Του Γιάννη Ιωάννου
Όταν στις 2 Ιανουαρίου του 2020, στη λαμπερή αίθουσα του Ζαππείου στην Αθήνα, έπεφταν οι υπογραφές –μεταξύ των υπουργών Ενέργειας Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ για τον αγωγό EastMed το κλίμα που επικρατούσε στην δημόσια σφαίρα –σε Λευκωσία κι Αθήνα- ήταν αυτό των πηχυαίων τίτλων κι αναλύσεων περί γεωπολιτικής αναβάθμισης της Κύπρου και της Ελλάδας. Ένας αγωγός μεταφοράς φυσικού αερίου, συνολικού μήκους 1.900 χλμ, που θα συνέδεε τα κοιτάσματα της ανατολικής Μεσογείου («Λεβιάθαν») με την Ευρώπη, μέσω Κύπρου κι Ελλάδας, φάνταζε ως το επιστέγασμα της Τριμερούς Διπλωματίας μεταξύ Αθήνας-Λευκωσίας και Τελ Αβίβ στέλνοντας ισχυρά μηνύματα στην Τουρκία. Ένα αμερικανικό non-paper, την περασμένη εβδομάδα, που επιδόθηκε σε Αθήνα, Λευκωσία και Τελ Αβίβ και που, εν ολίγοις, «έθαβε» το φιλόδοξο πρότζεκτ άνοιξε και πάλι τους ασκούς του Αιόλου στην σφαίρα της δημόσιας ανάλυσης. Με τα περί γεωπολιτικής αναβάθμισης της Κύπρου και της Ελλάδος να μπαίνουν σε ένα κάδρο υπερβολών για έναν αγωγό –που εξαρχής όσοι τον προσέγγισαν, με μεγαλύτερη ψυχραιμία, χαρακτήρισαν ως «pipedream» -κοινώς μη υλοποιήσιμο. Πως όμως ο αγωγός EastMed, μέσα σε ένα διάστημα σχεδόν μιας δεκαετίας από το 2013 όπου κι έπεσε στο τραπέζι, έγινε από σχέδιο επί χάρτου, πρότζεκτ κοινού ενδιαφέροντος (PCI) της ΕΕ, πολιτική και γεωπολιτική πρόταση, εργαλείο εσωτερικής κατανάλωσης και ξανά... σχέδιο επί χάρτου;
Η γεωπολιτική διάσταση
Όταν το 2013 η δυναμική της εξεύρεσης σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στον υποθαλάσσιο χώρο της ανατολικής Μεσογείου προσέδιδε στο, υπό ανάδειξη, υποσύστημα της περιοχής επιπρόσθετη γεωπολιτική αξία η ιδέα της διαφοροποίησης (diversification) των παραδοσιακών ενεργειακών οδεύσεων για την αυτάρκεια της Ευρώπης κέρδιζε έδαφος τόσο στο επίπεδο της ανάλυσης όσο και σε αυτό της διεθνούς πολιτικής. Η τρέχουσα συγκυρία της παραδομένης στα της «Αραβικής Άνοιξης» γεγονότων που προκάλεσαν αστάθεια σε χώρες όπως η Αίγυπτος (ανατροπή Μουμπάρακ, έλευση Μόρσι, πραξικόπημα Σίσι), η αυξανόμενη επιθετικότητα της Ρωσίας στην Ουκρανία και τα γεγονότα της Κριμαίας (2013-2014), καθώς και η ιστορική εμπειρία από τις ενεργειακές κρίσεις της Μόσχας με την Ουκρανία και την Λευκορωσία της περιόδου (2004-2009) είχαν ωριμάσει την ιδέα, σε Ουάσινγκτον και Βρυξέλλες, εναλλακτικών λύσεων προκειμένου η ίδια η Ευρώπη να μειώσει την εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο. Η περίοδος 2013-2019 δούλεψε για τον EastMed ως ένα εν δυνάμει πρότζεκτ που θα εξυπηρετούσε μια τέτοια πραγματικότητα. Στην λογική και της πολιτικής Ομπάμα (2014-2017) που είδαν στην προοπτική της ανατολικής Μεσογείου την ενεργειακή συνεργασία ως ένα πεδίο:
• Επίλυσης των πάγιων προβλημάτων στην περιοχή. Πτυχή στην οποία υπάγονται τόσο τα ελληνοτουρκικά και το Κυπριακό όσο και η ειρηνευτική διαδικασία στο Μεσανατολικό και τα επιμέρους προβλήματα στον αραβομουσουλμανικό κόσμο και τις μοναρχίες του Κόλπου
