Kathimerini.com.cy
Στο πρόσφατο άρθρο του, «Ο κόσμος μετά τον κορωνοϊό» («The world after coronavirus», «The Financial Times», 20/3/2020), ο Yuval Noah Harari εκφράζει το δίλημμα της εποχής μας μετά την παρούσα παγκόσμια πανδημική κρίση: «Η ανθρωπότητα πρέπει να κάνει μια επιλογή. Θα ταξιδέψουμε προς την κατεύθυνση της διαίρεσης ή θα υιοθετήσουμε τoν δρόμο της παγκόσμιας αλληλεγγύης;». Η επιλογή της ανθρωπότητας ανάμεσα στον «εθνικιστικό απομονωτισμό» και την «πλανητική αλληλεγγύη» θα καθορίσει το άμεσο μέλλον της ιστορικής διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης και του κοσμοπολιτισμού. Θα τολμούσα να πω πως το δίλημμα του Harari δεν είναι απλώς ένα επίκαιρο ερώτημα εξαιτίας της τωρινής συγκυρίας, αλλά πρωτίστως ένα διαρκές αίτημα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο Γερμανός φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) προσπάθησε να κατανοήσει τον κρυφό μηχανισμό της φύσης, ο οποίος προσδίδει στο κοσμοπολιτικό αίτημα μια μόνιμη και ανεξάντλητη δυναμική. Ο φυσικός αυτός μηχανισμός δεν είναι άλλος από τον ανταγωνισμό, θεμέλιο λίθο της φιλελεύθερης ανθρωπολογίας. Στο κείμενό του, «Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με πρίσμα κοσμοπολιτικό» (1784), γράφει: «Με ανταγωνισμό εννοώ εδώ την αντικοινωνική κοινωνικότητα των ανθρώπων, δηλαδή την τάση τους να ζουν μέσα σε μια κοινωνία, τάση όμως που συνδέεται με μια έμμονη αντίσταση που διαρκώς απειλεί να διαλύσει αυτήν την κοινωνία». Εξηγεί ότι η ακοινωνησία, η αντίσταση που ο καθείς προβάλλει «με τις εγωιστικές αξιώσεις του», χαλιναγωγούμενη από την ανάγκη, όχι μόνο δεν αποτρέπει, αλλά προωθεί τη δημιουργία της βέλτιστης κοινωνικής τάξης. Με κυνικό ύφος αναλογίζεται: αν «οι άνθρωποι ζούσαν μέσα σε τέλεια ομόνοια, επάρκεια και αμοιβαία αγάπη, αγαθοί σαν τα πρόβατα που βόσκουν, δεν θα έδιναν τότε στην ύπαρξή τους μεγαλύτερη αξία από εκείνη που έχουν τα κατοικίδια ζώα τους». Αντίθετα, «σπρωγμένος από φιλοτιμία, φιλοπρωτία ή φιλοχρηματία να δημιουργήσει μια ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους συνανθρώπους του», εξελίσσει την σκέψη του, ενισχύει τις δυνάμεις του και βελτιώνει τις ικανότητες και δεξιότητές του. Και ο Kant καταλήγει: «Ας ευγνωμονούμε λοιπόν τη φύση που μας έπλασε ασυνεννόητους, ματαιόδοξους και εριστικούς, αδιάκοπα διψαλέους για υλικά αγαθά ή και για κυριαρχία!».
