Kathimerini.gr
Η μητέρα που ακολουθεί τον γιο της στο θαύμα και στο πένθος, η γυναίκα που θεωρείται «μεθόριο ακτίστου και κτιστής φύσεως», η μορφή που αποτυπώθηκε στην τέχνη για αιώνες μόνο από άνδρες καλλιτέχνες επιδέχεται και σήμερα πολλές αναγνώσεις.
Γράφουν για τα πολλά πρόσωπα της Παναγίας ο μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος, ο ψυχαναλυτής Αθανάσιος Αλεξανδρίδης και η συγγραφέας Αμάντα Μιχαλοπούλου.
Μαρία, η καλή μητέρα της δημιουργίας
Του Αθανασίου Αλεξανδρίδη
Η Μαρία κρατά από τη γενιά του Δαυίδ και είναι κόρη της Αννας, που θεωρείται άγονη μέχρι σε μεγάλη ηλικία να αποκτήσει την κόρη της. Το θαύμα της γέννησης της Μαρίας προοικονομεί το θαύμα της γέννησης του Ιησού. Η σειρά των θαυματουργών γυναικών που γεννούν εκτός των βιολογικών περιορισμών δηλώνει ανθρωπολογικά και θρησκειολογικά τις αρχαϊκές θεότητες γονιμότητας. Ψυχαναλυτικά σημαίνει την πίστη του νηπίου στις παντοδύναμες ικανότητες της μητέρας να δημιουργεί και να καταστρέφει τον κόσμο όλο.
Ο τρόπος όμως σύλληψης του Θεανθρώπου, πέραν της εισόδου του Πατέρα, δηλώνει ανθρωπολογική και σημαίνει ψυχαναλυτική εξέλιξη προς ανώτερα ψυχικά στάδια.
Συνοπτικά:
1. Ο Θεός έρχεται με Αγγελιαφόρο διά του Λόγου.
2. Ο λόγος ως η θεμελιώδης υπόσταση του Θεού(;), του κόσμου(;), δηλώνεται και με την αρχή τού κατά Ιωάννην Ευαγγελίου «εν αρχή ην ο λόγος», φράση που μας αρέσει να θεωρούμε ως διείσδυση του νεοπλατωνισμού στη χριστιανική θρησκεία, αποσιωπώντας ότι κατά τη μυστική εβραϊκή θρησκεία ο κόσμος είναι λέξεις. Ψυχρά δηλώνει την πρωτοκαθεδρία της λέξης έναντι της εικόνας για την ανάπτυξη της σκέψης του ανθρώπου πέραν του συγκεκριμένου στον χώρο της αφαιρετικού συλλογισμού και του συμβολισμού. Ετσι, για παράδειγμα, μπορεί να ονομάζει και το ασύλληπτο, όπως η λέξη «Θεός».
3. Εναντι της έννοιας της «άμωμης σύλληψης» που καθιέρωσε η Καθολική Εκκλησία, η Ορθοδοξία μιλάει για «ενσάρκωση του Λόγου». Ψυχαναλυτικά σημαίνει ότι ο μόνος λόγος που έχει αξία, που συνέχει το άτομο ως ψυχοσωματική οντότητα, είναι ο ενσαρκωμένος λόγος ή η ψυχικοποιημένη σάρκα, μόνο τα «ένυλα πάθη» όπως τα αποκαλούσε ο Αριστοτέλης.
4. Επόμενη σημαντική εξέλιξη είναι η σύνδεση του λόγου με την επιθυμία. Γιατί ο λόγος φέρει την επιθυμία μας, ο λόγος επιθυμεί να συναντήσει την επιθυμία του Αλλου, όπως κάνει η Μαρία αποδεχόμενη με χαρά τη σύλληψη. Η χαρά της Μαρίας και της Αννας και η πλήρωσή τους με την απόκτηση παιδιού έχει εκπληκτικά αποδοθεί με το σχέδιο του Ντα Βίντσι που βρίσκεται στη National Gallery του Λονδίνου. Η επιθυμία μετατρέπει και τον δυνάστη Πατέρα – Θεό σε επιθυμητό επιθυμούντα Πατέρα – Θεό. Ο εξουσιαστικός λόγος μετατρέπεται σε ερωτικό.
