Kathimerini.gr
Ελένη Τζαννάτου
«Φέρτε μου το κεφάλι της Μπέλα Μπάξτερ» μοιάζουν σχεδόν να λένε τα τέσσερα «υβριδικά» πλάσματα που κρατούν σαν αναχρονιστικά Γκαργκόιλ το κεφάλι της ηρωίδας του «Poor Things» μέσα σε ένα δίχτυ. Καθένα(ς) διεκδικεί μια κάποια αποκλειστικότητα στο κορμί και το μυαλό της, για την οποία εκείνη αδιαφορεί, κοιτώντας αγέροχα προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Είναι οι βασικοί άντρες-ήρωες της ταινίας του Γιώργου Λάνθιμου που στα μάτια του γραφίστα Αλεξάντερ Βαλιγιέφσκι μοιάζουν με τα α λα Φρανκενστάιν ζώα της αυλής του Γκόντγουιν Μπάξτερ. Η εναλλακτική αφίσα που δημιούργησε ο Πολωνός καλλιτέχνης είναι απόλυτα πιστή στο πνεύμα της ταινίας του Λάνθιμου. Η μακρά, πάντως, παράδοση που έχει η χώρα του στην κινηματογραφική αφίσα, στις περισσότερες περιπτώσεις ανασκευάζει εντελώς τις ιδέες και την αισθητική της εκάστοτε ταινίας, δημιουργώντας νέα μικρά έργα τέχνης.
Εικονογράφηση: Michael Kirki
Αυτό που ξεκίνησε πριν από δεκαετίες ως ανάγκη, καθώς το κομμουνιστικό καθεστώς «απαιτούσε» και μία νέα πρωτογενή αφίσα για κάθε ταινία που προβαλλόταν στην Πολωνία, μετατράπηκε σε μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες «σχολές» αφίσας, που συνεχίζει μέχρι και σήμερα, ακόμα και αν το πολιτικό σκηνικό έχει αλλάξει και οι αφίσες πλέον λειτουργούν (και) ως εναλλακτικά και όχι πάντα επίσημα artworks.
Στη μακρά ιστορία της πολωνικής κινηματογραφικής αφίσας οι καλλιτέχνες έχουν τολμήσει τα πάντα: έχουν δώσει εξπρεσιονιστικές πινελιές σε στοιχεία των ταινιών ή τα έχουν χρησιμοποιήσει στην πλέον σουρεαλιστική εκδοχή τους. Ενίοτε, τα έχουν παραμερίσει σχεδόν τελείως και έχουν επιδοθεί σε κάποιο ντανταϊστικό κατασκεύασμα που θα ζήλευε και το πιο ευφάνταστο sci-fi. Οπως μας έχει εξάλλου διδάξει η ιστορία της τέχνης, μόνο σπάζοντας τα όρια, φτιάχνεις νέα, ενδιαφέρουσα τέχνη.
Στα δίχτυα της Μπέλα Μπάξτερ
H Μπέλα Μπάξτερ στα δίχτυα των ανδρών του «Poor Things». Αφίσα: Aleksander Walijewski
Ο Αλεξάντερ Βαλιγιέφσκι ανήκει στο νέο αίμα της τέχνης της πολωνικής αφίσας. Τα πρώτα του βήματα τα έκανε πίσω στο 2016, όντας ακόμη σπουδαστής στη Σχολή γραφιστικής του Γκζέγκοζ Μαρσάουεκ, που με τη σειρά του, δημιούργησε πίσω στις δεκαετίες του ’70 και του ’80 πόστερ για ταινίες όπως το «M.A.S.H.» και το «Blues Brothers».
Ο Βαλιγιέφσκι πάντως πρώτα είδε τις δημιουργίες του… να μπαίνουν σε κινηματογραφικό πλατό και μετά να κρέμονται ως αφίσες. Είχε κάνει μια γλυπτική κατασκευή όταν ένας Πολωνός σκηνοθέτης τον προσέγγισε γιατί θέλησε να τη συμπεριλάβει ως prop στην ταινία του. Το ένα πράγμα έφερε το άλλο και ο γραφίστας βρέθηκε να φτιάχνει και το πόστερ της ταινίας.
Εκτοτε ξεκίνησε να δημιουργεί αφίσες για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, κάτι που βρίσκει «μια ιδανική διέξοδο για τη δημιουργικότητά του». Ο Αλεξάντερ Βαλιγέφσκι ακολουθεί μια ιεροτελεστία στην οποία πάντα «το ένστικτό έρχεται πρώτο», όπως λέει. Οταν καλείται να δημιουργήσει για μια ταινία, τη βλέπει με διαφορετικό πρίσμα: «Προσπαθώ να πιάσω κάθε σύμβολο, αντικείμενο, τις σχέσεις ανάμεσα στους ήρωες και οτιδήποτε μπορώ να χρησιμοποιήσω για να χτίσω μετέπειτα ένα κόνσεπτ».
