Του Απόστολου Κουρουπάκη
«Ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος» έγραψε ο Θουκυδίδης στην «Ιστορία» του, και αυτό είναι αλήθεια, είτε αφορά ένδοξους ανθρώπους, που άφησαν το αποτύπωμά τους στην ιστορία, είτε αφορά ανθρώπους που έμελλε το πέρασμα του χρόνου να αφήσει άπυστο το όνομά τους και εν τέλει να μείνουν άιστοι, για να θυμηθούμε και τον Όμηρο. Όμως, όσο οι κοινωνίες έχουν ορίσει συγκεκριμένους χώρους για να τιμώνται όσοι υπήρξαν και κάποτε τους τιμήσαμε ως επιφανείς θα πρέπει να επιδεικνύεται και ο ανάλογος σεβασμός. Πέραν όμως του σεβασμού, πολλές φορές αυτοί οι χώροι έχουν και ιστορικό ενδιαφέρον, αλλά και καλλιτεχνικό, για την τέχνη της γλυπτικής.
Ο τάφος του Δημητρίου Παπαϊωάννου Ρούβαλη, από την Κρανιά της Θεσσαλίας, από πίσω ακριβώς από αυτόν της Νάθαλης, μάλλον συγγενούς του. Άγνωστος ο γλύπτης, ξεχασμένος και αυτός και η αναθέτουσα οικογένεια.
Τέτοιοι χώροι είναι τα νεκροταφεία. Συχνά ο πλούτος του κεκοιμημένου τον ακολουθούσε, δείγμα του κοινωνικού του στάτους, ενόσω βρισκόταν εν ζωή… ασχέτως αν στην εξόδιο ακολουθία της Ορθόδοξης Εκκλησίας διαβάζουμε: «ου παραμένει ο πλούτος, ου συνοδεύει η δόξα· επελθών γαρ ο θάνατος, ταύτα πάντα εξηφάνισται». Σήμερα μπορεί να φαίνεται αδιανόητη ταφική μνημειακή γλυπτική, αλλά κάποτε ήταν σημάδι κοινωνικού στάτους, για πολλούς επιφανείς άνδρες και γυναίκες.
Αλλά είναι και κάτι άλλο, πέραν της επιθυμίας του νεκρού ή της οικογένειάς του να παραμείνει το σήμα του εις το διηνεκές. Αφορά το πόσο θεσμοί και φορείς τους διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους για την ιστορία μας, για το πώς συμπεριφέρονται Άλλοι στην ιστορία μας, αλλά αποτυγχάνουν να προστατεύσουν όσα μπορούν οι ίδιοι. Αυτά σκέφτηκα όταν επισκέφθηκα το Νεκροταφείο της Πάφου, και είδα παραπεταμένο σε μία γωνιά τον σταυρό που κάποτε υπήρχε στο μνήμα του μητροπολίτη Πάφου Κλεόπα.
Το ταφικό μνημείο της οικογένειας Κυθραιώτου, που δεν γνωρίζω αν ανήκει σε αυτή το πρόσωπο το οποίο προσέφερε τα χρήματα για το περιτοίχισμα του κοιμητηρίου, όταν αυτό μεταφέρθηκε στο σημερινό σημείο του, το 1938.
Ο Κλεόπας διετέλεσε επίσκοπος Πάφου από το 1948 μέχρι το 1951, όντας ηγούμενος Κύκκου από το 1911 ώς το 1931, οπότε και συνέβησαν τα γεγονότα που οδήγησαν στην απόφαση της Εκκλησίας της Κύπρου να τον κηρύξει έκπτωτο από τη θέση της ηγουμενίας. Γεγονότα που επηρέασαν τις σχέσεις της Μονής Κύκκου με την Αρχιεπισκοπή, για αρκετά χρόνια. Δεν έχουμε εδώ τον χώρο να τα αναλύσουμε, και ούτε είναι μια εφημερίδα το κατάλληλο βήμα για ιστορική εντρύφηση. Στόχος αυτού του κειμένου είναι να καταδειχθεί πως ο σεβασμός στην ιστορική μνήμη είναι μια δύσκολη εξίσωση και σε καμία περίπτωση φρονώ δεν πρέπει να γίνεται ελαφρά τη καρδία. Ο Κλεόπας, όπως μας πληροφορεί ο Τύπος της εποχής, ετάφη μεγαλοπρεπώς. Επικήδειοι εκφωνήθηκαν, επίσημοι παρευρέθηκαν, τηρήθηκε δημόσια αργία, ώσπου ήρθε η ώρα της λήθης, κατά κάποιο τρόπο πληρώθη το της εξοδίου «άρα τις εστί, βασιλεύς ή στρατιώτης, ή πλούσιος ή πένης». Όπως και να ’χει το πράγμα, ο Κλεόπας είναι μέρος της ιστορίας της πόλης και θα έπρεπε ο Δήμος Πάφου και η περί άλλων τυρβάζουσα Εκκλησίας της Πάφου να είχαν φροντίσει, ώστε ο τάφος του ποιμενάρχη της πόλης ή ό,τι έχει μείνει από αυτόν να είναι σε καλύτερη κατάσταση. Δίπλα στο σταυρό του Κλεόπα, η πιο παλιά ταφή στην Πάφο, διατηρείται η αρχική βάση του σταυρού: «Ιορδάνης Παπαδόπουλος | Αποθανών 23.11.1924». Απ’ ό,τι φαίνεται η πιο παλιά ταφή στο νεκροταφείο της Πάφου.