Αφού η Μαρία αναδεικνύεται ως επιθυμούν, αυτόνομο, ιδιοποιημένο υποκείμενο, θα ακολουθήσει ανάλογη στάση για την ανάπτυξη του γιου της. Στέκομαι στην έναρξη της θαυματουργού δράσης του Ιησού, στον γάμο της Κανά. Στη φράση της μητέρας του ότι «το κρασί τελείωσε», υπονοώντας «κάνε κάτι», ο γιος προσπαθεί να αναβάλει, «γυναίκα, δεν ήρθε ακόμη η ώρα μου», αλλά μετά λέει «γεμίστε τα βαρέλια με νερό» και το πρώτο θαύμα συντελείται. Κινηματογραφικά βλέπω το βλέμμα της μητέρας, της κάθε καλής μητέρας που επιθυμεί την εξέλιξη του παιδιού της, να του λέει «γίνε αυτό που μπορείς να γίνεις».
Με τη χειραφέτηση από τη μητέρα ο Ιησούς ακολουθεί την οδό του Πατρός και δεν ξαναβρίσκουμε τη Μαρία παρά κάτω από τον Σταυρό του Μαρτυρίου.
Βωβός και τεράστιος πανανθρώπινος θρήνος που η λατρεία και η τέχνη ανά τους αιώνες προσπαθεί να αποδώσει από την Pieta του Μιχαήλ Αγγέλου μέχρι τις Pieta installations της Αμπράμοβιτς στους δρόμους των πόλεων.
Από τη νεαρή κοπέλα της επιθυμίας στην ώριμη γυναίκα του Πόνου, η Μαρία γίνεται το σύμβολο όλων των γυναικών που γεννούν παιδιά που τα σκοτώνουν οι άνδρες. Ομως οι γυναίκες εν γνώσει του Θανάτου συνεχίζουν με επιθυμία το Ζωοποιό έργο της ενσάρκωσης του Κόσμου, και αυτό αποτελεί το μεγαλύτερο Θαύμα!
Ο κ. Αθανάσιος Αλεξανδρίδης είναι παιδοψυχίατρος, ψυχαναλυτής
(www.athanasiosalexandridis.com).
Το μεθόριο ακτίστου και κτιστής φύσεως
Των Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Η Παναγία έχει μια εξέχουσα θέση τόσο στη θεολογία της Εκκλησίας όσο και στη λατρεία της. Δεν πρέπει να αγνοηθεί ότι μια Οικουμενική Σύνοδος, και συγκεκριμένα η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος, που συγκροτήθηκε στην Εφεσο το 431 μ.Χ., ασχολήθηκε με τη θέση της στην Εκκλησία σε σχέση με τη θεολογία του Χριστού και όχι ανεξάρτητα από Αυτόν. Ετσι, υπάρχει μια εκπληκτική θεολογία σχετικά με το πρόσωπό της.
Βασική πίστη της Εκκλησίας είναι ότι ο Θεός είναι Τριαδικός, Πατήρ, Υιός και Αγιον Πνεύμα, που είναι Τρία Πρόσωπα άκτιστα. Ο Υιός και Λόγος του Θεού, «ο εις της Τριάδος» ενηνθρώπησε, δηλαδή προσέλαβε την ανθρώπινη φύση και έγινε Θεάνθρωπος. Αυτό σημαίνει ότι ένωσε στην υπόστασή Του τη θεία και την ανθρώπινη φύση, δηλαδή το άκτιστο και το κτιστό. Ακριβώς αυτή η πρόσληψη της ανθρωπίνης φύσεως στο Πρόσωπό Του έγινε από την Παναγία, οπότε αυτή θεωρείται «το μεθόριο ακτίστου και κτιστής φύσεως».
Η Υπεραγία Θεοτόκος με τη σύλληψη και γέννηση του Χριστού απέκτησε ιδιαίτερη τιμή και δόξα στην Εκκλησία, ακριβώς επειδή είναι η Μητέρα του Χριστού, στον Οποίο έδωσε την ανθρώπινη φύση. Αυτό σημαίνει ότι δεν ανήλθε σε θέση «Θεάς», ούτε έγινε «συλλυτρώτρια», ούτε συγκαταλέγεται στην Αγία Τριάδα ως αποτελούσα την «Τετράδα» στον Θεό. Είναι η Μητέρα του Χριστού, την οποία τίμησε ο ίδιος ο Χριστός και την τιμά ολόκληρη η Ορθόδοξη Εκκλησία, ακριβώς γιατί από αυτήν προσέλαβε την ανθρώπινη φύση.
