Του Απόστολου Κουρουπάκη
Το Πάσχα και η καθημερινότητά του μπορεί στις μέρες μας να μοιάζει είναι κάπως διαφορετικές έννοιες, αφού πολλά που κάποτε δεν επιτρεπόντουσαν σήμερα θεωρείται αδιανόητο να απαγορεύονται, όπως ο κινηματογράφος, ή η νυκτερινές έξοδοι. Φυσικά, κάποια πράγματα παραμένουν τα ίδια, όσα χρόνια και αν περάσουν, όπως η ευκαιρία διαφήμισης. Ανατρέχοντας στον Τύπο της εποχής μπορούμε να πάρουμε μια γεύση για το τι εστί Πάσχα, πώς οι εφημερίδες το αντιμετώπιζαν και πώς οι πασχαλινές εορτές επηρέαζαν την καθημερινότητα των ανθρώπων, των εργαζομένων, αλλά και των παραβατών...
«Δεν πιστεύομεν ότι οι Έλληνες ορθόδοξοι εργολάβοι του Κινηματογράφου Πατέ εν γνώσει του περιεχομένου παρουσίασαν τας ταινίας ταύτας».
Και φυσικά, στα πρωτοσέλιδά τους οι εφημερίδες, με μεγάλα κύρια άρθρα και εικονογραφήσεις και διά του Τύπου αναγγέλλουν την Ανάσταση του Ιησού, με τίτλους... «Ανάστασις», «Το Θαύμα της Αναστάσεως» και παρόμοιους και συχνά, όπως κάνει και ο γράφων (σε άλλη σελίδα) φιλοξενούνται κείμενα για τα πασχαλινά έθιμα στην Κύπρο. Γράφει π.χ. το 1932 ο πρεσβύτερος Καλλίνικος Χατζηλάμπρου, εφημέριος της Φανερωμένης: «Τα ήθη και έθιμα ταύτα [σ.σ. εννοεί τα πασχαλινά], άτινα τείνουσι συν τω χρόνω να εκλείψωσιν, υπό της επίδρασιν των πολιτισμένων τάχα ιδεών της Δύσεως, θα έπρεπε να μελετηθώσιν ιδιαιτέρως και καταγραφώσιν υπό των ασχολουμένων εις την λαογραφίαν, διά να διασωθώσιν ούτω αι μαρτυρίαι της ζωής των προγόνων μας»... Και απροπό να αναφέρουμε ότι αυτή η επιθυμία του πρεσβύτερου Καλλίνικου επετεύχθη, μιας και στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών έχουμε μεταξύ άλλων και το Λαογραφικό Αρχείο και το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης... Ιδού πεδίον δόξης λαμπρόν λοιπόν, και για τους μελετητές και για την Πολιτεία, να διασώσουμε τις μαρτυρίες της ζωής των προγόνων μας. Και φυσικά, μεταξύ των πολλών παρόμοιων κειμένων βρίσκουμε και συνεργασίες σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων του νησιού. Ο Κώστας Λαβίθης γράφει το 1935 «τα «Πασχαλινά έθιμα της Κύπρου», με υπότιτλο «Δεν μυρίζει... μπαρούτι. – Η διαπόμπευσις και η εκτέλεσις του ειδώλου του Ιούδα. – Πώς αυτό το έθιμο εματαιώθη κ.λπ.». Βέβαια, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέραμε τα «Λαμπριάτικα Έθιμα» του Πέτρου Λαμπίρη, στην «Εσπερινή», ψευδώνυμο του Τ. Ανθία, ο οποίος το Σάββατο 8 Απριλίου 1950 στον «Νέο Δημοκράτη» γράφει ένα ακόμη σχετικό κείμενο, με τίτλο «Ανάσταση», υπό το επίτιτλο «Κυπριακή Λαογραφία». Εν είδει υποτίτλου διαβάζουμε: «Η “κοφινιά” και οι “βλαούνες” – Σωστός συναγερμός για την Ανάσταση. – Τα Παιγνίδια – Οι “Σούσες”. – Τα τραγούδια των νέων. – Οι λυγερές που “κοττούν τα πόδκια τους”».
