Του Απόστολου Κουρουπάκη
Επισκέφθηκα το χωριό Λιμνιά Αμμοχώστου στις αρχές του περασμένου Ιουνίου για πρώτη φορά. Γενέτειρα του παγκυπριονίκη Παναγή Κωνσταντή, αλλά και του μητροπολίτη Κιτίου Νικοδήμου Μυλωνά, ένα σχετικά μεγάλο χωριό, απλωμένο στην άκρη της πεδιάδας της Μεσαορίας, όπως και τόσα άλλα. Η επίσκεψή μου ήταν στοχευμένη, αναζητούσα τις δύο εκκλησίες εντός του χωριού, τον πύργο και το κοιμητήριο. Όταν πήγα στο χωριό, είχαν ξεκινήσει οι εργασίες συντήρησης του ναού του Αγίου Γεωργίου, του παλαιότερου του χωριού (ο νεότερος είναι αυτό του Αγίου Νικολάου) από τη Δικοινοτική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά. Ο ναός χρονολογείται πολύ πίσω στον χρόνο, ίσως στα βυζαντινά/μεσαιωνικά χρόνια, αυτό που σήμερα όμως φαίνεται διά γυμνού οφθαλμού είναι κτίσμα του 19ου αιώνα. Αλλά η ίδια η εκκλησία τελικά μάς μιλάει, μέσω των εκπληκτικών γκράφιτι, που η συντήρησή της έφερε στο φως, αποδεικνύοντας έτσι τη σπουδαιότητα του έργου, το οποίο επιτελεί η Τεχνική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά.
Ήδη από την πρώτη μου επίσκεψη, προσπάθησα να γνωρίσω τον τόπο, αρχής γενομένης από τους δύο ναούς, όπως είπα. Ξεκίνησα, χωρίς να έχω πρόσβαση, λόγω των εργασιών που είχαν ήδη ξεκινήσει να αναζητώ σημάδια του και κατ’ επέκταση του τόπου… Είμαι σίγουρος πως σε περισσότερο ή λιγότερο εμφανή σημεία ο ναός ανιστορεί την πρόσφατη ιστορία του, που κάποτε είναι σιβυλλικά για εμάς. Το μάτι μου πιάνει τις επιγραφές στο καμπαναριό, όπου διαβάζουμε απλώς «ΧΜΝΕ» και «ΜΧΡ | ΠΡΤ». Και να το σιβυλλικό που λέγαμε. Αργότερα, ο φίλος Μελέτης Αποστολίδης, θα ανέβει στο καμπαναριό και θα μού στείλει φωτογραφία από την επιγραφή στην καμπάνα του ναού. Η καμπάνα κατασκευάστηκε από το μηχανουργείο και χυτήριο του Φειδία Κυριακίδη και ΣΙΑ, που φτιάχτηκε το 1956 (αρχικώς ιδιοκτήτες του χυτηρίου και μηχανουργείου «Η ΚΥΠΡΟΣ» ήταν ο ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ, μαζί με τον αδελφό του Φειδία). Λανθασμένα στην καμπάνα αναγράφεται «Κώδων Αγίου Γεωργίου του χωρίου Λιμπιών», εκτός και αν σήμερα μοιάζει λάθος… και αν τότε ήταν αποτέλεσμα κάποιας άλλης συναλλαγής. Στην ανατολική είσοδο της στοάς που υπάρχει στη νότια πλευρά του ναού, σε μία μικρή επιγραφή διαβάζουμε τη χρονολογία 1862, πιθανόν ημερομηνία προσθήκης της στοάς ή ανακατασκευής της ίδιας της εκκλησίας. Στον τοίχο της ανατολικής αψίδας φαίνεται ακόμα το ανάγλυφο μιας φιγούρας ενός άνδρα, με τα χέρια του σταυρωμένα, στάση άραγε προσευχής; Είναι κάποιος από τους δωρητές της εκκλησίας ή ίσως ο κτήτορας της; Στη δυτική είσοδο του ναού, εντοπίζω μία ακόμη επιγραφή, η οποία ενημερώνει ακόμα τον περαστικό: «Επί Επιτρόπ[ων] Χ΄΄ ΜΕΝΙΚΟ[Υ] Χ΄΄ΠΑΝ 1895». Μισός σχεδόν αιώνας προσθηκών, εργασιών, και θρησκευτικού ζήλου από πλευράς των κατοίκων Λιμνιών. Στο κοιμητήριο των Λιμνιών σώζεται ταφόπλακα, η οποία ανήκει στον Παντελή Χ΄΄ Μένικου, ο οποίος απεβίωσε σε ηλικία 55 ετών στις 12 Μαΐου 1926. Αναρωτιέμαι αν πρόκειται για τον επίτροπο του ναού, ο οποίος το 1895 ήταν μόλις 31 ετών...
