Του Απόστολου Κουρουπάκη
Μεταξύ των εκλογικών αναμετρήσεων οι λιγότερο προβεβλημένες και εν πολλοίς άγνωστες είναι αυτές των Σχολικών Εφορειών. Ανέκαθεν ήταν έτσι βέβαια, αν και κάποτε και αυτές αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κάτι τέτοιο συνέβη πριν από 119 χρόνια, όταν οι γυναίκες στην Κύπρο ψήφισαν! Πριν καν ψηφίσουν στην πολιτισμένη ∆ύση, με εξαίρεση αυτές της νήσου Μαν (1881) και της Νέας Ζηλανδίας (1893). Βέβαια, ό,τι έγινε έγινε από λάθος, το οποίο σύντομα το κατάλαβαν και άλλαξε. Πού όμως ψήφισαν οι γυναίκες; Οι Κύπριες που πλήρωναν οποιαδήποτε φορολογία εξάσκησαν το «εκλέγειν» στις εκλογές για τις Σχολικές Επιτροπές του 1905, και αυτό από παρανόηση… μιας και στους εκπαιδευτικούς νόμους του 1895 και του 1905 αναφερόταν πως δικαίωμα για συμμετοχή στις εκλογές είχαν όλοι οι Έλληνες Ορθόδοξοι που κατέβαλλαν οποιονδήποτε φόρο! Βέβαια, η έλλειψη γένους στην αγγλική γλώσσα δημιούργησε σύγχυση μιας και κατά την επεξήγηση στην αγγλική «Resident taxpaying inhabitant shall mean and include every person who resides in any village or town and is assessed for any form of taxation». Στις εκλογές που διενεργήθηκαν στις 5/18 Ιουνίου 1905 για τη Σχολική Επιτροπή της Λευκωσίας ψήφισαν συνολικά 981 εκλογείς (σύμφωνα με άλλους 1.183), εκ των οποίων οι 367 ήταν γυναίκες.
Για τις ανάγκες της εκλογής θα στηνόντουσαν στο Γυμναστήριο του Παγκύπριου Γυμνασίου δύο παραπήγματα, ένα για τους άντρες και ένα για τις γυναίκες ψηφοφόρους. Στο πνεύμα του διαχωρισμού, οι άρρενες ψηφοφόροι θα έμπαιναν από την πύλη του Γυμνασίου και οι γυναίκες από την πύλη της Αστικής Σχολής. Τελικά, οι εκλογές αυτές αμφισβητήθηκαν από μία εκ των δύο παρατάξεων και μεταξύ άλλων ατασθαλιών που καταγγέλθηκαν ήταν και η συμμετοχή των γυναικών στην εκλογική διαδικασία, με αποτέλεσμα να φτάσουμε στη λεγόμενη «∆ίκη των Σχολείων», στην οποία εκδικάστηκε το θέμα της ακύρωσης των εκλογών. Σε αυτή είναι ενδιαφέρουσα η ανάλυση που κάνει ο δικηγόρος Γεώργιος Σιακαλής, ο οποίος συμμετέχει στη δίκη ως δικηγόρος της ενάγουσας παράταξης, στην οποία συμμετείχε (Πασχάλης Κωνσταντινίδης, Α. Αρτέμης, Γ. Παπαδόπουλος, Γ. Σιακαλής και Α. Λιασίδης). Σημειωτέον οι δύο σχηματισμοί ήταν μεταξύ των Κιτιακών και Κυρηνειακών, μιας και το ζήτημα ανέκυψε εν τω μέσω του Αρχιεπισκοπικού ζητήματος. Μεταξύ άλλων ζητημάτων που ετέθησαν στη δίκη ήταν και η ακύρωση λόγω της συμμετοχής των γυναικών. Ο Γ. Σιακαλής κατ’ αρχήν λέει πως η συμμετοχή των γυναικών δεν απαγορευόταν από τον νόμο, και αντιπαραβάλλει τον νόμο περί εκλογής μελών του δημοτικού συμβουλίου, όπου αναφερόταν ρητώς το «πας άρρην», όπως και ο νόμος για την εκλογή περί συστάσεως του Νομοθετικού Συμβουλίου του 1882. Ο Σιακαλής λέει πως αυτό δεν υπάρχει στον Περί Παιδείας Νόμο, όπου απλώς αναφέρεται «παν πρόσωπον» «every person»...: «και η λέξις person εκ του λατινικού persona σημαίνει κατά το λεξικόν της νομικής παν ανθρώπινον πλάσμα. ∆ιά να εξαιρέσωμεν τας γυναίκας πρέπει να θεωρήσωμεν ότι αι γυναίκες δεν είνε ανθρώπινα πλάσματα και όσην ολίγην συμπάθειαν και αν έχωμεν προς τας γυναίκας δεν δυνάμεθα να προχωρήσωμεν τόσον πολύ ώστε ν’ αρνηθώμεν ότι είνε ανθρώπινα πλάσματα».
