Μαριάννα Κακαουνάκη
Τρεις νέοι από την Ουκρανία συνδέθηκαν πρόσφατα διαδικτυακά με τον καθηγητή του ΑΠΘ Νίκο Παναγιώτου. Η Oλγα Τοκαρίουκ, η Ολίνα Τσουρανόβα και ο Ρόμαν Οσατζούκ, δημοσιογράφοι και ερευνητές με εξειδίκευση στη διασταύρωση και επαλήθευση ειδήσεων, συμμετείχαν σε μια συζήτηση με θέμα τον παράλληλο πόλεμο που διεξάγεται με τη ρωσική εισβολή. Eναν πόλεμο που περιλαμβάνει τη διάδοση παραπληροφόρησης, φημών και προπαγάνδας. Και οι τρεις έχουν παραμείνει στη χώρα τους και συμμετέχουν με τον δικό τους τρόπο στην πρώτη γραμμή αυτού του υβριδικού πολέμου.
Ο κ. Παναγιώτου είχε βρεθεί μαζί τους εν καιρώ ειρήνης. Ως πρόεδρος του DCN –ενός παγκόσμιου οργανισμού που ασχολείται με τις ψηφιακές τεχνολογίες και έδρα στη Θεσσαλονίκη– είχαν δημιουργήσει στην Ουκρανία ένα περιφερειακό κέντρο. Πέρυσι είχε ταξιδέψει εκεί για να μελετήσουν τοn ρόλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και το πώς επηρεάζουν τους νέους ανθρώπους. Στο πλαίσιο αυτό είχαν μελετήσει και το φαινόμενο της παραπληροφόρησης στην Ουκρανία. «Δεν είναι κάτι που ξεκίνησε ξαφνικά με την τωρινή εισβολή. Από το 2014 βλέπουμε μια στρατηγική παραπληροφόρησης από τη ρωσική πλευρά, απλά το τελευταίο διάστημα έχει εντατικοποιηθεί», εξήγησε η Ολγα. Η Ολίνα επιβεβαίωσε πως ήδη από πέρυσι το καλοκαίρι είχαν εντοπίσει με την ερευνητική της ομάδα μια σειρά λογαριασμών στα κοινωνικά δίκτυα που διέδιδαν διαρκώς ψευδείς πληροφορίες εναντίον της Ουκρανίας. «Στόχος ήταν να πλήξουν ένα ενδεχόμενο κίνημα συμπαράστασης των ευρωπαϊκών χωρών προς τη χώρα μας», εξηγεί.
Οσο για τον τρόπο; Ο Ρόμαν έχει εντοπίσει παλιές αλλά και νέες μεθόδους. «Εχουμε διαπιστώσει πως συχνά κατασκευάζουν οι ίδιοι ψεύτικες ειδήσεις υπέρ της Ουκρανίας και στη συνέχεια τις καταρρίπτουν ως fake news των Ουκρανών». Σε ερώτημα της «Κ», ο Ρόμαν παρέθεσε μια σειρά από παραδείγματα. Ισως το πιο χαρακτηριστικό είναι ένα βίντεο που είχε δημοσιευτεί σε μια δημοφιλή ρωσική ιστοσελίδα. Στο βίντεο απεικονίζεται επίθεση σε αμάχους με ρωσικές ρουκέτες που υποτίθεται είχαν αναπαράγει οι Ουκρανοί. Από τη ρωσική σελίδα ισχυρίζονταν πως ήταν «fake news» επειδή ήταν παλιό –περυσινό– και από άσχετη τοποθεσία. Και πράγματι είναι, αλλά οι Ουκρανοί ουδέποτε το είχαν αναπαράγει. Ενώ το ότι το βίντεο είναι παλιό δεν σημαίνει πως μια τέτοια επίθεση δεν συμβαίνει και τώρα. «Γενικά η ρωσική πλευρά ψεύδεται απροκάλυπτα και τα ψέματα είναι τόσο μεγάλα με αποτέλεσμα κάποιος να αδυνατεί να πιστέψει πως μπορεί να μη λένε αλήθεια. Ή δίνουν πολλές εκδοχές μιας ιστορίας και δημιουργείται ομίχλη για το ποια εκδοχή είναι αληθινή», εξηγεί ο Ρόμαν.
«Έχουμε διαπιστώσει πως συχνά κατασκευάζουν οι ίδιοι ψεύτικες ειδήσεις υπέρ της Ουκρανίας και στη συνέχεια τις καταρρίπτουν ως fake news των Ουκρανών».
Αυτό που επίσης παρατηρεί είναι πως πλέον δεν είναι κάποιοι άγνωστοι λογαριασμοί που διαδίδουν τις αμφιλεγόμενες ειδήσεις, αλλά επίσημοι φορείς, όπως για παράδειγμα οι ρωσικές πρεσβείες σε μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό έγινε στην περίπτωση της Ουκρανής εγκύου στη Μαριούπολη. Η φωτογραφία της, που τη δείχνει τραυματισμένη και τρομαγμένη μετά τον βομβαρδισμό του νοσοκομείου, έκανε τον γύρο του κόσμου. Δυο ημέρες αργότερα η ρωσική πρεσβεία στο Λονδίνο ανακοίνωσε πως επρόκειτο για στημένη φωτογραφία. Η Ολγα το ερεύνησε για λογαριασμό ενός ξένου μέσου στο οποίο εργάζεται και ήταν εκείνη που επιβεβαίωσε πρώτη πως πράγματι η γυναίκα ήταν έγκυος και πως λίγες ημέρες αργότερα γέννησε ένα κοριτσάκι που το ονόμασε Βερονίκη. Τη συγκεκριμένη φωτογραφία την είχε τραβήξει ένας από τους δύο Ουκρανούς φωτορεπόρτερ που βρίσκονταν τότε στη Μαριούπολη για λογαριασμό του Associated Press. Πριν από λίγες ημέρες όμως και οι δυο αυτοί φωτογράφοι αναγκάστηκαν να φύγουν αφού, όπως οι ίδιοι δήλωσαν, είχαν γίνει στόχος των Ρώσων.