Το ταφικό μνημείο της Ναταλίας Παπαϊωάννου, η οποία όπως αναφέρουν οι εφημερίδες δεν άντεξε τον χαμό του εξαδέλφου της και σε ηλικία μόλις 25 ετών άφησε την τελευταία της πνοή στην Πάφο. Άραγε ποιανού σπουδαίου γλύπτη είναι το μνημείο της.
Τις ίδιες σκέψεις έκανα και για τα ταφικά μνημεία άλλων επιφανών προσώπων, όπως του μεγαλέμπορα καπνού της πόλης και της κόρης του, που τόσα προσέφεραν στην Πάφο, του Ρούβαλη, ή όπως διαβάζουμε στον Τύπο: «Τον έγκριτον εν Πάφω θεσσαλικόν οίκον». Το ταφικό μνημείο της Ναταλίας Παπαϊωάννου, η οποία όπως αναφέρουν οι εφημερίδες δεν άντεξε τον χαμό του εξαδέλφου της και σε ηλικία μόλις 25 ετών άφησε την τελευταία της πνοή στην Πάφο. Άραγε ποιανού σπουδαίου γλύπτη είναι το μνημείο της; Του Ανδρέα Θυμόπουλου, κάποιου άλλου εξ Ελλάδος γλύπτη; Μα και ο τάφος του Δημητρίου Παπαϊωάννου Ρούβαλη, από την Κρανιά της Θεσσαλίας, από πίσω ακριβώς, από αυτόν της Νάθαλης, μάλλον συγγενούς του. Άγνωστος ο γλύπτης, ξεχασμένος και αυτός και η αναθέτουσα οικογένεια. Αλήθεια, δεν θα έπρεπε ο Δήμος Πάφου να είχε δείξει μία ευαισθησία σε αυτά τα γλυπτά; Αν μη τι άλλο ως ευχαριστώ σε μία οικογένεια που κάποτε ευεργέτησε την πόλη. Όπως και στο πανομοιότυπο ταφικό μνημείο του μεγαλέμπορου της Πάφου Σάββα Νικολαΐδη. Το ίδιο για την ταφική πλάκα του Μα αξίζει καθαρισμό ο χώρος που αναπαύεται ο σεβαστός και φιλάνθρωπος ιατρός Ονούφριος Παυλίδης, ο οποίος τον Απρίλιο του 1948, λίγους μήνες πριν το τέλος του τον Οκτώβριο, σε ηλικία 83 ετών, εισέφερε μία λίρα υπέρ του μαθητικού συσσιτίου. Τελευταία εν ζωή πράξη του Ονούφριου Παυλίδη, γιου του διευθυντή της Ελληνικής Σχολής Λευκωσίας Ιωάννη Παυλίδη. Στον σταυρό ημερομηνία γέννησης το 1870 και έτος θανάτου το 1948, μια πενταετία διαφορά από όσα μας πληροφορεί ο Τύπος...
Το ίδιο και για το ταφικό μνημείο της οικογένειας Κυθραιώτου, που δεν γνωρίζω αν ανήκει σε αυτή το πρόσωπο το οποίο προσέφερε τα χρήματα για το περιτοίχισμα του κοιμητηρίου, όταν αυτό μεταφέρθηκε στο σημερινό σημείο του, το 1938. Διαβάζω στην εφημερίδα «Πάφος», τον Μάρτιο του 1938: «Η εκκλησιαστική επιτροπεία Αγίου Θεοδώρου προτίθεται πολύ συντόμως να επεκτείνη το νεκροταφείον Κτήματος περιλαμβάνουσα τον ανατολικώς του νεκροταφείου χώρον που ανήκει εις την εκκλησίαν και παρακειμένην έκτασιν εκ 3-4 σκαλών την οποίαν εδώρησεν διά τον σκοπόν τούτον ο κ. Π. Κυθραιώτης» και λίγους μήνες μετά, τον Σεπτέμβριο του 1938: «Χάρις εις την προοδευτικήν πρωτοβουλίαν της Εκκλ. Επιτροπείας Αγίου Θεοδώρου επεξετάθη το Νεκροταφείον μας προσληφθέντος του χώρου τον οποίον εδώρησεν ο κ. Π. Κυθραιώτης η περιτείχισις του οποίου σχεδόν συνεπληρώθη». Πιο πίσω πνιγμένη στη βλάστηση μία προτομή, δύσκολο να προσεγγίσεις, ας παραμείνει στην ησυχία του προς ώρας ο άγνωστος σήμερα επιφανής Πάφιος.
