα με απόσπασμα από ομιλία του πατέρα της που του είχε στείλει. «Ενα κύμα ελπίδας, πολλαπλασιασμένο εκατομμύρια φορές, μπορεί να σαρώσει τα πιο ισχυρά τείχη της καταπίεσης», έγραφε η αφίσα. «Ελπίζω πως μια μέρα θα μπορέσω να την κρεμάσω στον τοίχο του γραφείου μου», έγραφε ο Ναβάλνι.
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Online παρών
Ο φίλος που του είχε προτείνει το βιβλίο του Κένεντι δεν ήταν άλλος από τον Φέλντμαν, τον Ρώσο φωτογράφο που είχε καλύψει την προεδρική απόπειρα του Ναβάλνι, το 2018. Σύμφωνα με τον Φέλντμαν, ο οποίος επίσης ζει αυτοεξόριστος στη Λετονία, ο ίδιος είχε στείλει τουλάχιστον 37 επιστολές στον Ναβάλνι από τη σύλληψή του, το 2021, και έλαβε απαντήσεις σε σχεδόν όλες.
«Πραγματικά μου αρέσουν τα γράμματά σου. Περιέχουν ό,τι ακριβώς μου αρέσει να συζητάω: Πολιτική, φαγητό, εκλογές, σκάνδαλο και εθνικά θέματα».
Το τελευταίο, διευκρινίζει ο Φέλντμαν, ήταν μια αναφορά στον αντισημιτισμό και τον πόλεμο του Ισραήλ στη Γάζα. Στην αλληλογραφία τους, ο Ναβάλνι είχε εκφράσει την εκτίμησή του στον ηθοποιό Μάθιου Πέρι που πέθανε τον περασμένο Οκτώβριο. Παρότι δεν είχε δει ποτέ τα «Φιλαράκια», είχε συγκινηθεί, παραδεχόταν, από ένα αφιέρωμα που διάβασε στον Economist.
Η επιστολή του περασμένου Δεκεμβρίου τελείωνε με αμερικανική πολιτική. Μετά από μια προειδοποίηση για πιθανή επανεκλογή του Τραμπ, ο Ναβάλνι κατέληξε με μια παράκληση: «Σε παρακαλώ, κατονόμασε έναν πολιτικό που θαυμάζεις».
Τρεις ημέρες μετά, ο Ναβάλνι εξαφανίστηκε.
Κατά τη διάρκεια μιας αγωνιώδους αναζήτησης είκοσι ημερών, οι εξόριστοι φίλοι του Ναβάλνι είχαν στείλει πάνω από 600 αιτήματα σε φυλακές και κυβερνητικές υπηρεσίες.
Ανήμερα των Χριστουγέννων, η εκπρόσωπός του δήλωνε τη «λήξη» του μυστηρίου: Ο Ναβάλνι είχε εντοπιστεί σε μια απομακρυσμένη φυλακή της Αρκτικής, γνωστή ως «Πολικός Λύκος».
«Είμαι ο νέος σας Αγιος Βασίλης», έλεγε την επομένη σε ανάρτησή του ο Ναβάλνι, μετά την επίσκεψη του δικηγόρου του. «Δεν σας λέω “Xo χο χο”, αλλά “ωχ ωχ ωχ”, όταν κοιτάζω έξω από το παράθυρο όπου βλέπω νύχτα, μετά απόγευμα και μετά πάλι νύχτα», έγραφε με το επίμονο, παρά τις αντιξοότητες, χιούμορ.
Στην Αρκτική
Στην ίδια ανάρτηση, ο Ναβάλνι περιέγραφε τη μεταφορά του μέσω μιας κυκλικής διαδρομής μέσα από τα Ουράλια όρη στη νέα του φυλακή, η οποία θεωρείται μία από τις πιο σκληρές εγκαταστάσεις «ειδικού καθεστώτος».
Ακόμη και σε αυτό το ταξίδι, διάβαζε. Οπως έγραψε στον δημοσιογράφο Σεργκέι Παρχομένκο, όταν επιτέλους έφτασε στις εγκαταστάσεις ΙΚ-3 του Χαρπ, είχε διαβάσει ό,τι είχε μαζί του και αναγκάστηκε να στραφεί στην «κλασική» βιβλιοθήκη της νέας φυλακής: Τολστόι, Ντοστογέφσκι ή Τσέχωφ.
«Ποιος να μου το έλεγε πως ο Τσέχωφ είναι ο πιο καταθλιπτικός Ρώσος συγγραφέας», έλεγε στον Παρχομένκο σε μια επιστολή που έλαβε στις 13 Φεβρουαρίου.
Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο, σε αντίθεση με τις προηγούμενες επιστολές του Ναβάλνι, αυτή ήταν χειρόγραφη, σε απλό τετράγωνο χαρτί σημειώσεων – που του είχε αποστείλει για χρήση η σύζυγός του, Γιούλια. Οπως αποδείχτηκε, ο «Πολικός Λύκος» δεν επέτρεπε την υπηρεσία ηλεκτρονικής επιστολογραφίας, όπως η προηγούμενη φυλακή του.
«Ηταν πλέον σαφές πως το Κρεμλίνο είχε σκοπό να φιμώσει τον Ναβάλνι. Οι δικηγόροι που τον εκπροσωπούσαν ήταν στη φυλακή, ενώ τα γράμματα και οι επισκέπτες χρειάζονταν περισσότερο χρόνο για να φτάσουν στη νέα του φυλακή», σημειώνουν οι ΝΥΤ.
Ο Κρασίλστσικ έμεινε προβληματισμένος από την τελευταία επιστολή του Ναβάλνι, τον περασμένο Σεπτέμβριο, όπου ο φυλακισμένος έκλεινε με τη σκέψη πως, αν η Νότια Κορέα και η Ταϊβάν κατάφεραν να κάνουν τη μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία, τότε ίσως μπορούσε κάποτε και η Ρωσία.
«Ελπίδα. Δεν έχω κανένα πρόβλημα μ’ αυτό» έγραφε ο ίδιος, προτού χαιρετήσει οριστικά:
«Συνέχισε να γράφεις! Α.»
Πηγή: New York Times/BBC/CNN/The Free Press