Απειλούνται δημοσιογράφοι
Η Ολγα είχε προβλέψει ότι αυτό θα συνέβαινε και είχε μιλήσει εκτενώς για τη μεγάλη δυσκολία αυτού του πολέμου: «Οι δημοσιογράφοι απειλούνται ευθέως, κινδυνεύει η ζωή τους. Εχουν ήδη σκοτωθεί συνάδελφοί μας. Δεν είναι τυχαίο, ούτε πρόκειται για ατύχημα. Ξέρουν πως επιτίθενται σε επαγγελματίες. Και το κάνουν ώστε τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης να πουν πως αποσύρουν τα συνεργεία τους. Πως είναι πλέον επικίνδυνο». Πριν ολοκληρώσει, έδωσε το παράδειγμα των δύο φωτογράφων της Μαριούπολης. «Εάν δεν ήταν εκείνοι, δεν θα γνωρίζαμε τα όσα δραματικά συνέβησαν εκεί», είχε σχολιάσει.
Ημερολόγιο πολέμου με τις μαρτυρίες απλών ανθρώπων
Την ώρα της διαδικτυακής συζήτησης ξεκίνησαν οι βομβαρδισμοί. Τους ακούγαμε από τη σύνδεση της Ολίνα. Η κοπέλα αναγκάστηκε να κλείσει την κάμερά της και να φύγει μακριά από το παράθυρο. Χωρίς εικόνα πλέον, συνέχισε να μιλάει αλλά ο ήχος έμοιαζε διακεκομμένος. Σαν να έχει παύσεις. Γρήγορα καταλάβαμε πως δεν έφταιγε η σύνδεση, αλλά η συγκινησιακή φόρτιση.
Ηταν συζητήσεις σαν και αυτή, που ώθησαν τον κ. Παναγιώτου στο να προτείνει στα μέλη του DCN από την Ουκρανία να ξεκινήσουν μαζί μια καμπάνια με σκοπό να αναδείξουν την αθέατη πλευρά της σύγκρουσης. «Μαζεύουμε ιστορίες καθημερινότητας στον πόλεμο. Επιβεβαιωμένες μαρτυρίες απλών ανθρώπων, που όλες μαζί αποτελούν κάτι σαν ένα διαδικτυακό ημερολόγιο πολέμου», εξηγεί ο κ. Παναγιώτου. Το πρότζεκτ αυτό, κόντρα στην παραπληροφόρηση, ονομάζεται «Ηumans for Ukraine». Εκατοντάδες άνθρωποι που σε μια νύχτα η ζωή τους άλλαξε, έστειλαν στη Θεσσαλονίκη τα κείμενά τους, μαζί φωτογραφίες ή βίντεο.
«Στις 25 Φεβρουαρίου θα ταξίδευα στο εξωτερικό για να παρουσιάσω την τεχνολογική μου εταιρεία σε επενδυτές», γράφει μια κοπέλα. Κάποια άλλη αφηγείται πως δέκα μόλις ημέρες πριν την εισβολή, έκανε διακοπές στη Δομινικανή Δημοκρατία και η μοναδική απόφαση που έπρεπε να πάρει ήταν σε ποιο εστιατόριο θα δειπνούσε με την οικογένειά της. Κάποιοι στέλνουν κείμενα και φωτογραφίες από το μπάνιο όπου κρύβονται ή από υπόγεια καταφύγια. Αλλοι είναι ήδη στον δρόμο για μια άλλη χώρα και βρίσκουν καταφύγιο σε εκκλησίες ή προσωρινούς προσφυγικούς καταυλισμούς. «Είναι επικίνδυνο να φύγεις. Είναι επικίνδυνο να μείνεις. Ακόμα δεν ξέρω ποιο είναι το σωστό», γράφει μια γυναίκα. Μια άλλη περιγράφει πως έβαλε στην τσάντα της κόρης της ένα χαρτάκι με το όνομα και τα τηλέφωνά της. «Αυτό είναι αν χαθώ», άκουσε την κόρη της να εξηγεί σε ένα άλλο παιδάκι. Ενα άλλο μικρό αγόρι που κατεβαίνει στο υπόγειο με τον θείο του, έχουν φτιάξει μια ιστορία για το καταφύγιο σαν το μυστικό τους βασίλειο. Οι μεγαλύτεροι προσπαθούν με κάθε τρόπο να παραμείνουν ψύχραιμοι για τα παιδιά. Η αλήθεια του πολέμου όμως, όσο και να προσπαθείς να την κρύψεις, είναι τρομακτική: «Με το που ξυπνάω πιάνω το τηλέφωνό μου για να δω αν είναι όλοι ζωντανοί και ασφαλείς. Μερικές φορές, ένα συντριπτικό συναίσθημα τρόμου με αιχμαλωτίζει και παραλύει το σώμα μου. Είναι τόσο δυνατό που δεν μπορώ να κουνήσω ούτε τα δάχτυλά μου», καταλήγει μια αφήγηση.
