Kathimerini.gr
Παύλος Παπαδόπουλος
Ενα πρωί του 1980, ένας Ελληνας φοιτητής που ετοιμάζεται για το διδακτορικό του στην Οξφόρδη βλέπει στο Queen’s College έναν άλλον φοιτητή και τον πλησιάζει: «Are you Greek?». Ο φοιτητής τού απαντάει με άψογη αγγλική προφορά: «How did you get that» («πώς το κατάλαβες αυτό;»). Ο παρατηρητικός νεαρός είναι ο 24χρονος Γιάννης Στουρνάρας και ο έτερος φοιτητής είναι ο 20χρονος Ευκλείδης Τσακαλώτος. Αμέσως έγιναν φίλοι και η φιλία τους κρατάει μέχρι σήμερα. Οι δύο οικονομολόγοι δεν φαντάζονταν ότι, 35 χρόνια μετά, ο πρώτος θα ήταν διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος (και «κόκκινο πανί» για την Αριστερά ως «μνημονιακός») και ο δεύτερος υπουργός Οικονομικών της Αριστεράς, που θα εφάρμοζε το τρίτο μνημόνιο με απροσδόκητη δημοσιονομική αποτελεσματικότητα, αλλά χωρίς χαρά, χωρίς χαμόγελα επιτυχίας και με μια ορατή σε όλους πολιτική μελαγχολία.
Το πνεύμα του Μαρξ που ενέπνευσε τους φοιτητές της Οξφόρδης στα πέτρινα χρόνια της Θάτσερ, παρότι εμφανίστηκε πάνω από την πλατεία Συντάγματος την εποχή των Αγανακτισμένων –όταν ο Τσακαλώτος έδινε με την ιμπρεσιονιστική παρουσία του κύρος στον οικονομικό ντανταϊσμό του Καζάκη και του Βαρουφάκη– δεν μπόρεσε να αλλάξει τα μυαλά της Μέρκελ και της Λαγκάρντ. Οι δύο Ευρωπαίες επέμεναν πως οι Ελληνες οφείλαμε να αντιληφθούμε ότι εθνικός εξαιρετισμός στα δημοσιονομικά δεν υφίσταται. Μας πήρε πέντε-δέκα χρόνια, αλλά το καταλάβαμε, έστω κι αν μας «χάλασε» ψυχολογικά τουλάχιστον όσο «χάλασε» τον Τσακαλώτο, τον «αριστοκράτη της Αριστεράς».
Αυτό το παρατσούκλι κόλλησαν στον πρώην υπουργό όσοι γούρλωναν τα μάτια τους βλέποντας το «πόθεν έσχες» του που κυκλοφορούσε στο Διαδίκτυο στα χρόνια του μίσους (εξελέγη πρώτη φορά βουλευτής στις εκλογές του 2012). Μισό εκατομμύριο ευρώ και βάλε επενδύσεις σε θηρία του καπιταλισμού εμφάνισε ο διανοούμενος πολιτικός, μεταξύ άλλων στην αμερικανική επενδυτική τράπεζα JP Morgan και στην Blackrock. Από την άλλη πλευρά, αυτές οι επενδύσεις θα έπρεπε να πιστοποιούν την ικανότητα του οικονομολόγου. Τι θα λέγαμε, δηλαδή, αν είχε επενδύσει σε «φούσκες»; Ο ίδιος εξήγησε ότι δεν είναι δικές του επενδύσεις, αλλά του πατέρα του, Στέφανου Τσακαλώτου. Απλώς τις κληρονόμησε. Δικαιούμαστε να υποθέσουμε ότι επειδή είναι εχέφρων, τις διατήρησε.
Ο πόλεμος των τρολ
Τα χρόνια πέρασαν. Τι αξία έχουν σήμερα πεντακόσια χιλιάρικα μπροστά στα πλούτη του Στέφανου Κασσελάκη, που ζάλισαν ευχάριστα τον απλό κόσμο του ΣΥΡΙΖΑ; Ο Τσακαλώτος όχι μόνο έχασε την ηγεσία, αλλά είδε να τον στοχοποιούν οι «Ομάδες Εφόδου» του κόμματος (τα γνωστά τρολ που διαβιούν στις υπόγειες στοές της «κομματικής Γάζας»). Με πολλά εκφυλιστικά φαινόμενα συμβιβάστηκε ο Τσακαλώτος, αν και δεν το παραδέχεται, αλλά φαίνεται ότι πλέον στέρεψε η ανοχή του. Το κλίμα στα τετ α τετ με τον Κασσελάκη είναι κάκιστο. Οι «σταλινικές» ανακοινώσεις διαγραφών των Φίλη, Σκουρλέτη και Βίτσα διαμορφώνουν κλίμα μαζικής αποχώρησης στελεχών. Πολλοί προεξοφλούν πως αν οι διαγραφές «περάσουν» από την Κεντρική Επιτροπή στις 10 και 11 Νοεμβρίου, ο Τσακαλώτος θα αδράξει την ευκαιρία για να φύγει και να ιδρύσει κόμμα-λίστα για τις ευρωεκλογές. Κάποιοι λένε πώς αν δεν φύγει θα τον προλάβει η Εφη Αχτσιόγλου και θα μαζέψει εκείνη όλο το «χαρτί». «Γίνονται πολλές συζητήσεις», απαντά λακωνικά σε όσους τον ρωτούν για τις προθέσεις του.
