Αθανάσιος Κατσικίδης
Η πρόσφατη μεταφορά της ιστορίας της βασίλισσας Κλεοπάτρας στη μικρή οθόνη από την πλατφόρμα του Netflix προκάλεσε την έντονη δυσαρέσκεια της αιγυπτιακής κοινής γνώμης και της κυβέρνησης του Καΐρου. Η παρουσία Αφροαμερικανής ηθοποιού στον ρόλο της Κλεοπάτρας, της ιστορικής βασίλισσας με καταγωγή από τη μακεδονική δυναστεία των Πτολεμαίων, ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι.
Το βασικό επιχείρημα των Αιγυπτίων αντανακλάται στην ελληνική καταγωγή της Κλεοπάτρας με τα έντονα ελληνικά χαρακτηριστικά, όπως αυτά αποτυπώνονται σε επιγραφές, στα αγάλματα ή στα κτερίσματα που έχουν βρεθεί στις κατά τόπους ανασκαφές. Επίσης, οι ενστάσεις της αιγυπτιακής πλευράς έγκεινται και στην όλο και πιο τακτική απεικόνιση των ιστορικών της προσώπων με χαρακτηριστικά αφροκεντρικών χωρών, στη λογική του παναφρικανισμού (Panafricanism) που προωθείται στον κινηματογράφο.
Η παραγωγή του Netflix έρχεται και σε μια ακόμα ευαίσθητη για την Αίγυπτο περίοδο, όπου νέες αναφορές για την επικείμενη ανασκαφή του μέρους που εικάζεται πως αποτελεί το ταφικό μνημείο της αρχαίας βασίλισσας βλέπουν τη δημοσιότητα.
Στο πλαίσιο αυτών των αντιδράσεων και στην έκταση που δόθηκε στην παραγωγή του ντοκιμαντέρ «Βασίλισσα Κλεοπάτρα» η «Κ» συνομίλησε με τον καταξιωμένο αιγυπτιολόγο Ζάχι Χαβάς, πρώην υπουργό αρχαιοτήτων της Αιγύπτου, τον άνθρωπο που συνέδεσε το όνομά του με πολλές γνωστές ανασκαφές, καθώς και με τα γνωστά ντοκιμαντέρ για την αρχαία Αίγυπτο.
Ο δρ Χαβάς, έντονος επικριτής της παραγωγής του Netflix ανασυνθέτει την ιστορική διαδρομή που ακολούθησε η Κλεοπάτρα για να γίνει βασίλισσα της Αιγύπτου, εμβαθύνει στην ελληνική της καταγωγή και κάνει αναφορά στην πολιτισμική, ανά τους αιώνες, σύνδεση της Αιγύπτου με την Ελλάδα, ενώ, τέλος, επισημαίνει την αναγκαιότητα για κοινό αγώνα Ελλάδος Αιγύπτου για την επιστροφή των κλεμμένων αρχαιοτήτων.
– Ποια είναι η ιστορία της βασίλισσας Κλεοπάτρας και πώς έφτασε στην Αίγυπτο;
– Η Κλεοπάτρα είναι η τελευταία βασίλισσα της δυναστείας των Πτολεμαίων. Το 332 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος ήρθε να κατακτήσει την Αίγυπτο και αφού έφυγε, ένας από τους στρατηγούς του, ο Πτολεμαίος, έγινε ο κυβερνήτης της Αιγύπτου. Η δυναστεία του Πτολεμαίου συνεχίστηκε μέχρι τον Πτολεμαίο τον 12ο, τον πατέρα της Κλεοπάτρας. Βέβαια, εκείνη την εποχή, οι κανόνες στην αρχαία Αίγυπτο διακήρυτταν πως δεν μπορείτε να έχετε μια γυναίκα ως βασίλισσα και ως εκ τούτου, ο Πτολεμαίος διόρισε τον αδελφό της Κλεοπάτρας, τον Πτολεμαίο, τον 13ο, για να κυβερνήσει τη χώρα μαζί της. Αλλά ο αδελφός της δημιουργούσε προβλήματα και άρχισε να συγκρούεται με την Κλεοπάτρα. Τότε η Κλεοπάτρα δραπέτευσε. Οταν ο Ιούλιος Καίσαρας ήρθε στην Αίγυπτο, η Κλεοπάτρα ανακάλυψε ότι αυτή είναι μια καλή ευκαιρία για εκείνη να έχει τον Καίσαρα να τη βοηθήσει εναντίον του αδελφού της. Και έχουμε το απίστευτο γεγονός ότι ένας από τους υπηρέτες της την κάλυψε με ένα χαλί και τη μετέφερε μέσα σε αυτό μπροστά στον Καίσαρα. Από εκείνη τη στιγμή κατέκτησε την καρδιά του και ο Καίσαρας τη διόρισε βασίλισσα της Αιγύπτου. Τη βοήθησε γιατί ένιωσε ερωτευμένος μαζί της, την παντρεύτηκε και στο τέλος απέκτησαν ένα παιδί που το ονόμασε Καισαρίωνα.