H προσέγγιση του Βαλιγιέφσκι για το «Τζόκερ» του Τοντ Φίλιπς. Αφίσα: Aleksander Walijewski
Υπάρχει μια μικρή διαφοροποίηση στον τρόπο προσέγγισης όταν μιλάμε για επίσημες αφίσες και για εναλλακτικά πόστερ: στην πρώτη περίπτωση ο γραφίστας θα πρέπει να μένει πιο πιστός στην ουσία του φιλμ και συγχρόνως, να φροντίζει να μην προδίδει πολλά από την υπόθεση με τη σύνθεσή του. Περιορισμούς που δεν αντιμετωπίζει όταν δημιουργεί εναλλακτικά artworks. Σε κάθε περίπτωση, προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τα σύμβολα εκείνα και τις μεταφορές που με ευφάνταστο τρόπο θα οδηγήσουν σε ένα τελικό αποτέλεσμα «που θα είναι κατανοητό και οπτικά ευχάριστο για τους θεατές, είτε γνωρίζουν την ταινία είτε όχι».
Ο ίδιος πάντως γνώριζε ήδη από τη στιγμή που είδε το τρέιλερ του «Poor Things» ότι ήθελε να δημιουργήσει ένα πόστερ για την ταινία και είχε εξαρχής στο μυαλό του την ιδέα του να «παίξει» με το δίχτυ. Πηγαίνοντας στο σινεμά να δει την ταινία του Λάνθιμου όταν πλέον κυκλοφόρησε δεν απογοητεύτηκε, αφού το έργο ήταν ακριβώς το «αλλόκοτο, συναρπαστικό σινεμά» που χρειαζόταν να δει για να εμπνευστεί. Αντιθέτως, κατάλαβε πως η ιδέα με το δίχτυ κουμπώνει ιδανικά στο σενάριο: «Παρακολουθώντας μία από τις τελευταίες σκηνές, σκέφτηκα πως το δίχτυ θυμίζει επίσης και νυφικό βέλο, κάτι που έδωσε ακόμα περισσότερο νόημα στο συγκείμενο», εξηγεί ο Βαλιγιέφσκι.
Ο γραφίστας έχει κάνει και τηλεοπτικές αφίσες όπως αυτή για τη μεγάλη επιτυχία του Netflix «Το γκαμπί της βασίλισσας». Αφίσα: Aleksander Walijewski
Ο ίδιος θεωρεί την αφίσα του «Poor Things» την πιο προσωπική και αγαπημένη του δουλειά. Κάτι που όπως φαίνεται εκτίμησε και το κοινό, αν κρίνουμε από τη συχνότητα που βλέπουμε να μοιράζεται η αφίσα στα social media.
Υπάρχει φυσικά ένα αόρατο νήμα που ενώνει τα έργα νέων καλλιτεχνών της γενιάς του Βαλιγιέφσκι με την ιστορία και την παράδοση της Πολωνίας στην τέχνη της αφίσας, ακόμα και αν σε πολλές περιπτώσεις «τα άψυχα, εμπορικά πόστερ κερδίζουν και τα εναλλακτικά παραμένουν εναλλακτικά» όπως λέει ο γραφίστας. Εξακολουθούν όμως να υπάρχουν οι σινεφίλ, οι συλλέκτες αλλά και οι κινηματογραφιστές που ακόμα και εκτός πολωνικών συνόρων ενδιαφέρονται για αυτή την ιδιοσυγκρασιακή εθνική σχολή.
«Πίσω από το σιδηρούν παραπέτασμα»
Η αφίσα του Πογκόφσκι για την ταινία «Ερασιτέχνης Κινηματογραφιστής» σήμανε μια μακρά συνεργασία του γραφίστα με τον σπουδαίο Κρίστοφ Κισλόφσκι. Αφίσα: Andrzej Pągowski
Η ιστορία της πολωνικής κινηματογραφικής αφίσας είναι ουσιαστικά παράλληλη της προσάρτησης της χώρας στο ανατολικό μπλοκ. Τα «χρυσά χρόνια» της πολωνικής Σχολής στα κινηματογραφικά πόστερ συμπίπτουν σχεδόν με την κομμουνιστική περίοδο της χώρας, καθώς εκτείνονται από τη δεκαετία του ’50 έως αυτή του ’80.
Αυτό λοιπόν που ξεκίνησε επί Στάλιν ως δημιουργικός περιορισμός, κατάφερε να αντιστρέψει τους όρους υπέρ της ίδιας της τέχνης: με παρακαταθήκη το έργο καλλιτεχνών όπως ο Ταντέους Γκρονόφσκι, οι καλλιτέχνες που προσλαμβάνονταν για να φτιάξουν αφίσες για το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα των οποίων το καθεστώς αδιαφορούσε, άρχισαν να μεγαλουργούν. Εξάλλου, δεν είχαν κανένα περιορισμό από τα κινηματογραφικά στούντιο ή την κυβέρνηση και την ίδια στιγμή, οι αφίσες ήταν μια από τις λίγες οδούς μέσω των οποίων οι καλλιτέχνες μπορούσαν να εκφραστούν χωρίς αναστολές.