Ο Τσακαλώτος δεν μπορεί να έχει αρχηγό ένα πρόσωπο με ιδεολογική απροσδιοριστία πολλαπλάσια του Τσίπρα, που μοιάζει σαν να πρωταγωνιστεί σε εκπομπή ταλέντων του Νίκου Κοκλώνη. Ποτέ δεν παραδέχτηκε τον Τσίπρα ως ηγετική προσωπικότητα και πολύ περισσότερο δεν χώνεψε τον Νίκο Παππά και τον Παύλο Πολάκη, αλλά συνυπήρξε μαζί τους επειδή είναι πολιτικοί. Με τον Κασσελάκη έχουν κοινές αναφορές, που λογικά θα έπρεπε να τους φέρουν πιο κοντά (κορυφαία σχολεία, πολυετή παραμονή στον αγγλοσαξονικό κόσμο, εγγύτητα στο ναυτιλιακό κεφάλαιο). Αλλά η αγεφύρωτη διαφορά βρίσκεται στην πολιτική κουλτούρα. Κάποιοι πειράζουν τον Τσακαλώτο λέγοντας ότι με τις παρεμβάσεις του όλα αυτά τα χρόνια υπέρ των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ συνέβαλε ώστε να γίνει αποδεκτός ως αρχηγός κόμματος ένας άντρας που παντρεύτηκε άντρα και μάλιστα με βέρες του οίκου Cartier. «Αν το έκανα αυτό, τότε είναι στα συν μου», απαντάει γελώντας. Παρά τις κομματικές φουρτούνες δεν έχει χάσει το χιούμορ του. Και θεωρεί «συν» του Κασσελάκη την τόλμη του σε θέματα ταυτότητας.
Η οικογενειακή ιστορία του Τσακαλώτου έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Ο συνονόματος παππούς του, Ευκλείδης Τσακαλώτος, ήταν μαθηματικός και διατέλεσε γυμνασιάρχης στην Πρέβεζα. Ενας από τους μαθητές του ήταν ο Αναστάσιος Ποταμιάνος, γόνος της γνωστής εφοπλιστικής οικογένειας. Ο γιος του και πατέρας του Ευκλείδη, Στέφανος Τσακαλώτος, έγινε ένας από τους καλύτερους ναυπηγούς και ο Ποταμιάνος μεσολάβησε ώστε να συνεργαστεί με τον εφοπλιστή Γιάννη Καρρά. Ο Στέφανος Τσακαλώτος «έχτισε» μεγάλο μέρος του στόλου του Καρρά και αργότερα των Εμπειρίκων. Ο Ευκλείδης, που είναι μοναχοπαίδι, γεννήθηκε το 1960 στο Ρότερνταμ, γιατί εκεί ήταν οι δουλειές του πατέρα. Η οικογένεια μετακόμισε στο Λονδίνο όταν ήταν πέντε ετών. Το ταραγμένο ελληνικό παρελθόν άφησε αποτυπώματα και σε αυτή την ελληνική οικογένεια. Στην γκρίζα ζώνη ανάμεσα στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο ο πατέρας του Τσακαλώτου πέρασε ένα φεγγάρι από τον ΕΔΕΣ, αλλά η μητέρα του, Θεσσαλονικιά, ήταν Επονίτισσα, και μάλιστα είχε φυλακιστεί γιατί δρούσε ως αγγελιοφόρος. Μέσα στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, ο πατέρας εξελίχθηκε σε αντιδεξιό και αντιχουντικό.