Αργότερα, την πήρε μαζί του στη Ρώμη. Στη Ρώμη η Κλεοπάτρα έζησε για ένα χρόνο, μέχρι τη δολοφονία του Καίσαρα. Τότε το βασίλειο μοιράστηκε μεταξύ του Μάρκου Αντώνιου και του Οκταβιανού Αυγούστου. Ο Μάρκος Αντώνιος συμπεριέλαβε την Αίγυπτο ως μέρος του βασιλείου του. Ακολούθως, ήρθε να πάρει εκδίκηση από την Κλεοπάτρα (είχε συμμαχήσει με τον Βρούτο ενάντια στον Ιούλιο Καίσαρα), αλλά όταν τη γνώρισε, την ερωτεύτηκε, την παντρεύτηκε κι έμεινε μαζί της στην Αίγυπτο. Μετά από αυτό, ο Οκταβιανός έπρεπε να έρθει για να πάρει την εκδίκησή του και ακολούθησε η περίφημη Ναυμαχία του Ακτίου, στην οποία ο Οκταβιανός νίκησε το ναυτικό του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας. Και αυτή είναι η σύντομη ιστορία. Το δράμα λέει πως η Κλεοπάτρα χρησιμοποίησε μια κόμπρα για να αυτοκτονήσει. Και δεν ξέρουμε πραγματικά πού είναι θαμμένη.
Τα τελευταία 12 χρόνια ψάχνω με την Καθλίν Μαρτίνες για τον τάφο της σε μια περιοχή που ονομάζεται Taposiris Magna, η οποία βρίσκεται 35 χιλιόμετρα δυτικά της Αλεξάνδρειας. Βρήκαμε το άγαλμα της Κλεοπάτρας, νομίσματα της Κλεοπάτρας, αλλά ο τάφος της δεν έχει βρεθεί ακόμα. Αρχισα να σκέφτομαι ότι η Κλεοπάτρα θα μπορούσε να είναι θαμμένη σε έναν τάφο που έχτισε κοντά στο παλάτι της, το οποίο είναι κάτω από το νερό τώρα.
– Οσον αφορά την πρόσφατη παραγωγή του Netflix για την Κλεοπάτρα και το ντοκιμαντέρ που προκάλεσε αντιδράσεις. Γιατί πιστεύετε πως επέλεξαν η Κλεοπάτρα να απεικονίζεται από μια ηθοποιό με κεντροαφρικανικά χαρακτηριστικά;
– Υπάρχει ένα κίνημα μεταξύ των μαύρων της Αμερικής. Θέλουν να αποδείξουν τη μαύρη προέλευση του αιγυπτιακού πολιτισμού και αυτό δεν είναι καθόλου αλήθεια. Το Μαύρο Βασίλειο των Κους κυβέρνησε την Αίγυπτο στο τέλος της αιγυπτιακής ιστορίας, στην αποκαλούμενη δυναστεία 25. Εκείνη την περίοδο η Αίγυπτος είχε ήδη αποκτήσει τη δόξα του βασιλείου, οπότε δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με τον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό. Επίσης, αν κοιτάξετε τα αρχαία αιγυπτιακά ανάγλυφα, που απεικονίζουν τον βασιλιά της Αιγύπτου που πολεμάει έναν εχθρό μπροστά σε έναν άλλον εχθρό, έχετε τους Νούβιους, τους Αφρικανούς, τους Λίβυους και τους Ασιάτες. Ο Αιγύπτιος βασιλιάς είναι διαφορετικός από αυτούς. Θέλω να πω, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν ήταν καθόλου μαύροι. Οσον αφορά την Κλεοπάτρα, δεν μπορεί να είναι μαύρη για τους ιστορικούς λόγους που ανέφερα, αλλά ο πιο σημαντικός είναι ότι ήταν βασίλισσα των Μακεδόνων.
– Με βάση την υφιστάμενη γνώση από τις ανασκαφές και τα ιστορικά κείμενα, η Κλεοπάτρα απεικονίζεται με λευκό δέρμα και ελληνικά χαρακτηριστικά;
– Ο παραγωγός αυτής της ταινίας δημιούργησε ένα ντοκιμαντέρ; Γιατί όταν κάνεις ένα ντοκιμαντέρ, πρέπει να λες την αλήθεια. Αν κάνεις δράμα, μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά αυτό είναι ένα ντοκιμαντέρ. Πρέπει να αποτυπώνεται η αλήθεια, γιατί αν κοιτάξετε τα νομίσματα της Κλεοπάτρας ή τα αγάλματα της Κλεοπάτρας δεν απεικονίζεται πουθενά ως μαύρη. Αυτό σημαίνει ότι αυτή η ταινία του Netflix αλλάζει εντελώς την Ιστορία.
