Του Παύλου Νεοφύτου
Τι ήταν οι νερόμυλοι και ποιος ο ρόλος τους στη μεσαιωνική και νεότερη ιστορία της Κύπρου; Πώς λειτουργούσαν και γιατί χαρακτηρίζονταν «βιομηχανία της εποχής»; Ποιο ήταν το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς και γιατί έφτασαν να είναι εκατοντάδες στον αριθμό; Ποια η σχέση τους με τον βασιλικό οίκο των Λουζινιανών, τους ευγενείς και τα τάγματα ιπποτών και μοναχών; Γιατί οι Βενετοί τούς αύξησαν και γιατί οι Οθωμανοί τούς ενοικίαζαν στους Χριστιανούς; Πού τους εντοπίζουμε σήμερα και σε ποια κατάσταση; Πότε κτίστηκαν και πότε εγκαταλείφθηκαν - και γιατί; Πόσο φως μπόρεσαν να ρίξουν σε αυτό το άγνωστο θέμα, έγγραφα στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, το Οθωμανικό κατάστιχο της απογραφής των περιουσιακών στοιχείων του 1573, το αρχείο της Μονής Κύκκου, και οι χάρτες του Κτηματολογίου, όπως ο πρώτος χάρτης της Κύπρου του 1882, γνωστός ως «Χάρτης του Κίτσιενερ»; Τι έχουν να διηγηθούν τα ερείπια, με τα περίφημα οικόσημα σε περίοπτη θέση και τι διέσωσε η προφορική ιστορία; Και κάτι πολύ σημαντικό: Τι μπορεί να πετύχει το πείσμα τριών ανθρώπων, που με 30 χρόνων επιτόπια έρευνα στην ελεύθερη και κατεχόμενη Κύπρο και συλλογή υλικού αποφάσισαν να διανύσουν μία μεγάλη «διαδρομή», για την οποία όφειλε να ενδιαφερθεί η Πολιτεία, για να μας προσφέρουν ένα «κτήμα ες αεί», για τον ερευνητή αλλά και τον κάθε ενδιαφερόμενο; Απαντήσεις για ερωτήματα, όπως τα πιο πάνω, δίνει το βιβλίο «Οι νερόμυλοι της Κύπρου» των Γιάννη Κυπρή, Κώστα Οικονομίδη και Χρήστου Δημητρακόπουλου (που έφυγε από τη ζωή το 2019) –το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του, που κυκλοφόρησε το 2022 από τις εκδόσεις Εν Τύποις.
Νερόμυλος του Καλλίνικου ή Αφεντικός στην Ακρούντα
Ραχοκοκαλιά του βιβλίου είναι η καταγραφή των 650 περίπου νερόμυλων κατά επαρχία, ποταμό, κοινότητα ή άλλη περιοχή. Τα κείμενα για τον κάθε νερόμυλο συνοδεύονται από φωτογραφίες και χάρτες
Οι 700 περίπου σελίδες δεν καλούν τον αναγνώστη να βυθιστεί ράθυμα στη σαγηνευτική ιστορία των νερόμυλων του νησιού, αλλά του προσφέρουν τη συμμετοχή σε ένα παιχνίδι αναζήτησης, καθώς ανατρέχει σε ποταμούς με τους οποίους συνδέεται, είτε στην καθημερινότητά του, είτε νοερά, στα βιώματα που επανέρχονται στη μνήμη. Και τότε εντοπίζει σε κείμενα, χάρτες και φωτογραφίες τούς νερόμυλους που τον ενδιαφέρουν, όπως ο γράφων, που διαπίστωσε με έκπληξη ότι μόνο μερικά μέτρα πιο πέρα από την οικογενειακή του περιουσία στην κοιλάδα της Έζουσας, οι τρεις ερευνητές εντόπισαν ερείπια νερόμυλου της Μονής Κύκκου, σκεπασμένου από την άγρια βλάστηση και καταδικασμένου, αν δεν γίνονταν οι επιτόπιες έρευνές τους, στη λήθη.
Ραχοκοκαλιά του βιβλίου είναι η καταγραφή των 650 περίπου νερόμυλων –τριπλάσιος αριθμός σε σχέση με την έρευνα που είχε προηγηθεί και ήταν αποσπασματική– κατά επαρχία, ποταμό, κοινότητα ή άλλη περιοχή. Τα κείμενα για τον κάθε νερόμυλο συνοδεύονται από φωτογραφίες και χάρτες, ενώ τα κεφάλαια συνδέονται με «ιντερμέδια» λογοτεχνικών, και όχι μόνο, κειμένων, που έχουν συνάφεια με το θέμα, όπως το γνωστό παιδικό ποίημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου: «Από πού είσαι ποταμάκι;», «Από εκείνο το βουνό» [...] «Πώς κατέβηκες στη χώρα;», «Τα χωράφια να ποτίσω και τους μύλους να γυρίσω»... Αλλά δεν ξέρουν τα σημερινά παιδιά τι είναι ο μύλος, ακόμα και οι γονείς τους, κι αυτόν τον ρόλο έρχεται να επιτελέσει αυτό το βιβλίο.