Ενοχλητικές μούγιες
Οι πασχαλινές γιορτές επιβάλλουν και διάφορα είδη διαφήμισης, έτσι και η Κυπριακή Εταιρία Μπισκότων «Μανώλης» στη Λευκωσία διαφημίζει τα προϊόντα της: «Διαθέτει πάντοτε προς πώλησιν όλων των ειδών τα γνωστά ΜΠΙΣΚΟΤΤΑ ΜΑΝΩΛΗΣ» και επειδή έρχεται Πάσχα η εταιρία υπενθυμίζει στους πελάτες της πως διαθέτει «επίσης ΦΛΑΟΥΝΕΣ πασχαλινές, ΤΣΟΥΡΕΚΙΑ, ΚΟΥΛΟΥΡΕΣ, έτοιμες και επί παραγγελία» και μάλιστα «ο διευθυντής κ. ΜΑΝΩΛΗΣ υπόσχεται να ικανοποίηση όλους ανεξαιρέτως με την ΤΕΧΝΗΝ του». «ΦΛΑΟΥΝΕΣ! ΦΛΑΟΥΝΕΣ! ΠΑΣΧΑΛΙΝΕΣ», επιθετικό μάρκετινγκ, θα λέγαμε για την εποχή του, και θα τις βρουν στον γνωστό φούρνο της Λευκωσίας του Προκόπη Ν. Γεωργιάδη «και παρά την τοποθεσίαν Τέως “Φούρνος Χ: Πετρή”». Ο εκλεκτός αρτοποιός σημειώνει πως θα αρχίσει να «κατασκευάζει Φλαούνες όλον τυρί και αυγό γνήσιες και καθαρές» και φυσικά, επειδή το Πάσχα θέλει και άλλα ζυμώματα στον φούρνο του Γεωργιάδη νοικοκύρηδες και καλονοικοκυράδες μπορούσαν να βρουν και Κουλλούρες πασχαλινές κλπ. κλπ. Και επειδή οι εποχές ήταν διαφορετικές πρέπει να τονιστεί πως «Προς αποφυγήν και προφύλαξιν αυτών από τας ενοχλητικάς μούγιας κατεσκευάσθη μεγάλη αρμαρόλλα».
Πολυτελές λεωφορείον
Φυσικά, ποια η καλύτερη εποχή να πάει κάποιος στα Ιεροσόλυμα και στους Αγίους Τόπους και να γίνει χατζής ή χατζήνα; Μα το Πάσχα... και γι’ αυτό οι διαφημίσεις: «Διά τους προσκυνητάς του Παναγίου Τάφου» με μεγάλα γράμματα, ενημερώνει ο Σύλλογος «Πανάγιος Τάφος» πως όσοι επιθυμούν να εκδράμωσιν εις τους Αγίους Τόπους και δεν έχουν εγγραφεί να το πράξουν, ώστε «ίνα τηλεγραφικώς τοις κρατηθώσιν αι θέσεις εν τω βασιλικώ ατμοπλοίω της εκδρομής και εις τα Ξενοδοχεία και Ξενώνας της Ιερουσαλήμ»... Βέβαια εκδρομές δεν γίνονται μόνο στο εξωτερικό, αλλά και στο εσωτερικό, άλλωστε η Νήσος των Αγίων η Κύπρος. Έτσι διά τους προσκυνητάς Απ. Ανδρέα γίνεται γνωστό πως «οι επιθυμούντες να εορτάσουν το Άγιον Πάσχα εις Απ . Ανδρέαν ειδοποιούνται ότι το πολυτελές λεωφορείον του κ. Χρ. Κεραυνού θα εκτελέση την γραμμήν Απ. Ανδρέα και το Άγιον Σάββατον» και προσοχή, είπαμε το λεωφορείον είναι πολυτελές, και ο Χρ. Κεραυνός είναι διευθυντής της Παγκυπρίου Σχολής Σιωφέρ Λευκωσίας, έτσι το κοινό πληροφορείται πως: «Όσοι προσκυνηταί ζαλίζονται εις τα ταξίδια, πληροφορούνται ότι το εν λόγω λεωφορείον εδοκιμάσθη ήδη πολλάς φοράς υπό ανθρώπων οι οποίοι ζαλίζονται και όμως ούτε καν αντελήφθησαν ότι εταξίδευσαν με αυτοκίνητον διότι ταξιδεύοντας με το λεωφορείον τούτο είναι ωσάν να ευρίσθεσθε εις το σαλόνι σας».