Ακόμη, η Υπεραγία Θεοτόκος δεν διεκδίκησε κάποια ποιμαντική διακονία στην Εκκλησία, ούτε έχει την Αρχιερωσύνη του Χριστού, την οποία ο Χριστός έδωσε στους Αποστόλους και εκείνοι στους διαδόχους τους, αλλά παρέμεινε ταπεινή μέσα στην Εκκλησία απολαμβάνοντας, όμως, μεγάλη τιμή ως Μητέρα του Χριστού, που έχει υπερβεί όλα τα ανθρώπινα, αφού σε αυτήν «καινοτομείται και φύσις και χρόνος».
Είναι χαρακτηριστική η μεγάλη τιμή που απολαμβάνει η Υπεραγία Θεοτόκος στο Αγιον Ορος, το οποίο θεωρείται «το περιβόλι της Παναγίας». Στο Αγιον Ορος, ενώ είναι άβατος χώρος για τις γυναίκες, όχι, όμως, από υποτίμηση των γυναικών, αλλά για δική τους αυστηρότερη άσκηση και αγώνα για την υπέρβαση των μεταπτωτικών στοιχείων των φύλων, εντούτοις τιμάται πολύ η Παναγία, που έχει μεγάλη θέση στη ζωή και τη λατρεία των μοναχών. Αυτό γίνεται γιατί υπερέβη τα ανθρώπινα, χωρίς να γίνει κατά φύση Θεός. Είναι «η θεός μετά Θεόν, τα δευτερεία της Τριάδος κατέχουσα».
Να αναφερθεί η περίπτωση ενός αγιορείτου μοναχού, του αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου, ο οποίος γράφει για την Παναγία: «Η αγάπη της ήταν τέλεια. Αγαπούσε άπειρα τον Θεό και Υιό της, αλλά αγαπούσε και τον λαό με μεγάλη αγάπη». «Και αυτή την Αχραντη Μητέρα Του ο Κύριος την έδωσε σε εμάς. Αυτή είναι η χαρά μας και η ελπίδα μας. Αυτή είναι πνευματική μας Μητέρα, και βρίσκεται κοντά μας κατά τη φύση ως άνθρωπος και κάθε χριστιανική ψυχή ελκύεται προς Αυτήν με αγάπη».
Συνεπώς, η Υπεραγία Θεοτόκος δείχνει το ύψος της ορθόδοξης ανθρωπολογίας, το πώς ο άνθρωπος γίνεται κατά Χάρη Θεός, υπερβαίνοντας τις πέντε διαιρέσεις, κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, δηλαδή τις διαιρέσεις –από κάτω προς τα άνω– μεταξύ άρρενος και θήλεος, παραδείσου και κόσμου, ουρανού και γης, νοητών και αισθητών, ακτίστου και κτιστού. Αυτό σημαίνει ότι από τις υπάρχουσες διαιρέσεις μπορούμε να φθάσουμε στην υπέρβασή τους με την άκτιστη Χάρη του Θεού.
Το κορίτσι από την Παλαιστίνη
Της Αμάντας Μιχαλοπούλου
Στην ερώτηση πώς ενσωματώνει περίτεχνες τεχνικές στα κείμενά της, η συγγραφέας Ντέμπορα Λέβι απαντά πως «η επιφάνεια οφείλει να είναι ομαλή και λεία». Παρόμοια επεξεργασμένη ομαλότητα ακολουθεί και τη Θεοτόκο στις περισσότερες «μυθοπλαστικές» αναπαραστάσεις της. Η καλή μυθοπλασία, σαν τη γυναίκα του Καίσαρα, δεν πρέπει μόνο να είναι αλλά και να φαίνεται. Παρά τον στρόβιλο συναισθημάτων, τις αδιανόητες κακουχίες, το προσφυγικό ξεσπίτωμα, το κορίτσι από την Παλαιστίνη σκύβει με αυταπάρνηση πάνω από το βρέφος της. Τόσο στην Αγία Γραφή όσο και στην αγιογράφηση είναι ταπεινότατη κομπάρσος: γεννάει, θηλάζει και υποφέρει στωικά ως το ύστατο πένθος.
