Στα ανατολικά της πρωτεύουσας της σύγχρονης Αρμενίας, σε απόσταση περίπου 350 χιλιομέτρων, βρίσκεται η πρωτεύουσα του Ναγκόρνο Καραμπάχ, το Στεπανάκερτ, το οποίο έχει ως έδρα η «Δημοκρατία Αρτσάχ», η οποία ιδρύθηκε με την υποστήριξη της Αρμενίας και του ντόπιου πληθυσμού της περιοχής.
Το όνομα της «δημοκρατίας», η οποία αναγνωρίζεται μονάχα από την Αρμενία, την τελευταία πενταετία βρέθηκε στο προσκήνιο της παγκόσμιας επικαιρότητας με την αυξανόμενη ένταση στον Καύκασο ένεκα του δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία του Κουρδιστάν, όταν το Αρτσάχ, έσπευσε να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία των Κούρδων. Για τη μετάβαση «Δημοκρατία Αρτσάχ» χρειάζεται «βίζα», η οποία εξασφαλίζεται από τις αντιπροσωπείες της «δημοκρατίας» που λειτουργούν σε λίγες μόνο ξένες πρωτεύουσες, και φυσικά στο Γερεβάν.
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, στην αρχαιότητα η περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ κατοικήθηκε από καυκάσιες φυλές που μιλούσαν την λεζγική γλώσσα. Στην περιοχή άνθησαν οι πολιτισμοί των Ουράρτιων, της Ασσυρίας, των Μήδων και των Περσών. Οι τελευταίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή τον 6ο αιώνα π.Χ.
Αρχαίο προπύργιο των Αρμενίων
Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς οι ορεινές περιοχές του Καραμπάχ τέθηκαν για πρώτη φορά υπό αρμενική επιρροή, αλλά σύμφωνα με πηγές τα σύνορα της αρμενικής επαρχίας του Αρτσάχ δημιουργήθηκαν το 189 π.Χ. Στη συνέχεια στην περιοχή εγκαταστάθηκαν Ρωμαίοι και Άραβες.
Τον 9ο αιώνα μ.Χ. στο Αρτσάχ ιδρύθηκε το Πριγκιπάτο του Κατσέν. Ως αρμενική αυτόνομη περιοχή, το πριγκιπάτο δέχθηκε αργότερα πιέσεις από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και από εισβολές νομαδικών φυλών (κυρίως τουρκόφωνες και μογγολικές ομάδες).
Στα μέσα του 16ου αιώνα μ.Χ., οι Πέρσες κατέκτησαν και έθεσαν ολόκληρη την περιοχή υπό τον έλεγχό τους. Ωστόσο, επέζησαν πέντε ημιανεξάρτητα πριγκιπάτα που σχηματίστηκαν στα υψίπεδα του Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Από τους Πέρσες στους Ρώσους
Το 1724, η περιοχή διαμελίστηκε μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 1736, η περιοχή ανακαταλήφθηκε από τον Πέρση στρατηγό Ναντέρ Σαχ με τη βοήθεια των Αρμενίων. Ως ανταμοιβή, τα αρμενικά πριγκιπάτα εξασφάλισαν πολύ μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τους Πέρσες.
Το 1805, το Χανάτο έγινε υποτελές και το 1813 ενσωματώθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ο αρμενικός πληθυσμός της περιοχής αυξήθηκε σταθερά.
Ο θυελλώδης 20ός αιώνας
Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, η Μόσχα, επιθυμώντας κυρίως να ικανοποιήσει την Άγκυρα, με την οποία είχε αναπτύξει στενή συνεργασία, μετέτρεψε το Ναγκόρνο Καραμπάχ σε επαρχία της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, και αυτό παρά το γεγονός ότι πάνω από το 90% του ντόπιου πληθυσμού ήταν Αρμένιοι. Έξι δεκαετίες μετά την ιστορική απόφαση της Μόσχας, το 1988 οι Αρμένιοι του Καραμπάχ διεκδίκησαν δυναμικά την ένταξή τους στην Αρμενία. Αυτή η κίνηση είχε ως αποτέλεσμα το ξέσπασμα αναταραχών στην περιοχή και στο Αζερμπαϊτζάν και την εμπλοκή του σοβιετικού στρατού στη διαμάχη. Από το 1988 μέχρι το 1991 στην περιοχή τέθηκε σε ισχύ καθεστώς στρατιωτικού νόμου και εκτάκτου ανάγκης. Την ίδια στιγμή χιλιάδες Αρμένιοι υποχρεώθηκαν να απομακρυνθούν από τις εστίες τους στο Αζερμπαϊτζάν. Τον δρόμο της προσφυγιάς τράβηξαν σταδιακά και χιλιάδες Αζέροι.
Ο πόλεμος
Ο εκτροχιασμός των εξελίξεων στο Ναγκόρνο Καραμπάχ ήρθε το 1991 με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η αιματηρή αναμέτρηση της Αρμενίας με το Αζερμπαϊτζάν διήρκησε μέχρι το 1994. Μέχρι τότε οι Αρμένιοι κατάφεραν να απομακρύνουν τις δυνάμεις των Αζέρων από το Ναγκόρνο Καραμπάχ και να επεκτείνουν την επικράτειά τους, κατακτώντας περίπου το 14% της πρώην επικράτειας του Αζερμπαϊτζάν. Το 1994 στην περιοχή έγινε κατάπαυση του πυρός και στη συνέχεια παρενέβη η Ομάδα του Μινσκ (Ρωσία, ΗΠΑ και Γαλλία). Παράλληλα, στην περιοχή εδραιώθηκε η «κρατική διοίκηση» του Αρτσάχ, το οποίο σήμερα συνεχίζει την πορεία του χάρη στη στρατιωτική υποστήριξη της Αρμενίας και την οικονομική βοήθεια που παρέχει η διασπορά των Αρμενίων.
Η σύγχρονη περίοδος
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2010, στην ευρύτερη περιοχή η ισορροπία ισχύος άρχισε να αλλάζει υπέρ του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο εξασφάλισε οικονομικά κέρδη από το ενεργειακό πεδίο, τα οποία επένδυσε στον εκσυγχρονισμό των υποδομών και των ενόπλων δυνάμεων της χώρας. Από το 2016 μέχρι και το 2020, σε διάφορα σημεία του Ναγκόρνο Καραμπάχ για περιορισμένο χρονικό διάστημα αναζωπυρώθηκαν εστίες συγκρούσεων.
Η γενίκευση των εχθροπραξιών ήρθε στα τέλη του Σεπτέμβριου του 2020, εξαιτίας στρατιωτικών ασκήσεων που διεξήγαγε το Αζερμπαϊτζάν σε συνεργασία με την Τουρκία από τη μία πλευρά και η Αρμενία με τη Ρωσία από την άλλη. Οι αιματηρές συγκρούσεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ έφεραν το Αζερμπαϊτζάν και την Αρμενία στα πρόθυρα ενός γενικευμένου πολέμου.