Διακωμώδησις του Ιησού
Προσοχή, τα πράγματα δεν ήταν απλά στα παλαιότερα χρόνια και μείζον ζήτημα ανέκυψε, όταν ο κινηματογράφος Pathe άρχισε τις προβολές μάλλον της γαλλικής ταινίας «Naissance de Jésus» παραγωγής των αδελφών Pathe σε σκηνοθεσία Maurice-André Maître. Γράφει η «Φωνή της Κύπρου» τον Απρίλιο του 1914: «Θαυμάζεται το απλούν, απέριττον και όλως φυσικόν και αβίαστον των ευαγγελικών αφηγήσεων ώστε και ο απλούστατος αναγνώστης να μεταφέρεται νοερώς εν μέσω των επεισοδίων του βίου του Κυρίου ημών και ακροάται της θείας διδασκαλίας από στόματος του Θεανθρώπου. [...] Ο Κινηματογράφος Πατέ δεν ηθέλησε να αναπαραστήση τον βίον του Κυρίου ημών από των έργων μεγάλων ζωγράφων της Δύσεως, αλλά και τα κείμενα των Ι. Ευαγγελίων παρείδε και εν πολλοίς διέστρεψε ταύτα. Κοιναί και σχεδόν χυδαίαι είνε αι φυσιογνωμίαι των υποδυθέντων τα Ι. πρόσωπα ηθοποιών, κοινότατοι ωσαύτως οι ηθοποιοί ούτοι ώστε να διακωμωδήται όλος ο βίος του Ιησού και τα πάθη Αυτού. […] Δεν πιστεύομεν ότι οι Έλληνες ορθόδοξοι εργολάβοι του Κινηματογράφου Πατέ εν γνώσει του περιεχομένου παρουσίασαν τας ταινίας ταύτας, και εσμέν βέβαιοι ότι δεν θα επαναφέρωσιν αυτάς εφεξής». Και αυτές οι διαμαρτυρίες έφεραν απαγορεύσεις: «ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ: Αι διά του Κινηματογράφου θρησκευτικαί παραστάσεις. Δεν προσεδοκώμεν ότι αι κινηματογραφικαί εν Λευκωσία παραστάσεις, ας τοσούτον υπεστήριξε το κοινον της Λευκωσίας, δικαίως άλλως προκειμένου περί σκηνών εκ των νικηφόρων της Ελλάδος πολέμων, θα προέβαινον μέχρι τοσούτου, ώστε να εκτυλίσσωσι ταινίας επί του βίου του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Το τοιούτο είνε καθαρά ασέβεια, αν μη και τι άλλο» και ο συντάκτης καταφαίνεται ότι ο βίος του Ιησού αναπαρίσταται στις εκκλησίες και όχι στα θέατρα και για να βεβαιώσει τους αναγνώστες για το εξωφρενικόν του πράγματος γράφει: «Παραστάσεις τοιαύται συνηντήθησαν προς έντονους διαμαρτυρίας και εν αύτη τη Γαλλία, όπου παρά πολλοίς επικρατεί το αθεϊστικόν και υλιστικόν πνεύμα, ουδέποτε δε υπήρξαν ανεκταί εν Ελλάδι ή εν ετέρω ελληνορθοδόξω κλίματι, αναμένομεν δε παρά της Α. Μ. του Αρχιεπισκόπου να λάβη τα προσήκοντα μέτρα προς άρσιν του ατόπου τούτου», και αυτά το 1914... οπότε ο Αρχιεπίσκοπος Κύριλλος πήρε θέση και τα πράγματα μπήκαν στη θέση τους. Στο επόμενο φύλλο της εφημερίδας Φωνή της Κύπρου διαβάζουμε στο μονόστηλο με τίτλο: «Η Εκκλησία και ο Κινηματογράφο: Διαμαρτυρία της Α.