Kathimerini.gr
Νίνα Μαρία Πασχαλίδου
Με μελανά χρώματα περιγράφει το μέλλον της γαλάζιας κοινής μας «περιουσίας», αν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα, η έρευνα MED 2050 του Plan Bleu, που συνιστά ένα από τα βασικά «όπλα» του Μεσογειακού Σχεδίου Δράσης (MAP) στο πλαίσιο του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP). Στο εν λόγω σχέδιο, το οποίο δόθηκε μόλις στη δημοσιότητα, περιλαμβάνεται η παραγωγή μελετών για τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων και την κοινωνία των πολιτών σε όλες τις χώρες της Μεσογείου, με αναλύσεις μακροπρόθεσμων τάσεων για τη θάλασσα και τη λεκάνη της Μεσογείου.
Η λεπτομερής μελέτη κάνει λόγο για συγκλονιστικές αλλαγές οι οποίες θα επηρεάσουν τη Μεσόγειο ως θάλασσα αλλά και ως περιοχή από τώρα έως το 2050. Εναν χώρο που είναι ήδη εξαιρετικά ευάλωτος. Τα στοιχεία μιλούν από μόνα τους. Μετά την Αρκτική, η Μεσόγειος είναι η πιο γρήγορα θερμαινόμενη περιοχή στον κόσμο. Είναι επίσης μία από τις περιοχές με το μεγαλύτερο οικολογικό έλλειμμα (διαφορά μεταξύ οικολογικού αποτυπώματος και βιοχωρητικότητας) και φιλοξενεί το 60% του πιο φτωχού σε νερό πληθυσμού του πλανήτη. Είναι επίσης η πιο μολυσμένη θάλασσα από πλαστικά και η πιο υπερεκμεταλλευόμενη από την αλιεία, με τα τρία τέταρτα των ιχθυαποθεμάτων να αλιεύονται με μη βιώσιμο τρόπο και μείωση των αλιευμάτων. Η αύξηση της θερμοκρασίας στη Μεσόγειο αναμένεται να αγγίξει τους 2,3°C έως το 2050.
Ο πληθυσμός της περιοχής θα συνεχίσει να αυξάνεται κατά 20-30%, φτάνοντας μεταξύ 582 και 689 εκατ. κατοίκων το 2050, έναντι 520 εκατ. σήμερα. Αυτή η αύξηση θα προέλθει κυρίως από την Ανατολή και τον Νότο, όπου η πληθυσμιακή αύξηση θα μπορούσε να φτάσει έως και το 50%. Από την άλλη, ο Βορράς αναμένεται να μείνει στάσιμος, αντιπροσωπεύοντας μόνο το 25-30% του πληθυσμού της περιοχής το 2050, με πολύ απότομες μειώσεις σε ορισμένες χώρες. Οι περισσότερες αυξήσεις θα πραγματοποιηθούν στις μεγαλουπόλεις του Νότου και της Ανατολής, με τον αστικό πληθυσμό της περιοχής να αυξάνεται σχεδόν κατά το ήμισυ, εγείροντας το ερώτημα της ικανότητας αυτών των αστικών περιοχών να φιλοξενήσουν αυτούς τους πολύ μεγάλους νέους πληθυσμούς (εκτός από τους τουρίστες). Επίσης αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως μέχρι τα μέσα του αιώνα, τουλάχιστον ο μισός πληθυσμός θα συγκεντρωθεί στην ακτογραμμή. Αυτό θα δημιουργήσει σημαντικό πρόβλημα για την επιβίωση των γεωργικών και αγροτικών περιοχών στην ενδοχώρα.
H γενικότερη περιοχή της Μεσογείου βρίσκεται σε μεγαλύτερο κίνδυνο από ποτέ, αλλά και σε ένα κρίσιμο σημείο της ιστορίας της, όπου πρέπει να παρθούν αποφάσεις, διαμηνύει το Plan Bleu των Ηνωμένων Εθνών. [Φωτογραφία: Marco Mulagria]
Μια ακόμη μεγάλη πρόκληση είναι το γεγονός πως ολόκληρο το θαλάσσιο οικοσύστημα θα μεταμορφωθεί ριζικά και θα «τροπικοποιηθεί», επηρεάζοντας σημαντικά την επιβίωση των ειδών. Αν και η άνοδος της θερμοκρασίας της θάλασσας θα είναι μικρότερη από ό,τι στην ξηρά (+1,2°C), ο αντίκτυπός της θα είναι πολλαπλός, ειδικά καθώς θα συνοδεύεται από περιοδικούς «θαλάσσιους καύσωνες» με καταστροφικές συνέπειες. Θα δούμε μείωση των ειδών του κρύου νερού, εισβολή νέων ξένων απειλιτικών ειδών και οργανισμών, διαταραχή της οικολογίας του πλαγκτόν, ενώ οι θάλασσες θα γεμίσουν μέδουσες και τα κοράλλια θα πεθάνουν.