Εις τας κάλπας
Φυσικά, η πρώτη αυτή εκλογική συμμετοχή των γυναικών στην Κύπρο βρήκε την καθεστηκυία τάξη ανέτοιμη όχι να αποδεχθεί το γεγονός, αλλά και να το συζητήσει. Χαρακτηριστικό το δημοσίευμα της εφημερίδας «Κύπριος», όπου διαβάζουμε το αρθρίδιο με τίτλο «Απρόοπτος χειραφεσία»: «Χωρίς καυγάδες, χωρίς προπαγάνδαν, χωρίς τέλος πάντων συστηματικόν και καρτερικόν πόλεμον αι κυρίαι της Λευκωσίας εξύπνησαν μίαν ωραίαν πρωίαν με... δικαίωμα ψήφου! τουλάχιστον εις την διαχείρισιν των σχολείων» και μάλιστα ο αρθρογράφος παροτρύνει... τας κυρίας «να απαιτήσωσιν όπως εις τους συνδυασμούς προσληφθή και μία κυρία τουλάχιστον»... ακόμα ήταν μακριά η ποσόστωση. Στη ίδια εφημερίδα επίσης χαρακτηριστικός είναι και ο τίτλος της είδησης: «Αι Λευκωσιάτιδες εις τας κάλπας». Στο άρθρο αναφέρεται: «Σημειωτέον, ότι κατά πρώτην φοράν εν Λευκωσία ψηφίζουσι και γυναίκες εις εκλογήν σωματείου δημοσίων καθηκόντων». Στα χωριά, όπως τονίζεται στο άρθρο, ενώ οι γυναίκες φορολογούνται υπέρ της Παιδείας, δεν έχουν δικαίωμα ψήφου.
Στην «Αλήθεια» της Λεμεσού ο συντάκτης είναι σκεπτικός με το δικαίωμα αυτό: «Είνε γεγονός τετελεσμένον πλέον ότι και το ωραίον φύλον δύναται να ψηφίση κατά τας εκλογάς επιτροπείας των δημοτικών σχολείων σύμφωνα με τον νέον περί δημοτικής παιδείας νόμον. Η γυνή ούσα φορολογουμένη δικαιούται κατά το ρητόν γράμμα του νόμου να εκλέξη και εκλεγή» και μάλιστα τονίζει πως αυτό δεν είναι πρωτοφανές, αλλά είχε συμβεί παλαιότερα και στη Βάβλα, ενώ στα Λεύκαρα οι φορολογούμενες γυναίκες πλήρωναν σχολικά δικαιώματα, αποκτώντας έτσι και πολιτικά δικαιώματα. «∆εν είνε ορθόν, φρονούμεν, να λύωμεν με τόσην ευκολίαν και ακουσίως μάλιστα ζητήματα για τα οποία εν όλη τη πεπολιτισμένη γηραιά Ευρώπη εγείρεται τόσος θόρυβος επί πολλά έτη».
Πολύ δηκτικότερος ο αρθρογράφος του άρθρου «Η χειραφέτησις της γυναικός» στη «Φωνή της Κύπρου»: «[...] επετεύχθη απροσδόκητος και πλήρης χειραφέτησις της γυναικός εν Κύπρω, ης την σημασίαν και την βαρύτητα λυπούμεθα ότι δεν υπάρχει ο νεώτερος Αριστοφάνης διά να παραδώση εις την Αθανασίαν» και συνεχίζει «Ό,τι θεωρείται δύσκολον και ονειροπόλημα ακόμη εν τη Εσπερία Ευρώπη και εν αυτώ τω νέω κόσμω, ελύθη ταχύτατα και διά μιας μονοκονδυλιάς εν Κύπρω» και προς το τέλος «δικαίωμα όπερ αναμφιβόλως άσκούμενον προώρισται να δημιουργήση παρ’ ημίν κωμικήν εξέλιξιν της γυναικείας δράσεως, της μη εμφανιζομένης δυστυχώς όταν πρέπει και όπου πρέπει». Όσο για το ποιος χαιρόταν για αυτή την κυπριακή πρωτιά... στην Ελλάδα η Καλλιρόη Παρρέν και αι Αμερικανίδαι, με την υστερική προοδευτικότητά τους και «Αλλαχού θα διεγείρη τον γέλωτα, και αλλαχού θα προξενή τον οίκτον».