Μ. του Αρχιεπισκόπου: Η Α.Μ. ο Αρχιεπίσκοπος [...] έγραψεν την παρελθούσαν Κυριακήν προς την Αστυνομίαν διαμαρτυρόμενος κατά της επιδεικνυομένης ασεβείας προς την Εκκλησίαν διά των διά του κινηματογράφου θρησκευτικών παραστάσεων και εζήτησε την άρσιν του ατόπου. Η αστυνομία επεμβάσα αμέσως, ως είχεκαθήκον, απηγόρευσε τας παραστάσεις ταύτας καθ’ όλην την Μεγάλην Εβδομάδα [...]». Για το θέμα συνεδρίασε και το Δημοτικό Συμβούλιο Λευκωσίας, και ενώ συμφώνησε με την ιερά αγανάκτηση, εννόησε πως δεν έχει την εξουσία να απαγορεύσει «τοιαύτας παραστάσεις». Σημειώνεται ότι ο κινηματογράφος Πατέ λειτουργούσε μόλις για μερικούς μήνες στη Λευκωσία. Διαβάζουμε επίσης στην «Ελευθερία» στις 4 Απριλίου 1914: Ο Αστέρ Πατέ φρονεί ότι διά να αφεθούν αι αμαρτίαι κληρικών και λαϊκών, οι οποίοι μετέβησαν εις τας ιπποδρομίας και εις τον χορόν της Εμπορικής Λέσχης πρέπει να ιδούν από της οθόνης του κινηματογράφου τα πάθη του Θεανθρώπου». Άγνωστο τι έγινε τελικά, αλλά ο κινηματογράφος, μετά τη διακοπή των παραστάσεών του τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1914, ανακοίνωσε πως εγκαινιάζει τη θερινή του περίοδο με «νέας εκπλήξεις»!
«Ταξιδεύοντας με το λεωφορείον τούτο είναι ωσάν να ευρίσθεσθε εις το σαλόνι σας» λέει η ρεκλάμα για όσους επιθυμούν να εορτάσουν το Άγιον Πάσχα εις Απ. Αντρέαν.
Αστραπόβροντα παιγνίδια
Οι ημέρες του Πάσχα ποτέ δεν ήταν ήσυχες... Διαβάζουμε στον «Στασίνο», στις 26 Απριλίου 1884: «Ο ενθουσιώδης πυροβολισμός κατά τας ημέρας του Πάσχα, και προ πάντων ο ανηλεής πόλεμος μέχρι τελείας καταφλέξεως του ανδρεικέλλου του Ιούδα, αφήκε και εφέτος τινάς τραυματίας, προ πάντων δε εις παις έφηβος απώλεσε τον καρπόν της χειρός, αποκοπέντος υπό του Ιατρού δι΄ εγχειρήσεως. Τα τοιαύτα ανδραγαθήματα γίνονται αίτια να μη προσέρχονται εις τας λιτανείας αι Κυρίαι και οι μη θέλοντες να διαρραγώσι τα τύμπανα της ακοής των. Φρονούμεν καλόν, αι επιτροπαί των εκκλησιών να απαγορεύσωσι τα ήδη θεωρούμενα άκαιρα ταύτα διά αστραποβροντών παιγνίδια». Στη «Φωνή της Κύπρου», στις 15/27 Απριλίου 1889, διαβάζουμε: «Εάν αληθή είπον ημίν, εν τω πινακίω της Αστυνομίας Λευκωσίας εισίν αναγεγραμμέναι 90 περίπου εγκληματικαί πράξεις διενεργηθείσαι εν διαστήματι τριών μόνον ήμερων, ήτοι κατά τας εορτάς του Πάσχα. Ιδού πώς εορτάζουσί τίνες την ανάσταση του Σωτήρος».