ΣΕΝΑΡΙΟ ΠΡΩΤΟ
Αδράνεια και περιθωριοποίηση της Μεσογείου
Το πρώτο σενάριο λαμβάνει υπόψη μια συνέχεια των ήδη υπάρχουσων τάσεων. Η περιοχή έχει παραλύσει από την αναβλητικότητα των υπευθύνων λήψης αποφάσεων, είτε από επιλογή είτε λόγω έλλειψης επίγνωσης των πραγματικών ζητημάτων που διακυβεύονται. Αυτή η αδράνεια έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχιζόμενη υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, τον κατακερματισμό των κοινωνιών, τις συγκρούσεις για την πρόσβαση σε πόρους και την περιθωριοποίηση της περιοχής στην παγκόσμια σκηνή.
Σε ένα από τα απειλητικά σενάρια θα δούμε μείωση των ειδών του κρύου νερού, εισβολή νέων ξένων απειλητικών ειδών και οργανισμών, διαταραχή της οικολογίας του πλαγκτόν, ενώ οι θάλασσες θα γεμίσουν μέδουσες και τα κοράλλια θα πεθάνουν. Φωτογραφία: Andrii Baidak
Σε αυτό το σενάριο οι κυβερνήσεις είναι αδρανείς. Το περιβάλλον συνεχίζει να επιδεινώνεται, περισσότερο λόγω απροσεξίας και έλλειψης ελέγχου παρά λόγω έλλειψης νόμων και κανονισμών. Η γεωπολιτική και οικονομική περιθωριοποίηση των περισσότερων χωρών οδηγεί σε αυξανόμενες ανισότητες, υψηλές κοινωνικές εντάσεις, αύξηση της ανεργίας και έντονη μετανάστευση. Οι κοινωνίες των πολιτών ταλαντεύονται μεταξύ πραγματισμού, παραίτησης και εξέγερσης, αλλά χωρίς επαρκή δομή που να επιτρέπει την πραγματική πολιτική αλλαγή. Υπέρογκα κρατικά χρέη επιτρέπουν μόνο μέτρα που διασφαλίζουν ορισμένες βασικές προτεραιότητες, όπως το νερό (μέσω αφαλάτωσης) και η ενέργεια, μαζί με συμβολικά μέτρα για την προστασία των πιο απειλούμενων περιοχών και ειδών, ενώ ενθαρρύνουν τη γαλάζια οικονομία.
ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Συνεχόμενες κρίσεις και αναγκαστικές προσαρμογές
Αυτό το σενάριο περιλαμβάνει μια διαδοχή ή συσσώρευση κρίσεων αναγκάζοντας χώρες και κοινωνίες να προσαρμόζονται συνεχώς και επειγόντως. Αυτές οι κρίσεις και οι καταστροφές που ακολουθούν οδηγούν στην αποσταθεροποίηση των κοινωνιών στο σύνολό τους και στη συνέχεια στην εφαρμογή μηχανισμών προσαρμογής που καταλήγουν να δημιουργούν δίκτυα ανθεκτικότητας σε τοπικό επίπεδο. Το παγκόσμιο πλαίσιο παραμένει πολύ τεταμένο, με μεγάλους κινδύνους οικονομικής ή χρηματοπιστωτικής κρίσης, αυξανόμενες γεωπολιτικές εντάσεις και σημαντικό έναυσμα υπέρβασης ενός ή περισσότερων κλιματικών σημείων καμπής.
Η Μεσόγειος είναι πιο ευάλωτη από άλλες περιοχές του κόσμου και αποσταθεροποιείται από τις επιπτώσεις ντόμινο αυτών των κρίσεων, και ειδικότερα από την επανάληψη περιβαλλοντικών καταστροφών (καύσωνες, ξηρασίες, μεγάλες πυρκαγιές, πλημμύρες, τσουνάμι, αφόρητοι καύσωνες). Αντιμέτωπες με συνεχείς καταστροφές οι πολιτικές δυνάμεις είναι όλο και λιγότερο ικανές να αντιδράσουν, κάτι που οδηγεί στην εμφάνιση αυταρχικών καθεστώτων που παρουσιάζονται ως «σωτήρες». Οι υποδομές, συμπεριλαμβανομένων των αστικών υποδομών, συντηρούνται ελάχιστα και τα περισσότερα έργα συνεργασίας, για παράδειγμα για τη θάλασσα ή τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, εγκαταλείπονται. Οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν πυροσβεστικά τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης.