Στην ίδια εφημερίδα ελπίζουν πως το επόμενο έτος «το τερατώδες τούτο σύστημα θα αρθή», αφού εξ αρχής ήταν προορισμένο να «παραβλάψη την οικογενειακήν αρμονίαν των Κυπρίων».
Πληρώνουν αλλά δεν ψηφίζουν
Και πράγματι, τον επόμενο χρόνο η αποικιακή κυβέρνηση απενέφερε την κανονικότητα και οι Κύπριες επέστρεψαν στα του οίκου τους. Ο Εκπαιδευτικός Νόμος τροποποιήθηκε και έτσι απεφεύχθησαν «αμερικανισμοί», όπως χαρακτηριζόταν η συμμετοχή των γυναικών σε ψηφοφορίες. Στον νέο νόμο λοιπόν σημειώνεται, όπως μεταφέρει ο Τύπος της εποχής: «[…] απεφασίσθη όπως και αι γυναίκες αι πληρώνουσαι οιουδήποτε φόρον υποβάλλωνται εις την πληρωμήν σχολικών δικαιωμάτων. Προυτάθη επίσης όπως αι γυναίκες μη έχωσι δικαίωμα ψήφου κατά τας εκλογάς». Φοροϊκανές λοιπόν οι γυναίκες, αλλά αδιανόητο να συμμετέχουν στα κοινά!
Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η ανάλυση της πρώτης σελίδας της εφημερίδας «Σάλπιγξ» όπου ενώ σημειώνεται ότι στην κοινωνία μας η γυναίκα θεωρείται πλάσμα «υποδεέστερον και πολύ κατώτερον του ανδρικού σεβασμού» εν τούτοις τέτοια δικαιώματα δεν λύνουν τα ζητήματα αυτά: «Ουδέ λύουσι το ζήτημα ουδέ βελτιούσι το παραπάν την θέσιν της γυναικός, τοιαύτα αιφνίδια, αλματικά, απροσχεδίαστα, τυχαία και τυφλά μέτρα, οίον η παροχή δικαιώματος ψήφου εις την γυναίκα βιούσαν υπό συνθήκας οίαι εσκιαγραφήθησαν ανωτέρω» και σημειώνει: «βλάβην μάλλον παρά ωφέλειαν δύνανται να προξενήσουν». Ο συντάκτης θεωρεί πως πρέπει πρώτα να λυθούν άλλα ζητήματα και μετά αυτό του δικαιώματος στην ψήφο. Λέει, μάλιστα, «ας αφέθη η γυνή εις το άσυλόν της το ιερόν και εις τας ιεράς της φροντίδας» και ας μην αναμειχθεί στις κομματικές αντεγκλήσεις, διαπληκτισμούς και στα φαύλα πολιτικά πάθη, αφού αυτά «θα προσβάλωσι το γόητρόν της, θα εκθέσωσι δε το πρόσωπόν της εις ηθικούς κινδύνους και εις προσβολάς».
Η Κύπρια θα μείνει εκτός των παραπάνω ώς το 1950, με αφορμή το ενωτικό δημοψήφισμα (15-22 Ιανουαρίου 1950), οπότε της δίνεται ξανά η δυνατότητα να εκφραστεί. Τότε καλείται να ψηφίσει! ∆ιαβάζουμε σε προκήρυξη της Παγκύπριας Ένωσης Προοδευτικών Γυναικών: «Συμπατριώτισσες! Προσέξετε! Γιατί είναι μεγάλη και ξεχωριστή η σημασία που έχει για μας το δημοψήφισμα τής 15ης του Γενάρη! Γιατί είναι η πρώτη φορά στα χρονικά μας που μας αναγνωρίζεται το δικαίωμα και μας δίνεται η ευκαιρία να πούμε τη γνώμη μας και να δώσουμε την ψήφο μας, […]». Ξαναπήγαν στην κάλπη επίσημα πια για τις προεδρικές εκλογές της 13ης ∆εκεμβρίου 1959, με την ανακήρυξη της Κυπριακής ∆ημοκρατίας. Και ένα νέο κεφάλαιο για την Κύπρια άνοιξε.