Άλλοτε βέβαια τα πράγματα είναι ησυχότερα, και όπως αναγράφει η «Αλήθεια» στις 7/19 Απριλίου 1890: «Αι εορταί του Πάσχα ήλθον και παρήλθον εν ησυχία, χάρις δε εις την απαγόρευσιν πυροβολισμών εν ταις οδοίς ουδέν απευκταίον εγένετο , καλόν δε θα ήτο όπως η Αστυνομία απαγορεύη και τους εν τω περιβόλω των εκκλησιών πυροβολισμούς ως και την πυρπόλησιν του ανθρωπίνου εκείνου ομοιώματος, όπερ ο όχλος αποκαλεί Ιούδαν το βάρβαρον τούτο έθιμον δεν επιτρέπεται πλέον υπό της σημερινής εποχής και ελπίζομεν ότι θα εννοήσωσι τούτο και οι εκ του λαού θιασώται του εθίμου τούτου. [...] όπερ δεν επιτρέπεται εις λαόν χριστιανικόν και καυχώμενον επί πολιτισμώ και ημερότητι [...]». Πάντως, οι πυροβολισμοί στα προαύλια των εκκλησιών και στους δρόμους αποτελούσε για πολλά χρόνια πονοκέφαλος για τις αρχές και τις εκκλησιαστικές επιτροπές και εφημέριους.
Η εφημερίδα «Ελευθερία» το Σάββατο 7 Απριλίου 1928 ενημερώνει το αναγνωστικό κοινό της ότι «την Μεγάλην Εβδομάδαν ως και την εβδομάδα της Διακαινησίμου θα εκδοθή –κατά καθιερωθέν έθος – άπαξ μόνον, ΜεγάληνΠαρασκευήν και Σάββατον της Διακαινησίμου, ίνα δυνηθώσι και το συντακτικόν προσωπικόν και οι στοιχειοθέται να εορτάσωσι τας επικειμένας εορτάς». Εμείς πλέον τηρούμε άλλες ημερομηνίες αργιών, ωστόσο θα εωρτάσουμε προσηκόντως τας επικειμένας εορτάς. Καλό Πάσχα.
Αβγά πέρδικας
Κι όμως, μία κακή συνήθεια κάποιων χωρικών, όπως αναφέρει ο συντάκτης της «Ελευθερίας» το 1928, ήταν να συλλέγουν αβγά πέρδικας για την κατασκευή φλαούνων! Φαίνεται ότι το πρόβλημα ήταν μεγάλο, και παρά ταύτα δεν δινόταν η ανάλογη σημασία: «Ίσως εκ πρώτης όψεως το πράγμα να φαίνεται αστείον, ότι δηλ. τα αυγά των περδίκων χρησιμοποιούνται διά τοιούτον σκοπόν. [...] Υπάρχουσι χωρικοί ιδία εις Πάφον ως μας διηγήθησαν αξιόπιστα πρόσωπα, οι οποίοι τες φλαούνες των κατά τας ημέρας του Πάσχα κατασκευάζουσιν από τα αυγά των περδίκων» και το παράπονο γινόταν «χάριν του πολλαπλασιασμού των περδίκων και εν γένει του κυνηγίου». Η συλλογή αβγών πέρδικας απαγορευόταν αυστηρά και οι αρχές τιμωρούσαν αυστηρά τους παραβάτες. Τα αβγά πέρδικας τα χρησιμοποιούσαν για τον χυλό των φλαουνών. Με αφορμή την τιμωρία ενός οικογενειάρχη από την Τρεμιθουσα της Πάφου, ο οποίος καταδικάστηκε σε τρεις μήνες φυλακή για 11 αβγά πέρδικας: «Η καταδίκη [...] γιατί είχε εις την κατοχήν του 11 αυγά πέρδικας αποτελεί προειδοποίηση σ’ όλους εκείνους που αυτές τες μέρες συνάζουν αυγά των περδικιών για φλαγούνες. Αν συλληφθούν θα περάσουν όχι μόνο δεν θα φάνε φλαγούνες αλλά θά περάσουν στη φυλακή τες γιορτές του Πάσχα [...]» [«Πάφος», 10 Απριλίου 1947. Γνωρίζουμε ότι αβγά πέρδικας χρησιμοποιούσαν για τις λεγόμενες μικρές αυκωτές για τα μωρά, «Είσεν αυκούθκια της πέρτικας [...] που τζείνα τα αυκούθθκια επιάνναν να κάμουν αυκωτούες να δώκουν των μωρών», όπως αναφέρει μαρτυρία από τα Άρδανα Αμμοχώστου, επίσης υπήρχε η δοξασία ότι έδιναν στα μωρά αβγά πέρδικας για να μιλήσουν πιο γρήγορα. Και με αλλά για κατασκευή φλαούνων δεν έχουμε ξανακούσει!