Ο αντίκτυπος της καταστροφής και της επερχόμενης ερημοποίησης επεκτείνεται και στο πολιτικό σκηνικό όπου αυξάνεται η τάση προς τον αυταρχισμό. Φωτογραφία: Jef Wodniack
ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ανάπτυξη με κάθε κόστος σε μια κατακερματισμένη Μεσόγειο
Ο μοχλός πίσω από αυτό το τρίτο σενάριο είναι η οικονομική ανάπτυξη και η δημιουργία θέσεων εργασίας, με σκοπό την υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων. Η οικονομία γίνεται ο κεντρικός αναπτυξιακός στόχος σε όλους τους τομείς: ενέργεια, γεωργία, τουρισμός, μεταφορές, νερό, περιβαλλοντικοί κίνδυνοι, ακόμη και στη διαχείριση της θάλασσας. Ο φιλελευθερισμός, η σχεδιαζόμενη οικονομία και ο προστατευτισμός αποτελούν μέρος της λογικής που στοχεύει στην ενίσχυση της ισχύος των χωρών και στην εκμετάλλευση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων ή των φυσικών πόρων τους. Αυτό το δίλημμα ανάμεσα σε κρατική ή ιδιωτική οικονομική ισχύ στρέφει τα βλέμματα σε άλλες περιοχές. Ορισμένες χώρες ανοίγονται στην Αφρική για να κατακτήσουν νέες αγορές. Αλλες ενισχύουν τους δεσμούς με την Ασία. Στον Βορρά, η Ευρωπαϊκή Ενωση επιδιώκει να ξεπεράσει τις αδυναμίες της στον παγκόσμιο ανταγωνισμό, επενδύοντας σε νέες τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένης της ενέργειας.
Η απασχόληση είναι η νούμερο ένα προτεραιότητα παντού, αλλά αυτό συμβαδίζει με την αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από ρομπότ και τεχνητή νοημοσύνη. Η προτεραιότητα που δίνεται στην οικονομική αποδοτικότητα και η αναζήτηση βραχυπρόθεσμων αποδόσεων κεφαλαίου οδηγούν στην εντατική εκμετάλλευση χερσαίων και θαλάσσιων πόρων, και στην περαιτέρω υποβάθμιση της Μεσογείου. Ως εκ τούτου, οι προσπάθειες αειφορίας υποβιβάζονται. Τα μόνα που ξεφεύγουν από αυτήν την περιθωριοποίηση είναι οι επενδύσεις σε αστικές υπηρεσίες (νερό, επεξεργασία απορριμμάτων κ.λπ.), και η προστασία της φύσης για τουριστικούς σκοπούς.
Η Μεσόγειος θα μπορούσε να είναι μια «κοινή πισίνα», όπου το καλό της είναι συμφέρον όλων. Φωτογραφία: Perszing1982
ΣΕΝΑΡΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Ευρωμεσογειακή εταιρική σχέση για μια γαλαζοπράσινη μετάβαση
Σε αυτό το πιο αισιόδοξο σενάριο, κεντρική είναι η επιτυχημένη πολυμερής συνεργασία μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ενωσης και άλλων μεσογειακών χωρών, αυτή που θα επιτρέψει στην περιοχή να επιτύχει ουδετερότητα άνθρακα έως το 2050. Η συγκεκριμένη επιλογή ακολουθεί μια περίοδο σοβαρής περιβαλλοντικής υποβάθμισης, η οποία συνοδεύεται από κοινωνική πίεση για περιφερειακή πολιτική αφύπνιση. Ενώ τα πρώτα χρόνια είναι επίπονα, η κατάσταση αλλάζει χάρη στα διδάγματα που αντλήθηκαν από την αποτυχία στη διαχείριση προηγούμενων υγειονομικών, πολιτικών ή περιβαλλοντικών κρίσεων και την προοπτική ευρωπαϊκής χρηματοδότησης για έργα κοινού ενδιαφέροντος, όπως για το κλίμα και την ενέργεια.
Στόχος είναι να επεκταθεί η αρχική Πράσινη Συμφωνία της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τις χώρες της νότιας Μεσογείου. Για να επιτευχθεί, πραγματοποιούνται σημαντικές επενδύσεις στις ψηφιακές τεχνολογίες, τη γαλάζια οικονομία και την ενεργειακή μετάβαση. Σε μεταγενέστερη φάση, η επιτυχία αυτής της συνεργασίας οδηγεί στη δημιουργία μιας ευρωμεσογειακής κοινής αγοράς. Τα οικονομικά μέσα (χαμηλότερες επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων, υποστήριξη για οικολογικές δραστηριότητες κ.λπ.) και η καινοτομία είναι οι δύο βασικοί μοχλοί αυτού του σεναρίου. Η καινοτομία κυριαρχεί ειδικά στους βασικούς τομείς της πράσινης και μπλε μετάβασης, όπως ορυκτά, ενέργεια και πόροι τροφίμων (βιομηχανική, γεωργία υποβοηθούμενη από αισθητήρες, ανανεώσιμες πηγές θαλάσσιας και χερσαίας ενέργειας, ηλεκτρικά οχήματα, υδρογόνο). Επιπλέον, γίνονται συνεχείς προσπάθειες για την κατάρτιση και την ενσωμάτωση των ψηφιακών τεχνολογιών σε όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της μέτρησης της βιωσιμότητας των συστημάτων παραγωγής.
ΣΕΝΑΡΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
Ενα διαφορετικό μοντέλο βιώσιμης ανάπτυξης για τη Μεσόγειο
Αυτό είναι ένα από τα πιο πιθανά μονοπάτια προς την αειφόρο ανάπτυξη στη Μεσόγειο, όπου οι μοχλοί της αλλαγής δεν είναι τόσο η Ευρώπη και η τεχνολογία, όσο οι πολύ ισχυρότερες διεθνείς πιέσεις, οι πιο ισορροπημένες σχέσεις Βορρά-Νότου και η ισχυρή συμμετοχή των τοπικών αρχών και της κοινωνίας των πολιτών. Ο στόχος είναι η βιώσιμη ανάπτυξη, μέσω μιας μακροπρόθεσμης αλλαγής του τρόπου ζωής ή των συνθηκών διαβίωσης, καθώς και των οικονομικών μοντέλων και των μορφών διακυβέρνησης.
Οι μεσογειακές χώρες συνειδητοποιούν τα αδιέξοδα που συνδέονται με την οικολογική αδράνεια και την κακή ανάπτυξη και συνεργάζονται για να κάνουν τη μετάβαση στην οικολογική ανάπτυξη δυνατή, λαμβάνοντας υπόψη τα ειδικά, δυνατά και αδύναμα σημεία της περιοχής. Οι πόροι είναι πλέον κοινοί και μοντέλα εμπνευσμένα από τη φύση επιτυγχάνουν πολύ βιώσιμους στόχους δίνοντας προτεραιότητα σε ζωτικούς πόρους, όπως το νερό, το έδαφος, η διατήρηση του θαλάσσιου οικοσυστήματος, καθώς και στην απασχόληση, την κάλυψη βασικών αναγκών και τη μείωση της φτώχειας. Σε αυτή τη διαδικασία συμμετέχουν όλοι σε έναν διάλογο και συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας νέας ηθικής και πολιτιστικής πολυφωνίας. Πρόκειται για ένα νέο μεσογειακό αναπτυξιακό μοντέλο βασισμένο στη βιωσιμότητα.
ΣΕΝΑΡΙΟ ΕΚΤΟ
Η Μεσόγειος θάλασσα: «Κοινή Πισίνα»
Το σημείο εκκίνησης σε αυτό το σενάριο είναι το γεγονός πως η Μεσόγειος θάλασσα πεθαίνει τόσο ραγδαία προκαλώντας έντονη παγκόσμια αντίδραση σε κοινωνίες, χώρες και διεθνείς οργανισμούς. Μέσα σε αυτό το σοκ, το 2030 γεννιέται η ιδέα ότι αυτή η θάλασσα, ως hotspot βιοποικιλότητας σε πλανητική κλίμακα, θα μπορούσε να σωθεί μόνο αν θεωρηθεί παγκόσμια περιουσία. Αυτού του είδους το όραμα βασίζεται σε ένα πλαίσιο κινητοποίησης για τους ωκεανούς και αναγνώρισης των δικαιωμάτων της φύσης και των μελλοντικών γενεών. Η διεθνής κοινότητα αποφασίζει να χρηματοδοτήσει ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για την αποκατάσταση της θάλασσας. Αυτή η πρωτοβουλία συμπληρώνει τις προσπάθειες που έχουν ήδη ξεκινήσει στο πλαίσιο του Μεσογειακού Σχεδίου Δράσης και της Σύμβασης της Βαρκελώνης.
Η Μεσόγειος μετατρέπεται σε ένα τεράστιο εργαστήριο συλλογικής διαχείρισης, γίνεται μια «κοινή πισίνα» και μεταμορφώνεται σε έναν κοινό χώρο παρατήρησης και δράσης πολλαπλής κλίμακας. Ως αποτέλεσμα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες με επιπτώσεις στη θάλασσα ρυθμίζονται και περιορίζονται. Μειώνονται οι θαλάσσιες δραστηριότητες αλλά και ο αριθμός των τουριστών, και η περιοχή γίνεται φορέας καλής παγκόσμιας διακυβέρνησης. Η προστασία της Μεσογείου, η οποία ήταν ευθύνη μόνο των θεσμών, είναι πλέον ευθύνη όλων.