Οταν ήμουν παιδί και οι αναπαραστάσεις πίστης μού υπαγόρευαν πώς όφειλα να νιώσω, τις Κυριακές που ο πατέρας μου έψελνε στην εκκλησία κι εγώ κοιτούσα τριγύρω, κι ακόμη αργότερα, όταν ο Χρύσανθος Χρήστου μας μιλούσε στη Φιλοσοφική για τις Παναγίες του Ραφαήλ –πεπλοφορούσες μητέρες με αδράχτι, γαρίφαλο ή καρδερίνα–, δεν σκέφτηκα ούτε μια φορά το αυτονόητο: Η Παναγία αναπαραστάθηκε από άνδρες. Σχεδόν όλοι τους συνέδραμαν –όπως και τα εδάφια της Βίβλου, όπως και η ποίηση, από την «αγιασμένη αγκαλιά» του Βιζυηνού έως την «εφταπάρθενη» μάνα του Σικελιανού– στο φροϊδικό «virgin-whore syndrome». Η εξιδανίκευση της μητέρας και της συζύγου που τεκνοποιεί είναι νόμιμο δίλημμα κάθε πατριαρχικής θρησκείας που αναγνωρίζει και ταυτόχρονα φοβάται τη γυναικεία ιερότητα, τη γυναικεία σεξουαλικότητα.
Ανυπομονώ να πιάσω στα χέρια μου το νέο μυθιστόρημα της Oλγκα Τοκάρτσουκ που ασχολείται με την Εμερέντια, τη γιαγιά της Παναγίας, επιχειρώντας να συνδέσει τις αγίες του καθολικισμού με το παγανιστικό παρελθόν τους. Στο βιβλίο αυτό, που μόλις κυκλοφόρησε στα πολωνικά, οι γυναίκες τεκνοποιούν μόνες τους όχι επειδή είναι ανέραστες ή υπακούουν σε ανδρικές οδηγίες, αλλά επειδή έχουν τη δυνατότητα να το κάνουν. Ακούγεται σαν ένα μητριαρχικό σκαμπίλι στον χριστιανισμό, χειραφέτηση απ’ αυτές που μόνο η φαντασία μπορεί να προσφέρει. Θα πρέπει να ηχεί σαν κακόγουστο ανέκδοτο για τη δική μας εκκλησία, όπου διάφοροι φωτισμένοι πατέρες απαγορεύουν στα κορίτσια ακόμη και να ψάλλουν.
Είμαι διπλά περίεργη για το βιβλίο της Τοκάρτσουκ επειδή τον τελευταίο χρόνο γράφω ένα μυθιστόρημα για τη μητρότητα με ηρωίδα την Παναγία. Oσο ερευνάς, βρίσκεις αντίβαρο στη στείρα ανάγνωση των Γραφών: αρκεί να σταθείς στα απόκρυφα Ευαγγέλια, στη σύνδεση της Παναγίας με αρχαίες θεότητες. Στις Παναγίες του Μπελίνι που βαριούνται το βρέφος και κοιτάζουν το υπερπέραν, στην Αγία Αννα που διδάσκει ανάγνωση στην κόρη της στον πίνακα του Μουρίγιο, στη Μαύρη Μαντόνα της Γουαδελούπης, στην Παναγιά Γοργόνα.
Στη φαντασία μου η Παναγία παραμένει μια φτωχή γυναίκα από την Παλαιστίνη, υπόλογη στη μαγική σκέψη των ανδρών που συνέλαβαν και εκτέλεσαν με μεγάλο αφηγηματικό ταλέντο την πατριαρχική ιστορία του κόσμου. Στην παραδεδομένη αφήγηση της παρθενίας της συνάντησα ένα ενδιαφέρον λάθος: η εβραϊκή λέξη almah (νεανίς) αποδίδεται εσφαλμένα «παρθένος» στη μετάφραση της Βίβλου στα ελληνικά από τους Εβδομήκοντα. Εξυπακούεται δηλαδή η παρθενία κάθε νεαρού κοριτσιού.
Κάπως έτσι αρχίζει ο σφετερισμός της γυναικείας ελευθερίας που οδηγεί μετά τον Λακάν να δηλώνει, ας πούμε, ότι η γυναίκα είναι μη-όλη. Ή τον Τζορτζ Στάινερ να γράφει ότι «εφόσον ένας άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει ένα παιδί, είναι πολύ πιθανό η αισθητική, ηθική, φιλοσοφική δημιουργία να έχει γι’ αυτόν τον άνθρωπο πολύ μικρότερη σημασία»(!). Η Παναγιά μαζί μας.
Η κ. Αμάντα Μιχαλοπούλου είναι συγγραφέας.