Σε καλή κατάσταση το ταφικό μνημείο του Σάββα Μ. Αγρότη, περιποιημένο. Επιφανές μέλος της παφιακής κοινωνίας, απεβίωσε στις 26 Σεπτεμβρίου 1955 σε ηλικία 78 ετών. Άγνωστος ο γλύπτης και εδώ. Όπως και αυτός της ταφικής πλάκας του Στυλιανού Παυλίδη, η παλαιότερη ταφή, του 1887. Όμοιες πλάκες και στο κοιμητήριο του Αγίου Σπυρίδωνα στη Λευκωσία, με το οποίο θα ασχοληθούμε την επόμενη Κυριακή.
Ου συνοδεύει η δόξα
Δίπλα στο μνημείο του Χριστόδουλου Φιερού αυτό του Γρηγόριου Δημητριάδη: «ανδρί ευσεβεί χρηστώ τε και τα μάλιστα φιλοπάτριδι και των καλών ζηλωτή». Μία πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει τον καλλιτέχνη, διαβάζω: «Ι. Λαμπαδίτης, Τήνιος, Αθήναι», που δεν είναι άλλος από τον Ιωάννη Λαμπαδίτη, τον Τήνιο γλύπτη, συγγενή του Γιαννούλη Χαλεπά.
Στην Κερύνεια, στο ελληνικό νεκροταφείο της, στο πολύβουο κέντρο της πόλης, μια περιήγηση μπορεί να δώσει στον φιλοπερίεργο επισκέπτη αρκετά στοιχεία της ιστορίας της. Τίποτε δεν μπορεί να ταράξει τον αιώνιο ύπνο των εκεί κεκοιμημένων. Έχει πάρει νέα ζωή πιά, Ρώσοι και Άγγλοι κάτοικοι της Κερύνειας σήμερα θάβονται εκεί. Περιποιημένο υπό τας περιστάσεις. Μεταξύ των πιο ενδιαφερόντων ταφικών μνημείων ξεχωρίζω δύο. Το πρώτο είναι το μνημείο του Χριστόδουλου Φιερού, δημάρχου Κερύνειας από το 1907 έως το 1917, γαμπρού του Γρηγορίου Δημητριάδου (νυμφεύθηκε την Πολυξένη Χατζή). Στη στήλη διαβάζουμε: «Εις ένδειξιν [...] | στοργής και μνήμης» και παραπλεύρως της επιτύμβιας στήλης ένα ακέφαλο μαρμάρινο μπούστο..., το οποίο μάλλον δεν ανήκει εκεί… αν κρίνω τόσο από την τεχνοτροπία του, όσο και από το υλικό κατασκευής. Το ταφικό μνημείο του Φιερού είναι από πωρόλιθο. Δίπλα στο μνημείο του Χριστόδουλου Φιερού αυτό του Γρηγόριου Δημητριάδη: «ανδρί ευσεβεί χρηστώ τε και τα μάλιστα φιλοπάτριδι και των καλών ζηλωτή», ο οποίος απεβίωσε και ετάφη στο κοιμητήριο της πόλης το 1906, σε ηλικία 75 ετών, όπως μας πληροφορεί ο Τύπος της εποχής. Μία πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει τον καλλιτέχνη, διαβάζω: «Ι. Λαμπαδίτης, Τήνιος, Αθήναι», που δεν είναι άλλος από τον Ιωάννη Λαμπαδίτη, του Τήνιου γλύπτη, συγγενή του Γιαννούλη Χαλεπά. Μάλλον εδώ ανήκει το κεφάλι, στην επιτύμβια στήλη του Γρηγορίου Δημητριάδη, το οποίο είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο. Μεταξύ άλλων τάφων και αυτή της Θέκλας Π. Γεωργιάδου. Η ηρωοτόκος μήτηρ των μαχητών της Εθνικής Αντιστάσεως Ροδίωνος και Μίμη. Μνημείο που δώρισε τιμής ένεκεν η Ε.Π.Ο.Κ: «Του ήρωα η μάνα | μάνα του καθενός» αναγράφεται στην επιτύμβια στήλη.