Νερόμυλος του Τσίγκη στο Ακάκι
Εξέλιξη και φθορά
Άλλα κεφάλαια, γραμμένα με τη γλαφυρή πένα του Γιάννη Κυπρή, ο οποίος καταπιάστηκε με τα κείμενα και την επιμέλεια του βιβλίου, είναι «Η ιστορική αναδρομή της χρήσης των νερόμυλων στην Κύπρο» και «Η αρχιτεκτονική των νερόμυλων και ο τρόπος λειτουργίας τους». Επίσης τα κεφάλαια με τους ζαχαρόμυλους και τους ανεμόμυλους συμπληρώνουν την τριλογία της υπόθεσης του αλευριού στο νησί πριν από την έλευση των μηχανικών μύλων στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Αυτήν την εξέλιξη, που σηματοδότησε την αρχή της φθίνουσας πορείας των νερόμυλων, την παρατηρούμε στο κεφάλαιο 8, με τις δημοσιεύσεις στον Τύπο. Εκεί, μεταξύ άλλων διαβάζουμε ανακοινώσεις για πώληση νερόμυλων και διαφημίσεις για εγκαταστάσεις αλευρομηχανών, εκθειάζοντας τα πλεονεκτήματά τους έναντι των νερόμυλων: «Λόγω ελλείψεως νερού όλοι οι νερόμυλοι σταματούν διά 4-6 μήνας και διά τούτο Αλευρομηχαναί επιβάλλονται να υπάρχωσιν εις όλα τα χωρία. Μήπως οι χωρικοί δεν αντιλαμβάνονται ότι οι νερόμυλοι είναι πάντοτε χασομέρημα, και είναι ηναγκασμένοι να περιμένουσι 3-4 ημέρας διά να ίδωσι την δουλειάν των;» (εφημερίδα Χρόνος, 05/08/1925 και 02/09/1925).
Βλέπουμε τις προσπάθειες του Χρήστου Δημητρακόπουλου για εντοπισμό νερόμυλων στο κεφάλαιο με τα παραλειπόμενα. Οι φωτογραφίες καταδεικνύουν τον τολμηρό του χαρακτήρα, όταν με επινοήσεις – πολλές φορές ριψοκίνδυνες – προσέγγιζε τα ερείπια. Στο ίδιο κεφάλαιο εντυπωσιάζει το χρονικό γύρο από τον νερόμυλο - «αποκάλυψη» στην Πάνω Γυαλιά, ο οποίος για χρόνια ήταν κρυμμένος μέσα στην άγρια βλάστηση.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με πίνακες και ευρετήρια, όπως ο πίνακας με τους νερόμυλους παγκύπρια (εδώ οι συντεταγμένες βοηθούν τον αναγνώστη για επιτόπια επίσκεψη), ο πίνακας νερόμυλων στον Χάρτη του Κίτσιενερ και ο πίνακας απογραφής του 1572, που προέρχεται από τα ερευνητικά προγράμματα του δρα Αντώνη Χατζηκυριάκου και παρουσιάζει 304 νερόμυλους, οδηγώντας τους τρεις ερευνητές στο συμπέρασμα ότι αρκετοί μύλοι που θεωρούνται ότι κτίστηκαν επί Τουρκοκρατίας, πιθανότατα να είχαν κτιστεί επί Φραγκοκρατίας ή Βενετοκρατίας και επαναχρησιμοποιήθηκαν στους επόμενους αιώνες. Επίσης παρατίθεται ένας χάρτης με τους ποταμούς – χειμάρρους της Κύπρου.
Αυτό το έργο είναι ένα σπρώξιμο προς τις αρχές να ασχοληθούν με το θέμα ανάδειξης των νερόμυλων της Κύπρου. Ως γνωστόν στον τόπο μας η επικέντρωση είναι κυρίως σε ό,τι αρχαίο – ένα θέμα για το οποίο έχει χυθεί αρκετό μελάνι. Για τα μεσαιωνικά ευρήματα ελάχιστη η προσοχή...
Νερόμυλος στην κατεχόμενη Θέρμια, Κερύνεια
Νερόμυλος του Κύριλλου στη Γαλάτα
Νερόμυλος του Αλή Εφέντη στην Κισσούσα
Ερείπια αρχαίου νερόμυλου στην κατεχόμενη Καρπασία