«Ποδάρια» στην Πρέβεζα
Κατά συνέπεια, όσοι απορούν γιατί ο Τσακαλώτος έγινε αριστερός ενώ κατάγεται από την οικογένεια του στρατηγού Θρασύβουλου Τσακαλώτου, που θωράκισε την Αθήνα από την επέλαση των κομμουνιστών στα Δεκεμβριανά του ’44 και ταυτίστηκε με τη νίκη του Εθνικού Στρατού το 1949 στον Εμφύλιο, δεν γνωρίζουν ότι η δική του οικογένεια δεν ανήκε στη Δεξιά. Ο στρατηγός ήταν πρώτος εξάδελφος του παππού (και όχι θείος του). «Με επηρέασε η μητέρα μου και οι παρέες μου στην Πρέβεζα και στη Θεσσαλονίκη», λέει σε όσους τον ρωτούν γιατί έγινε αριστερός. Η μόνη επαφή του με την Ελλάδα, έπειτα από κάθε χρονιά στο ιδιωτικό σχολείο του Σεντ Πολ, που ιδρύθηκε το 1509 και βρίσκεται κοντά στο Ρίτσμοντ του Λονδίνου, ήταν τα καλοκαίρια στις δυο γιαγιάδες του, στην Πρέβεζα και στη Θεσσαλονίκη. Οταν έπεσε η χούντα το καλοκαίρι του 1974, ο αγγλοθρεμμένος 14χρονος άκουγε Μίκη Θεοδωράκη με τους φίλους του. Εκείνα τα καλοκαίρια πρόσθεσαν κάποιους ελληνικούς ιδιωματισμούς στην πολυσυζητημένη αγγλική προφορά του, που έκανε τη Μέρκελ να αναρωτιέται «αν είναι Ελληνας».
Πολλοί θυμούνται πως όταν ήταν υπουργός, σε μια παρέμβασή του στη Βουλή, αποκάλεσε «ποδάρια» τους πυλώνες της συμφωνίας σταθεροποίησης, μια λέξη που παραπέμπει στο ηπειρώτικο ιδίωμα για τα «πόδια» και την οποία προφανώς πρωτάκουσε από την Ηπειρώτισσα γιαγιά του. Πάντως, ο στρατηγός Τσακαλώτος, παρότι κόντευε τα 90, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’80, δεν του διέφυγε ότι ο νεαρός Ευκλείδης δεν ασπάζεται τα εθνικά ιδεώδη με όση ζέση θα έπρεπε. «Στέφανε, πρόσεχε το παιδί γιατί μπορεί να γίνει φιλελεύθερος», προειδοποίησε τον πατέρα του Τσακαλώτου. «Το να γίνω φιλελεύθερος ήταν το πιο ακραίο που μπορούσε να φανταστεί ο στρατηγός ότι θα κάνω», λέει σήμερα ο Τσακαλώτος στους συνομιλητές του και γελάει με την καρδιά του.
Ο Τσακαλώτος κλείνει τριάντα χρόνια στην Ελλάδα, καθώς επέστρεψε μόνιμα το 1993 και έγινε καθηγητής αρχικά στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΟΠΑ) και από το 2010 στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Εχει σημασία να υπενθυμίσουμε ότι στο διδακτορικό του διερευνά τον ρόλο που έπαιξε η μακροοικονομική πολιτική στις αριστερές κυβερνήσεις (Ανδρέα Παπανδρέου στην Ελλάδα, Αλιέντε στη Χιλή κ.λπ.). Κατά τον Τσακαλώτο, η πολιτική αυτή έφερε πληθωρισμό και ελλείμματα που πλήρωσαν οι κοινωνίες. Ποια μπορεί, λοιπόν, να είναι η πολιτική εκείνη που θα συνδυάσει τα υγιή δημόσια οικονομικά με την επίτευξη σημαντικών κοινωνικών στόχων; Για τους οπαδούς του, η υπουργική θητεία του ήρθε να δώσει μια ικανοποιητική απάντηση στο ακαδημαϊκό ερώτημα του διδακτορικού του. Οι επικριτές του, όμως, είναι περισσότεροι.
Αλλοι λένε ότι στρίμωξε τη μεσαία τάξη· άλλοι ότι συναίνεσε στην απαράδεκτα χαμηλή φορολογία των μερισμάτων· και άλλοι ότι δεν έκανε «ιδιοκτησία» του το μνημόνιο, ότι συνειδητά απέφυγε να καρπωθεί την επιτυχία του τρίτου μνημονίου, να εξασφαλίσει σταθεροποίηση, ανάπτυξη και κοινωνική προστασία. Μα αν το έκανε, τότε θα ομολογούσε ότι έγινε σοσιαλδημοκράτης, ότι η Αριστερά έλεγε ανοησίες, ότι είχε πάντα δίκιο το κατεστημένο, ο Σαμαράς, ο Παπανδρέου, ο Παπαδήμος, ο Βενιζέλος και ο φίλος του ο Στουρνάρας. Και κατεστημένο, σοσιαλδημοκράτης ή εκσυγχρονιστής ο Τσακαλώτος δεν είναι, ούτε θέλει να γίνει. «Ο εκσυγχρονισμός υπονοεί ότι για τη λύση των ζητημάτων υπάρχει βασικά μία και μόνη προσέγγιση και τα λογικά άτομα πρέπει να σταματήσουν να μιλούν και να στρωθούν στη δουλειά προκειμένου να εφαρμόσουν τις ήδη γνωστές λύσεις», έγραψε το 2005 στο βιβλίο του «Οι αξίες και η αξία της Αριστεράς». Τελικά ο εκσυγχρονισμός μάλλον εκδικήθηκε την Αριστερά, αφού την ανάγκασε να εφαρμόσει τη «μία και μόνη προσέγγιση». Παρ’ όλα αυτά, ο Τσακαλώτος είναι απρόθυμος να παραδεχθεί ότι δεν υπάρχει αριστερή πολιτική.
