Εύη Μαλλιαρού
PERO VAZ DE CAMINHA
Μεγαλειότατε, βρήκαμε τη γη του Μπραζίλ
Εισαγωγή, µετάφραση, σηµειώσεις: Μαρία Παπαδήμα
εκδ. Αιώρα, 2021, σελ. 96
Μοναδικό ντοκουμέντο μιας πρώιμης και ιδιαίτερης καταγραφής «πολιτισμικού διαλόγου», η επιστολή του Πέρο Βας ντε Καμίνια εντάσσεται στον διεθνή κατάλογο του προγράμματος της UNESCO «Μνήμη του κόσμου» από το 2005. Κάποιοι ιστορικοί μιλούν για «εύρεση» και όχι «ανακάλυψη» της Βραζιλίας, καθώς δύο διάσημοι θαλασσοπόροι είχαν ήδη πλεύσει κοντά στις ακτές της Νότιας Αμερικής. Ο Πορτογάλος Βάσκο ντα Γκάμα ανακαλύπτει τη θαλάσσια οδό προς τις Ινδίες μεταξύ 1497-1499, ενώ ο Ισπανός Χριστόφορος Κολόμβος, στο τρίτο του ταξίδι προς τον Νέο Κόσμο, αντικρίζει τις εκβολές του μεγάλου ποταμού Ορινόκο στην ακτογραμμή της σημερινής Βενεζουέλας, καταλαβαίνοντας ότι βρίσκεται μπροστά σε μια άγνωστη ήπειρο.
Στις 9 Μαρτίου του 1500, επί βασιλείας του Μανουέλ Α΄ της Πορτογαλίας, ένας στόλος δεκατριών πλοίων ξεκινάει από το Μπελέν, παλιά συνοικία της Λισσαβώνας στις όχθες του ποταμού Τάγου, με ρότα το Κοχιδόνε των Ινδιών. Εκεί, υπό τις διαταγές του ευγενούς Πέδρο Αλβαρες Καμπράλ, οι Πορτογάλοι σκοπεύουν να ιδρύσουν εμπορικό σταθμό. Συγχρόνως, όμως, σχεδιάζουν να παρεκκλίνουν από την πορεία τους ώστε να εξερευνήσουν τις νότιες ακτές του Νέου Κόσμου. Στην αποστολή συμμετέχουν ναυτικοί, στρατιώτες, διερμηνείς, έμποροι, αλλά και περίπου 1.500 βαρυποινίτες καταδικασμένοι σε εκτοπισμό στις νέες χώρες. Στα πλοία επιβαίνουν επίσης φραγκισκανοί μοναχοί επιφορτισμένοι με την τέλεση της καθολικής λειτουργίας, καθώς και τον εκχριστιανισμό των πληθυσμών των νέων εδαφών. Ο Πέρο Βας ντε Καμίνια (1476-1500), καλλιεργημένος αριστοκράτης και ευνοούμενος του βασιλιά, προορίζεται για γραμματέας του νέου εμπορικού σταθμού στις Ινδίες, ενώ εκτελεί χρέη γραφέα στο ταξίδι.
Στις 22 Απριλίου του 1500, οι Πορτογάλοι πατούν στις βραζιλιάνικες ακτές όπου ζούσαν 500.000 – 1.000.000 ιθαγενείς. Βαφτίζουν τη στεριά του ελλιμενισμού τους Τέρα ντε Βέρα Κρους (Γη του Αληθινού Σταυρού). Την αποκαλούν επίσης Τέρα ντος Παπαγκάγιος (Γη των Παπαγάλων), λόγω των εξωτικών πτηνών του τόπου. Η νέα γη θα μετονομαστεί τελικά σε Τέρα ντο Μπραζίλ από το Pau-brasil, δέντρο ερυθρού χρώματος που θύμιζε αναμμένα κάρβουνα (brasa). Την 1η Μαΐου του 1500, ο Πορτογάλος βασιλιάς λαμβάνει την επιστολή του Πέρο Βας ντε Καμίνια από το Πόρτο Σεγκούρο της Τέρα ντε Βέρα Κρους, το πρώτο γραπτό κείμενο στο οποίο περιγράφονται η χώρα και οι άνθρωποι της Βραζιλίας από Ευρωπαίο αυτόπτη μάρτυρα. Μετά τον αποικισμό της νέας γης που άρχισε το 1530 κατ’ εντολήν του πορτογαλικού στέμματος, η Βραζιλία θα στέψει αυτοκράτορά της τον Πορτογάλο αντιβασιλέα Πέδρο Α΄ το 1822 (το 2022 η Βραζιλία γιορτάζει 200 χρόνια ανεξαρτησίας). Η αυτοκρατορία θα διαλυθεί το 1889 με την εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ο επιστολογράφος υπόσχεται στον βασιλιά να του εκθέσει, χωρίς υπερβολές, αυτά που είδε. Οι δύο πλευρές, αφιχθέντων και αυτοχθόνων, προσεγγίζονται με αμοιβαία περιέργεια και ειρηνική διάθεση. Καταγράφονται ανταλλαγές δώρων, όπως η καλύπτρα με μακριά φτερά πουλιών ενός ιθαγενούς με την κόκκινη σκούφια και το μαύρο καπέλο ενός ναυτικού.
Προσκεκλημένοι πάνω σε ένα πλοίο, οι εξωτικοί επισκέπτες θα δοκιμάσουν το ξένο φαγητό (κρασί, ψωμί, ψάρι βραστό, μέλι, σύκα, γλυκίσματα) για να το φτύσουν και να ξεπλύνουν αμέσως μετά το στόμα τους. Οι Ευρωπαίοι επισκέπτες, εντυπωσιασμένοι από τις γυναίκες που κυκλοφορούν με «τα απόκρυφά τους μέρη» σε κοινή θέα, τις κοιτούν επίμονα χωρίς όμως να νιώθουν ντροπή. Την Κυριακή του Θωμά οι ταξιδιώτες εκκλησιάζονται στην παραλία, ακούγοντας το κατανυκτικό κήρυγμα. Ιθαγενείς με τόξα και βέλη κάθονται μαζί τους, παρατηρώντας τους ήσυχα. Η εξερεύνηση της ενδοχώρας φέρνει τους ξένους εγγύτερα στις κατοικήσιμες περιοχές των αυτοχθόνων. Πίνουν από τα άφθονα νερά ενός ποταμού και διασχίζοντας την πλούσια βλάστηση, τρώνε καρπούς από φοίνικες. Ο Πέρο Βας ντε Καμίνια αποδίδει την καλοζωία και την καθαριότητα των κατοίκων της περιοχής στο γεγονός ότι διαβιώνουν στην ύπαιθρο.
Τι θα συμπεράνει ο αφοσιωμένος αυλικός στην επιστολή του προς τον βασιλιά; Οι ιθαγενείς, αθώα πλάσματα, χωρίς δική τους πίστη, δείχνουν εμπιστοσύνη στους νέους τους φίλους και εύκολα μπορούν να προσηλυτιστούν. Επίσης, στον τόπο αυτόν, χάρη στο εύκρατο κλίμα και τα άφθονα νερά που διαθέτει, όλα μπορούν να ευδοκιμήσουν. Από εδώ και μπρος η «γη του Μπραζίλ» δεν θα αποτελεί πλέον έναν ενδιάμεσο σταθμό θαλασσοπορίας, αλλά μια χώρα ευκαιρίας και επέκτασης του δυτικού κόσμου.
Η επιστολή του Πέρο Βας ντε Καμίνια εντάσσεται στον διεθνή κατάλογο του προγράμματος της UNESCO «Μνήμη του κόσμου».