Είναι γνωστό πως κατά την εορτή του Αγίου Γεωργίου γύρω από τον ναό λάμβανε χώρα το ετήσιο πανηγύρι. Αυτό το πανηγύρι το θυμούνται καλά οι παλαιότεροι κάτοικοι. Διαβάζουμε σε ανακοίνωση στον Τύπο το 1947: «Γνωστοποιείται, ότι την 23ην Απριλίου θα τελεσθή εις το χωρίον Λιµνιά (Επαρ. Αμμοχώστου) η ετησία πανηγύρις Αγίου Γεωργίου. Την πρωίαν της ημέρας αυτής θα διεξαχθή ποδοδροµία, το δε απόγευμα Ιπποδρομία»,. Έχει ενδιαφέρον ότι στο χωριό διεξάγονταν ιπποδρομίες, έθιμο που σχετίζεται επίσης με τον Άγιο Γεώργιο και τις εορταστικές εκδηλώσεις/πανηγύρια που γινόντουσαν προς τιμήν του. Τα Λιμνιά επίσης ήταν γνωστά για την εκτροφή αλόγων. Σκεφτείτε, πάντως, έναν καβαλάρη να περιμένει εναγωνιώς μια κόρη να λύσει τα μαλλιά της για να τα αρπάξει και να ανέβει στην κάμαρά της… στον πύργο των Λιμνιών, λίγο πιο έξω από το χωριό; Μιλάει ο ναός, και εμείς πρέπει να έχουμε αφτιά και νου για να τον ακούσουμε, σκέφτομαι πηγαίνοντας στο σπίτι.
Τα γκράφιτι
Λίγο πριν από την επίσκεψή μου στο χωριό Λιμνιά, ο ναός του Αγίου Γεωργίου συμπεριλήφθηκε στα εκκλησιαστικά μνημεία που η δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς ενέταξε στον κατάλογο των έργων που θα αναστήλωνε και χάρηκα ιδιαίτερα γι’ αυτό. Είπαμε ήδη ότι πρόκειται για έναν πολύ όμορφο ναό, και το περίτεχνο καμπαναριό του καταδείκνυε πως είχε φροντιστεί αρκετά, κατά τις διάφορες φάσεις ανέγερσής του. Βέβαια, κανείς απ’ όσους/ες, Ε/κ και Τ/κ, που ενεπλάκησαν στις εργασίες συντήρησής του δεν φανταζόταν ότι θα έκρυβε και εκπλήξεις στο εσωτερικό του. Οι εργασίες συγχρηματοδοτήθηκαν από την Ε.Ε. και την κοινότητα Λιμνιών και υλοποιήθηκαν υπό την επίβλεψη της UNDP. Μελετητές του έργου ήταν ο Χρίστος Σιαμαρής και η Ozge Ozbekoglu.
Κατά τη διάρκεια, λοιπόν, των εργασιών που ξεκίνησε η Επιτροπή, στον ανατολικό και τον νοτιοανατολικό τοίχο του ναού, εσωτερικά και εξωτερικά, αποκαλύφθηκαν χαράγματα, αρχαία γκράφιτι δηλαδή, τα οποία δημιουργήθηκαν από είτε από προσκυνητές του ναού, είτε από άλλους επισκέπτες, μάλλον κατά τα τέλη του 18ου, αρχές του 19ου αιώνα, μιας και βρίσκονται χαραγμένες οι χρονολογίες 1775, 1753, 1782, 1783, 1803, 1804. Τα χαράγματα απεικονίζουν τύπους πλοίων, όπως μία γαλέρα, ρόδακες, αλέτρια και φυσικά υπάρχουν και λέξεις όπως η λέξη ΧΡΙΣΤΟΣ. Φυσικά, όπως αναφέρει και η καθηγήτρια Muge Sevketoglu, η οποία μελέτησε και κατέγραψε για λογαριασμό της Επιτροπής, τα χαράγματα, ίσως να μπορούν να χρονολογηθούν ακόμη πιο πίσω, αφού ο ναός έχει διάφορες φάσεις. Βασικές αναπαραστάσεις που συναντήθηκαν στον Άγιο Γεώργιο των Λιμνιών είναι το άροτρο, που συνδέεται άρρηκτα με τον Άγιο Γεώργιο, ως τον προστάτη των γεωργών, αλλά και τα γκράφιτι πλοίων διαφόρων τύπων. Μέσα από συντήρηση του ναού, και με τη μελέτη η δικοινοτική Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς έδωσε το 2024 στον ναό μια νέα ζωή, και όσοι/όσες εργάστηκαν αρμονικά για τη συντήρηση και διάσωσή του είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν την ιστορία και τις παραδόσεις του τόπου, ακούγοντας και μελετώντας τις ψιθυριστές του ιστορίες.