Όπως, λοιπόν, τα άτομα, έτσι και τα έθνη, στον αγώνα τους για προβολή στο προσκήνιο της παγκόσμιας ιστορίας, ούτε ανέχονται τα άλλα έθνη, αλλά ούτε και μπορούν να ζήσουν χωρίς αυτά. Ο ανταγωνισμός τους δημιουργεί τον κοσμοπολιτισμό και την παγκόσμια πολιτική και οικονομική τάξη. Ο Καντ προβάλλει τρία επιχειρήματα. Αυτά βρίσκονται στη βάση της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, την οποία κατανοεί ως πορεία προς «ένα καθολικό κοσμοπολιτικό καθεστώς»: (α) Η «χαοτική κατάσταση των διακρατικών σχέσεων» και η «βάρβαρη ελευθερία των ήδη πολιτισμένων κρατών» εντείνουν αδιάκοπα τον κίνδυνο στον οποίο οδηγεί ο εθνικιστικός απομονωτισμός τους πολίτες τους. Για τον λόγο αυτόν, προτιμούν να παραιτηθούν από την κτηνώδη ελευθερία τους και να αναζητήσουν την ησυχία και την ασφάλεια σε μια παγκόσμια έννομη τάξη. Όπως και τα άτομα, έτσι και τα κράτη εξαναγκάζονται από τον ίδιο τον εαυτό τους να αυτοπειθαρχηθούν για να συστήσουν μια παγκόσμια κοινωνία. (β) Η βέλτιστη πολιτική κατάσταση του κάθε έθνους-κράτους χωριστά εξαρτάται από τη λύση του προβλήματος μιας έννομης μεταξύ των κρατών σχέσης. Όσο περισσότερο προάγεται δηλαδή ένα παγκόσμιο σύστημα οργανωμένων διακρατικών θεσμών, τόσο περισσότερο αναπτύσσονται και ενδυναμώνονται τα εγχώρια κράτη δικαίου. Παρόμοια, αυξάνονται οι ελευθερίες, οι δυνατότητες και η ευημερία των πολιτών. (γ) Η ολοένα αυξανόμενη «ελευθερία των πολιτών δεν μπορεί τώρα πια να θιγεί πολύ, χωρίς να γίνει αισθητή η επιζήμια επίδραση του περιορισμού σε όλα τα επαγγέλματα, ιδίως στο εμπόριο, με αποτέλεσμα να ελαττωθούν οι δυνάμεις του κράτους στις εξωτερικές του σχέσεις». Η ελευθερία αυτή όμως προχωρεί, διαπιστώνει ο Kant: «Όταν εμποδίζουμε τον πολίτη να αναζητεί την ευημερία του με όποιον τρόπο κρίνει αυτός σκόπιμο, χωρίς όμως να καταπατάει την ελευθερία των άλλων, εμποδίζουμε τη ζωηρότητα όλων των οικονομικών επιχειρήσεων και έτσι λιγοστεύουμε τις δυνάμεις του συνόλου».
Η παρούσα πανδημία, όσο και αν διαδόθηκε σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, δεν είναι προϊόν της παγκοσμιοποίησης. Αρκεί να συγκρίνει κανείς την εξάπλωση του κορωνοϊού του 2019-2020 με αυτήν, έναν αιώνα νωρίτερα, της ισπανικής γρίπης του 1918-1919, η οποία από το λιμάνι της Βοστώνης, σε πλανητικές συνθήκες του πλέον αποτρόπαιου εθνικιστικού απομονωτισμού, εξαπλώθηκε ραγδαία σε όλον τον κόσμο θερίζοντας κατά κάποιους από 20 έως 50 εκατομμύρια ψυχές (κατά κάποιους άλλους έως και 100 εκατομμύρια), για να κατανοήσει ότι η ύπαρξη ιών και η εξάπλωσή τους δεν εξαρτάται από τις εκάστοτε γεωπολιτικές συνθήκες. Αυτό όμως που δεν υπήρχε το 1918 είναι η αδιάκοπη συνεργασία όλων των δημόσιων οργανισμών υγείας, των κυβερνήσεων και των παγκόσμιων οργανισμών, η διαδικτυακή υποστήριξη της επικοινωνίας και της επιστημονικής έρευνας, τα κοινωνικά δίκτυα ενημέρωσης και κοινωνικοποίησης. Δεν υπήρχε ο έντονος ανταγωνισμός για την εύρεση φαρμάκου και εμβολίου από εργαστήρια και φαρμακοβιομηχανίες με σκοπό τη διεθνή προβολή και το κέρδος. Με μια λέξη, δεν υπήρχε παγκοσμιοποίηση. Η δραματική εμπειρία του σήμερα οδηγεί όποιον κατανοεί το συμφέρον του στο συμπέρασμα ότι ο παγκόσμιος υλικοτεχνικός και πνευματικός κοσμοπολιτισμός είναι αναγκαίος και αναπόδραστος όρος της ύπαρξής μας. Η πλανητική αλληλεγγύη δεν είναι κάτι το οποίο επιλέγεις από ηθική ανωτερότητα, αλλά κάτι στο οποίο σύρεσαι από ανάγκη επιβίωσης και βελτίωσης των συνθηκών ζωής σου.
* «Immanuel Kant», Δοκίμια, Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια. Ε. Π. Παπανούτσου, Αθήνα, Δωδώνη, 1971.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος ερευνητικών κέντρων των Πανεπιστημίων Λωρραίνης και Στρασβούργου. Τελευταία του έργα: «Platon et Paul au bord de l’abîme» (Vrin, 2014), «Le philosophe et ses avatars dans les cités» (Le Manuscrit, 2018), «Philosophie poétique de Ritsos et Cavafy. Un regard sur la Grèce contemporaine» (Éditions du Cygne, 2018).