Με την Αγκνιέσκα Χόλαντ ο Πογκόφσκι συνεργάζεται μέχρι και σήμερα. Εδώ η αφίσα για το «Provincial Actors» του 1979. Αφίσα: Andrzej Pągowski
Ο Αντρέι Πογκόφσκι είχε την τύχη να γίνει μέρος της πολωνικής Σχολής των κινηματογραφικών πόστερ στα πιο δυναμικά της χρόνια: τα 70s και τα 80s, οπότε και είχε ήδη χτίσει μια αναγνωρίσιμη αισθητική εντός και εκτός Πολωνίας. Ο γραφίστας συνέπεσε επίσης με την άνοδο του λεγόμενου Κινηματογράφου Ηθικού Προβληματισμού («Cinema of Moral Anxiety»), που μας σύστησε σκηνοθέτες όπως ο Κριστόφ Κισλόφσκι, μεταξύ άλλων, με τον οποίο μάλιστα ο Πογκόφσκι συνεργάστηκε για όλες τις ταινίες του.
Στα κομμουνιστικά χρόνια, ο καλλιτέχνης θυμάται τις αφίσες να βρίσκονται παντού: «Στα σινεμά, μα κυρίως έξω στους δρόμους, σε φράχτες αλλά και στους τοίχους των σπιτιών. Υπήρχε ουσιαστικά μια υπαίθρια γκαλερί ανοιχτή σε όλους και λόγω της καλλιτεχνικής αξίας των πόστερ, πολλοί τις έπαιρναν και τις έβαζαν στο σπίτι τους», εξηγεί σήμερα ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή δημιουργούς του είδους.
Η Λάιζα Μινέλι υπό το πρίσμα της πολωνικής Σχολής. Αφίσα: Andrzej Pągowski
Τη δημιουργία των πόστερ ο Πογκόφσκι την αντιμετώπιζε πάντα σαν κάποιου είδους ρεπόρτερ. Οσον αφορά τα πολωνικά φιλμ, ο γραφίστας προσπαθούσε πάντα να προσεγγίζει τους σκηνοθέτες για να καταλάβει καλύτερα τις προθέσεις τους. Και έκανε πάντα εκείνη την ερώτηση που τους «εκνεύριζε», όπως λέει: «Γιατί έκανες αυτό το φιλμ;». Οταν έπαιρνε την απάντηση, προσπαθούσε να χτίσει «ένα ανέκδοτο και μια ιδέα για το πόστερ βασιζόμενος σε αυτό», όπως εξηγεί.
Ο Αντρέι Πογκόφσκι έζησε ως καλλιτέχνης και την πολιτική αλλαγή στην Πολωνία που ήρθε το 1989. Μάλιστα, αμέσως μετά τη μετατροπή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας σε σκέτη Δημοκρατία, ο Πογκόφσκι έκανε στη Βαρσοβία τη μεγαλύτερη έκθεσή του μέχρι και σήμερα, με καλεσμένους ονόματα όπως ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο, ο Ερικ Ντάγκλας, ο Ρόμαν Πολάνσκι.
Ο Παγκόφσκι έκανε τον δικό του σχολιασμό μέσα από το πόστερ του για το μιούζικαλ «Hair» (1979) του Μίλος Φόρμαν. Αφίσα: Andrzej Pągowski
«Δεν ήξερα πως αυτό είναι ένα αντίο στις αφίσες που γνωρίζαμε ως τότε», λέει ο δημιουργός. Γιατί παρά τις δυσκολίες που υπήρχαν στα σοσιαλιστικά χρόνια «πίσω από το σιδηρούν παραπέτασμα, γίνονταν πόστερ σε κορυφαίο επίπεδο παγκοσμίως, που “ζήλευε” όλος ο κόσμος της γραφιστικής».
Μπαίνοντας πλέον στη δεκαετία του ’90 το σκηνικό άλλαξε, οι εταιρείες παραγωγής άρχισαν να κάνουν ισχυρή την παρουσία τους στην Πολωνία και οι αφίσες με τη σειρά τους να «δυτικοποιούνται». Ο Πογκόφσκι συνέχισε να φτιάχνει κινηματογραφικές αφίσες για ταινίες, αν και η πολωνική αφίσα όπως την ξέραμε άρχισε να γίνεται είδος προς εξαφάνιση. Οταν το 2005 ιδρύθηκε το Πολωνικό Κινηματογραφικό Ινστιτούτο, τα πόστερ άρχισαν και πάλι να γίνονται πιο εμπνευσμένα.
Ο Πογκόφσκι δεν σταμάτησε ούτε να δημιουργεί ούτε να ανακαλύπτει. Δεν πιστεύει στις «εύκολες» και τις «δύσκολες» αφίσες, πάντως δουλεύοντας τα τελευταία χρόνια κυρίως πόστερ για ντοκιμαντέρ, έμαθε και κάτι ακόμα: «Συνειδητοποίησα πως το να δουλεύεις γραφιστικά κάτι που έχει συμβεί στα αλήθεια και μας επηρεάζει, είναι πιο δύσκολο γιατί μπορεί πολύ εύκολα να επαληθευτεί από τους αποδέκτες».