• Σταθεροποίησης της βασικής αρχιτεκτονικής ασφάλειας στην περιοχή που ξεκινά, ιστορικά, από τις διμερείς σχέσεις Αιγύπτου-Ισραήλ κι από τον ανταγωνισμό στο δίπολο αραβικών χωρών-Ιράν
Ωστόσο και καθώς ο αγωγός EastMed κέρδισε το στάτους του PCI (Project of Common Interest) από την Κομισιόν –χρηματοδοτούμενος με σχεδόν 35 εκατ. ευρώ ως προς την τεχνοοικονομική του μελέτη, η εξέλιξη των πραγμάτων στην περιοχή άλλαξε άρδην. Η Αίγυπτος του Σίσι, μετά το 2015 και την ανακάλυψη του κοιτάσματος «Zohr» προχώρησε ως προς την οικονομική και πολιτική σταθεροποίησή της, η Τουρκία μετά το 2016 και το πραξικόπημα μπήκε σε μια διαφορετική πορεία ως προς τις σχέσεις της με την Δύση αλλά και το αναθεωρητικό της γεωπολιτικό όραμα για την περιοχή, οι Ρώσοι επέστρεψαν στα θερμά νερά της Μεσογείου μετά την επέμβασή τους στο Συριακό και στο μεταξύ το 2014 οι συνομιλίες Ισραηλινών-Παλαιστινίων κατέρρευσαν και τρία χρόνια αργότερα, το 2017, το ίδιο συνέβη στο Κρανς Μοντανά με το Κυπριακό –με την Τουρκία να προχωρεί έκτοτε σε έξι γεωτρήσεις στην ανατολική Μεσόγειο, με τις τρεις εντός αδειοδοτημένων τεμαχίων της κυπριακής ΑΟΖ. Η διακυβέρνηση Τραμπ συντήρησε την στήριξή της στον αγωγό EastMed ωστόσο η προτεραιοποίησή της ως προς την εξωτερική πολιτική στην περιοχή εστίασε σε ένα άλλο επίπεδο. Στα όσα οδήγησαν στην ομαλοποίηση των σχέσεων του Ισραήλ με τα κράτη του Κόλπου αλλά και σειρά χωρών του αραβομουσουλμανικού κόσμου. Ο αγωγός EastMed παρά την προσήλωση της Λευκωσίας ως προς το αφήγημα της γεωπολιτικής αναβάθμισής της μέσω των Τριμερών συνεργασιών υπενθυμίζει πως η γεωπολιτική της ενέργειας και δη οι ενεργειακές οδεύσεις δεν δουλεύουν πάντα όπως επιθυμούμε. Και παραμένουν κυρίως οικονομοτεχνικά πρότζεκτς που πρωτίστως υπάγονται στην ψυχρότητα των νόμων της αγοράς, και της βιωσιμότητας.
Την Κυριακή πάντως το αμερικανικό Στέιτ Ντιπάρτμεντ τήρησε αποστάσεις από την όλη συζήτηση που ξέσπασε με αφορμή το αμερικανικό non-paper και τον ειδικό σύμβουλο για θέματα ενέργειας, Άμος Χοκστάιν. Σχετικά με τις τοποθετήσεις στις οποίες είχε προβεί ο Αμος Χοκστάιν για τον αγωγό EastMed κατά τη διάρκεια συνέντευξης που είχε παραχωρήσει στο τουρκικό TRT World, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ διεκυκρινίζει πως «ήταν ιδιώτης (δεν είχε κάποιο αξίωμα) όταν έκανε αυτές τις δηλώσεις». Ο εκπρόσωπος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ ξεκαθάρισε ότι ο κ. Χοκστάιν υποστηρίζει πλήρως την ενίσχυση της ενεργειακής διασύνδεσης μεταξύ της Ανατολικής Μεσογείου και της Ευρώπης μέσω της Ελλάδας. Αναφορικά με τις επιφυλάξεις της Ουάσιγκτον για την οικονομική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα του East Med, ο εκπρόσωπος εξήγησε ότι ο κ. Χοκστάιν και οι ΗΠΑ πιστεύουν ότι θα ήταν πιο χρήσιμο να επικεντρωθούν οι προσπάθειες στις επιλογές διασύνδεσης μέσω ηλεκτρικής ενέργειας.