Κραυγές στη σιωπή
Κάποιοι καταλογίζουν στον Τσακαλώτο ανάλογη απροθυµία να υπερασπιστεί τον φίλο του Γιάννη Στουρνάρα, όταν η σύζυγός του, Λίνα Νικολοπούλου κατασυκοφαντήθηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ για την επιχειρηµατική της δραστηριότητα, ταλαιπωρήθηκε δικαστικά και αθωώθηκε πανηγυρικά. Ισως δεν ήθελε να δυσαρεστήσει τον Τσίπρα που είχε μένος κατά του Στουρνάρα (μέχρι που τα βρήκαν πέρυσι όταν ο αρχηγός της αντιπολίτευσης έκανε επίσκεψη στην ΤτΕ). Πάντως, κάποιοι άλλοι λένε ότι μέσα στη βαθιά ηθική νύχτα των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, ο Τσακαλώτος συγκρούστηκε έντονα σε μια συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου με τον Πάνο Καμμένο για το θέμα αυτό.
Ο Τσακαλώτος δίνει καλλιτεχνικό βάθος στην πολιτική μελαγχολία που μάλλον αισθάνεται. Για παράδειγμα, ακούει κλασική μουσική. Εχει αδυναμία στα μεταφυσικά και ελαφρώς πένθιμα συμφωνικά έργα του Μάλερ και αγαπάει τον μέγα πεσιμιστή Γιώργο Σεφέρη. Σχεδόν χωρίς να το επιδιώκει τραβάει την προσοχή, π.χ. με την υπογραφή του (που θυμίζει υπερήφανο ανδρικό μόριο) ή με το κόκκινο σακίδιο, που έγινε σήμα κατατεθέν προ δεκαετίας. Το αγαπημένο του χόμπι είναι η μαγειρική. Λέγεται ότι είναι σπουδαίος μάγειρας στην κινεζική και –κυρίως– στην ινδική κουζίνα. «Το καλύτερο ινδικό εστιατόριο του Λονδίνου είναι το σπίτι του Ευκλείδη στην Ελλάδα», λέει, εμπιστευτικά, πρόσωπο που έχει το προνόμιο της συμμετοχής στα ινδικά συμπόσια του πολιτικού.
Ο Τσακαλώτος μοιάζει να αναζητά μια «νέα αρχή» στη ζωή του συνολικά. Για 35 χρόνια ήταν παντρεμένος με τη Χέδερ Ντενίζ Γκίμπσον, οικονομολόγο με καταγωγή από τη Σκωτία. Απέκτησαν τρία παιδιά, μία κόρη, 23 ετών, και δυο γιους, που είναι δίδυμοι, 20 ετών. Η κυρία Γκίμπσον έχει σημαντικές επιστημονικές δημοσιεύσεις στο πεδίο των επιτοκίων. Εργάζεται στην Τράπεζα της Ελλάδος και είναι υπεύθυνη εποπτείας του τραπεζικού συστήματος. Εδώ και τρία χρόνια, ο πρώην υπουργός βρίσκεται σε σχέση με την Ολγα Νάσση, ανθρωπολόγο, που ήταν υποψήφια του ΣΥΡΙΖΑ στην Ευρωβουλή το 2019. Σε «Γεύμα με την Κ» στις αρχές του 2022, ομολόγησε ότι διακατέχεται από «αστική αυτοπεποίθηση» την οποία απέδωσε στις σπουδές του. Αρκεί η «αστική αυτοπεποίθηση» για να γίνει αρχηγός κόμματος; Θα συνεχίσει με το ίδιο πείσμα να πιστεύει πως «υπάρχει αριστερή πολιτική» ή θα συμβιβαστεί με τον Κασσελάκη, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσωποποίηση της απάντησης ότι «δεν υπάρχει»; Οι επόμενες ημέρες θα δώσουν την απάντηση.