Στον τοίχο της ανατολικής αψίδας φαίνεται ακόμα το ανάγλυφο μιας φιγούρας ενός άνδρα, με τα χέρια του σταυρωμένα, στάση άραγε προσευχής; Είναι κάποιος από τους δωρητές της εκκλησίας ή ίσως ο κτήτορας της;
Δια δαπάνης των δύο Ναών
Η νεότερη εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται στην είσοδο σχεδόν του χωριού, έχει και αυτή να πει τη δική της ιστορία, τη βρήκα αμέσως μετά τον Άγιο Γεώργιο, διότι είχα εισέλθει, Κύριος οίδε γιατί, ανάποδα στο χωριό. Η εκκλησία μοιάζει να μιμείται τον Άγιο Γεώργιο… με τη διαφορά ότι το καμπαναριό της βρίσκεται στην άκρη της δυτική πλευράς, πριν από τη στοά και είναι λιγότερο περίτεχνο. Πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού υπάρχουν τρεις επιγραφές, με τις οποίες συστήνεται στους διαβάτες: Στη μία αναγράφεται: «ΝΑΟΣ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ» και στις άλλες δύο τα ονόματα: «ΠΡ | ΜΙΧΑΗΛ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ» και «ΕΠΙ | ΦΙΛΗΠΟΣ ΙΕΡΟΜ ΠΑΝ». Πιθανόν να πρόκειται για τον ιερέα και τον επίτροπο του ναού… Πιο κάτω ίσως υπάρχει ακόμη μία επιγραφή, πιθανόν με τη χρονολογία ανέγερσης της εκκλησίας, η οποία δεν είναι σε καλή κατάσταση και αδυνατώ να διαβάσω. Μία ακόμη επιγραφή βρίσκεται πάνω από την είσοδο της στοάς, στη δυτική πλευρά, όπου διαβάζουμε: «ΕΠΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ | ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ […] ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗΣ | ΤΩΝ ΔΥΟ ΝΑΩΝ 1905». Συνεργασία λοιπόν των επιτρόπων των δύο ναών του χωριού, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νικολάου. Αυτή η συνεργασία των δύο ενοριών. Διακρίνω ψηλά στο λιγότερο περίτεχνο καμπαναριό από αυτό του Αγίου Γεωργίου, μία επιγραφή και με αρκετή δυσκολία διαβάζω: ««ΕΠΙ ΤΗΣ ΕΠΙΤ [… …] ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 1888]». Πάνω από την είσοδο της νότιας πλευράς υπάρχει ανάγλυφος άγγελος με την πολύ ενδιαφέρουσα επιγραφή «ΕΠΙ ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ | ΚΕ ΦΙΛΟΘΕΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΚΤΙΤΟΡΟΣ ΜΕ ΣΙΝΔΡΟΜΙ <ΤΟ>Υ ΠΑΤΡΟΣ ΚΕ ΜΗΤΡΟΣ». Πρόκειται για τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο Α΄, ο οποίος αρχιεράτευσε από το 1854 έως το 1865. Όσο για τον ιερομόναχο Φιλόθεο, αυτός ήταν ο ιερέας και δάσκαλος των Λιμνιών, ο οποίος δίδασκε στο δημοτικό σχολείο του χωριού αμισθί. Συνεχίζω να περιεργάζομαι την εκκλησία, το διπλανό πάρκο είναι άδειο ώς εκείνη τη στιγμή, σιγά-σιγά όμως ο κόσμος αρχίζει να μαζεύεται, η κίνηση να αυξάνεται. Αποφασίζω να φύγω, προς αναζήτηση του κοιμητηρίου, που είναι μια άλλη ιστορία. Θα επιστρέψω όμως στα Λιμνιά, γιατί υπάρχει, απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου η ενδιαφέρουσα οικία, με τις αρχιτεκτονικές της ιδιαιτερότητες…
Η νεότερη εκκλησία του Αγίου Νικολάου, των Λιμνιών, βρίσκεται στην είσοδο σχεδόν του χωριού και μοιάζει να μιμείται τον Άγιο Γεώργιο… με τη διαφορά ότι το καμπαναριό της βρίσκεται στην άκρη της δυτική πλευράς, πριν από τη στοά και είναι λιγότερο περίτεχνο.