Tα ζητήματα βιωσιμότητας
Ο ΕastMed εξαρχής είχε ζητήματα βιωσιμότητας από μερίδα ειδικών που έβλεπαν πέραν της γεωπολιτικής. Ένας αγωγός 1.900 χλμ (1.300 εκ των οποίων υποθαλλάσια) με κόστος κοντά στα 6 δις ευρώ που θα μετέφερε ετησίως μέσω της Λεβαντίνης (κοίτασμα «Λεβιάθαν») και του τεμαχίου 12 («Αφροδίτη») 10 bcm φυσικού αερίου μέσω Κρήτης στην Ιταλία φάνταζε ως... too good to be true. Δεν ήταν μόνο η όδευση, το κόστος κατασκευής, τα βάθη κατά μήκος του και οι τιμές του φυσικού αερίου που προβλημάτιζαν ως προς την βιωσιμότητα του πρότζεκτ αλλά και οι περιβαλλοντικές διαστάσεις όπως και η σημασία της στρατηγικής εμπλοκής των επιμέρους δρώντων. Ήδη η Ιταλία, από το 2019, είδε με δυσπιστία το όλο εγχείρημα ενώ και η ίδια η Ελλάδα –από πέρυσι- διέρρευσε μια πρόταση επανασχεδιασμού της όδευσης του εν λόγω αγωγού με έμφαση στην Αίγυπτο. Τον Μάρτιο του 2019 ο Πομπέο, από την Ιερουσαλήμ, είχε μεν στηρίξει το εν λόγω πρότζεκτ σε μια κίνηση ωστόσο που έμπειροι παρατηρητές είχαν σπεύσει να χαρακτηρίσουν «πολιτική» και υποστηρηκτική στο εν λόγω timing για την σοβαρή εσωτερική κρίση που περνούσε η διακυβέρνηση Νετανιάχου. Και σε αυτό το σημείο εδράζεται και μια άλλη ανάγνωση της όλης saga που λέγεται EastMed: Το πρότζεκτ εξαρχής φαίνεται πως εργαλειοποιήθηκε από την κυβέρνηση Νετανιάχου ως ένα κατεξοχήν πολιτικό Μέσο για να μπορεί να προσεγγίζει, σε πολλαπλά επίπεδα, την ΕΕ. Η ίδια η συνέχεια των εξελίξεων στο Ισραήλ δικαίωσε αυτή την ανάγνωση: Ο Νετανιάχου πήγε... σπίτι του, το Ισραήλ παραμένει προσηλωμένο πρωτίστως σε μια στρατηγική ενεργειακής ασφάλειας έναντι της προτεραιοποίησης των εξαγωγών φυσικού αερίου, το ζήτημα του «Αφροδίτη/Ισάι» παραμένει σε εκκρεμότητα μια δεκαετία μετά και για το 2022, το κράτος αποφάσισε κι επίσημα να παγώσει τις έρευνες για την εξόρυξη και την παραγωγή φυσικού αερίου για περιβαλλοντικούς σκοπούς. Το αμερικανικό non-paper ήρθε απλά να επισημάνει αυτές τις πραγματικότητες. Με την εποικοδομητική ασάφεια που τα εν λόγω έγγραφα φέρουν στις διεθνείς σχέσεις. Εκτός απροόπτου, ο αγωγός EastMed δεν θα ολοκληρωθεί την διετία 2025-2027. Και μια ψύχραιμη και ρεαλιστική αποτίμησή του υπαγορεύει πως εξαρχής υπήρξε μάλλον ένα εργαλείο πολιτικής παρά μια ρεαλιστική εμπορική πρόταση για την όδευση φυσικού αερίου από την ανατολική Μεσόγειο προς την Ευρώπη.