– Πώς αυτή η παραγωγή και άλλες μελλοντικές παραγωγές προσβάλλουν την ιστορία της Αιγύπτου;
– Ξέρετε, δεν προσβάλλει την ιστορία της Αιγύπτου γιατί η ιστορία της Αιγύπτου είναι σταθερή. Στην πραγματικότητα, αυτοί οι άνθρωποι κάνουν μια κακή ταινία που κανείς δεν θα τη σεβαστεί. Εμείς, θα γυρίσουμε πάλι μια ταινία για να δείξουμε ότι η Κλεοπάτρα δεν ήταν μαύρη, αλλά όλο αυτό το κίνημα μεταξύ των μαύρων για να αποδείξουν ότι η Αίγυπτος προέρχεται από μαύρο πολιτισμό είναι εντελώς λάθος και δεν θα επικρατήσει ποτέ, γιατί η αρχαία Αίγυπτος είναι το δάσος και είναι ένας στέρεος πολιτισμός. Τίποτα δεν μπορεί να επηρεάσει αυτόν τον πολιτισμό και για αυτό λέω ότι αυτή η μικρή ταινία θα πάει στα σκουπίδια της Ιστορίας.
Αγαλμα που απεικονίζει την Κλεοπάτρα, την τελευταία των Πτολεμαίων.
Ο αιγυπτιολόγος Ζάχι Χαβάς, πρώην υπουργός αρχαιοτήτων της Αιγύπτου.
«Η Κλεοπάτρα του Netflix δεν έχει σχέση με την ιστορική πραγματικότητα».
Θέλω να φέρω πίσω στην Αίγυπτο τη στήλη της Ροζέττας
– Ποια είναι η ιστορική και πολιτισμική σύνδεση της Αιγύπτου και της Ελλάδας;
– Από την εποχή του Νέου Βασιλείου, είχαμε σχέσεις με την Κρήτη και είχαμε ανθρώπους που έρχονταν για να προσφέρουν δώρα στον βασιλιά. Επίσης όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ήρθε να κατακτήσει την Αίγυπτο και η Αίγυπτος τέθηκε υπό ελληνική κυριαρχία για περίπου 300 χρόνια, τότε η πολιτισμική σύνδεση έγινε πολύ σαφής. Μετά και τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου πολλοί στρατιώτες ήρθαν να ζήσουν στην Αίγυπτο και έτσι εξελίχθηκε η κοινή μας ιστορία.
– Η Ελλάδα έχει εντείνει τις προσπάθειες επαναπατρισμού των κλεμμένων αρχαιολογικών ευρημάτων. Πιστεύετε ότι η Αίγυπτος θα πρέπει να συμμαχήσει με την Ελλάδα για την εδραίωση των προσπαθειών επαναπατρισμού των αρχαιοτήτων;
– Αμφιβάλλω ότι η Αίγυπτος θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο. Προσπάθησα πολλές φορές και κατάφερα να επιστρέψω πίσω 6.000 αντικείμενα, ενώ τώρα αγωνίζομαι πραγματικά εναντίον του Βρετανικού Μουσείου. Ελπίζω να μπορέσω να ενώσω τις δυνάμεις μου με τους Eλληνες στο υπουργείο Πολιτισμού γιατί θέλω να φέρω πίσω τη στήλη της Ροζέττας. Και ξέρω ότι οι Eλληνες αγωνίζονται γι’ αυτό. Πρέπει πραγματικά να είμαστε ενωμένοι και να προσπαθήσουμε να ζητήσουμε από τους ανθρώπους στα μουσεία της Ευρώπης να σταματήσουν την ιμπεριαλιστική πολιτική, γιατί πήραν τον πολιτισμό και την κουλτούρα μας. Κατέστρεψαν τα μνημεία μας παίρνοντας σπουδαία αντικείμενα και τα έκλεψαν για τα μουσεία τους.
– Δρ Χαβάς, ποια είναι η πιο σημαντική ανασκαφή στην οποία συμμετείχατε;
– Εργάζομαι τώρα στην πιο σημαντική ανακάλυψη που έκανα ποτέ, στην πόλη της Χρυσής Ακτής, που χρονολογείται στη βασιλεία του Αμενχοτέπ Γ΄ (εξελληνισμένα Αμένωφις Γ΄). Αποτελεί την πιο σημαντική παγκόσμια ανακάλυψη για το έτος 2021. Είναι πολύ σπουδαία ανακάλυψη, καθώς βρήκα ολόκληρη την πόλη.