EastMed κι εσωτερική κατανάλωση
Μετά το 2020 ο αγωγός EastMed λειτούργησε σε μεγάλο βαθμό ως εργαλείο εσωτερικής πολιτικής κατανάλωσης σε Κύπρο κι Ελλάδα –ως προς την διάσταση του «γωνιάσματος» της Τουρκίας και της γεωπολιτικής αναβάθμισης της Λευκωσίας. Όταν η Αθήνα, τον περασμένο Μάρτιο ουσιαστικά απέστειλλε το σινιάλο προς την Λευκωσία για διαφοροποίηση της όδευσης του αγωγού προκειμένου να ενταχθεί η Αίγυπτος στο πλάνο, η αντίδραση –όπως είναι σε θέση να γνωρίζει η «Κ»- δημιούργησε τριβές μεταξύ Αναστασιάδη και Μητσοτάκη –με τον τελευταίο να έχει αναγνώσει πως ένα τέτοιο πρότζεκτ απλά δημιουργεί περαιτέρω τριβή στα ελληνοτουρκικά μετά από δύο σοβαρές κρίσεις (Αιγαίο και Έβρος). Εξαρχής, το κλίμα που διακινήθηκε στην Κύπρο σε σχέση με τον EastMed ακολουθούσε το αντίστοιχο πανηγυρικό, του 2011, όταν στην Κύπρο ανακαλύφθηκαν τα πρώτα κοιτάσματα (σ.σ. και τα μοναδικά εμπορικά αξιοποιήσιμα μέχρι στιγμής) φυσικού αερίου της «Αφροδίτης». Το αφήγημα που στήθηκε απέκλειε εύσχημα την Τουρκία από τις υπό διαμόρφωση συνέργειες –χωρίς ωστόσο να το διατυμπανίζει και η όλη συζήτηση για τις Τριμερείς Συνεργασίες και το Φόρουμ Ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου (EastMed Gas Forum/EMGF) έχτιζε αφηγήματα που καθιστούσαν το φυσικό αέριο, λίγο πολύ, κάτι αντίστοιχο του άνθρακα και του χάλυβα της μεταπολεμικής Ευρώπης. Η πραγματικότητα ωστόσο «επί του εδάφους» δείχνει να διαφέρει από τον συνηθισμένο κυπριακό ευσεβοποθισμό και την υπερβολή. Η Τουρκία παραμένει ένας κρίσιμος δρώντας στην ανατολική Μεσόγειο με ισχυρά τετελεσμένα επί της κυπριακής ΑΟΖ χωρίς σημαντικό κόστος επί τούτου σε πολιτικό επίπεδο. Η ΚΔ, δέκα χρόνια μετά την ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου, δεν έχει κατορθώσει να δει οφέλη από αυτό ενώ η Λευκωσία απέτυχε μέχρι και στο να... εγκαθιδρύσει την έδρα του EMGF επί κυπριακού εδάφους, της μοναδικής χώρας της ΕΕ στην περιοχή. Η δε Αίγυπτος προχώρησε με το να καταστεί ένας κρίσιμος κόμβος φυσικού αερίου. Ακόμη και η αντίδραση, σε επίπεδο δημόσιας σφαίρας, στη Κύπρο (και σε μερίδα της αντίστοιχης ελληνικής) ως προς το αμερικανικό non-paper ήταν η υπεραπλουστευτική, ως προς την αναλυσή, της «πισώπλατης μαχαιριάς» της Ουάσινγκτον στον ελληνισμό για τέρψιν της Τουρκίας.
Ο αγωγός EastMed αποτελεί συνεπώς την τέλεια περιπτωσιολογία για το ότι η όποια γεωπολιτική αναβάθμιση δεν θα έρθει στη Κύπρο μέσω της ρητορικής για εσωτερική κατανάλωση αλλά μόνο διαμέσου απτών αποτελεσμάτων. Πως τα φιλόδοξα πρότζεκτς ενέργειας και δη οι αγωγοί –από τον Nabucco μέχρι τον EastMed- υπάγονται σε αυστηρά οικονομικά και γεωπολιτικά κριτήρια, και πλέον και σε αυστηρά πλαίσια σε σχέση με τις περιβαλλοντικές τους επιπτώσεις και τα κριτήρια για την ενεργειακή μετάβαση όπως αυτά υπαγορεύονται από τις σύγχρονες προκλήσεις της Κλιματικής Αλλαγής. Και τέλος, πως η ανατολική Μεσόγειος, ως ένας αναδυόμενος γεωπολιτικός χώρος, παραμένει ένα ρευστό πεδίο ως προς τις δυναμικές της ισορροπίας ισχύος και των ανταγωνισμών με το κομμάτι της ενέργειας, όπως διαμορφώνεται μέχρι στιγμής για τα κυπριακά δεδομένα, να μην καθίσταται εργαλείο επίλυσης των συγκρούσεων. Κοινώς να τείνει να μετατραπεί σε «κατάρα» αντί «ευλογίας» -και όχι αποκλειστικά λόγω της αναθεωρητικής, και επιθετικής επί του πεδίου της κυπριακής ΑΟΖ, πολιτικής της Τουρκίας. Αλλά κι εξαιτίας των δικών μας χειρισμών και λανθασμένων προσλήψεων.
Η δήλωση Αναστασιάδη
Σε αποκλειστική του συνέντευξη στην «Κ» ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Νίκος Αναστασιάδης υπεραμύνθηκε του EastMed παραθέτοντας την διάστασή του ως PCI της ΕΕ που έλαβε χρηματοδότηση. Ο Πρόεδρος Αναστασιάδης τόνισε πως αν το εν λόγω πρότζεκτ δεν υλοποιηθεί, η Λευκωσία θα εξετάσει κι εναλλακτικές επιλογές. Ο ΠτΔ σημείωσε επίσης πως οι τριμερείς συνεργασίες της ΚΔ δεν έγιναν με γνώμονα τον EastMed και εκτείνονται πέραν αυτού και σε άλλους τομείς πολιτικής.
