Οδοιπορικό: Ηχοι και μυρωδιές στου Μόρφου

Πριν από την περιήγησή μου στα χωριά της Μεσαορίας (δες ΕΔΩ και ΕΔΩ), είχα επισκεφθεί μερικά χωριά της περιοχής του Μόρφου. Το παρόν κείμενο είχε γραφτεί τότε, μόλις επέστρεψα στη Λευκωσία, έχοντας στο μυαλό μου ξεκάθαρα τις εικόνες και τους ήχους, που για ακόμη μία φορά είχα αναζητήσει που κάλυψε ή θαρρεί πως το έκανε η κλαγγή των όπλων τον Αύγουστο του 1974. Μες στην καλοκαιρινή ραστώνη, το κείμενο έμεινε στην επιφάνεια εργασίας... και περίμενε...

Κάθε φορά που περνάω κάποιο οδόφραγμα σκέφτομαι απλώς να τηρώ το όριο ταχύτητας, και ταυτόχρονα ν’ αναζητώ το πρόσωπο του τοπίου που κάθε φορά ανοίγεται μπροστά μου. Πάω αδιάβαστος, δεν έχω πρόγραμμα για το τι θα επισκεφτώ, όχι από λόγους αδυναμίας οργάνωσης της εξόρμησής μου, αλλά για να πρέπει να επιστρέφω, προκειμένου να διορθώνω ή να ξαναβλέπω όσα είδα ή νόμιζα πως είδα. Κατωκοπιά, Κάτω και Πάνω Ζώδια, Νικήτας και Μόρφου, πέντε προορισμοί που προέκυψαν, περνώντας από το οδόφραγμα του Αστρομερίτη, αναζητώντας το πρόσωπο, όπως είπα, το πρόσωπο του τοπίου, τους ήχους του... Ήχοι από σιωπηρά καμπαναριά και στο πλάι τους, οι νεότευκτοι μιναρέδες που εκπέμπουν ήχους ηχογραφημένης προσευχής.

Πάνω και Κάτω Ζώδια

Πρώτος σταθμός η Πάνω Ζώδια, με την εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ να στέκει, απομεινάρι άλλης εποχής... Παρκάρω και αρχίζω να περιεργάζομαι την εκκλησία και το περίτεχνο καμπαναριό της. Διαβάζω σε μία από τις πλευρές του «[...]ΛΛΟΥΛ ... ΑΠΟ Κ 1911»... ο χρόνος φυσικώ τω τρόπω έσβησε χρήσιμες πληροφορίες... δικαιούται άλλωστε να το κάνει. Διακρίνεται ακόμα όμως το έτος ανέγερσής του, 1911, όπως λέει η επιγραφή. Τζαμί πλέον ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, με ένα νέο να κτίζεται στο απέναντι οικόπεδο.

Διασχίζω τον δρόμο για να φωτογραφήσω από μακριά την εκκλησία, άσφαλτος και ξαφνικά ένα τσιμεντένιο υπόστρωμα, στην άκρη του δρόμου... φωτογραφίζω, όχι την εκκλησία, μα το τσιμέντο. Επιστρέφω στο σπίτι και ανακαλύπτω πως εκεί έστεκε το μνημείο για τον Νικόλα Γιάγκου, ο οποίος βασανίστηκε και πέθανε στον αστυνομικό σταθμό Λεύκας, το 1958. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 1963 από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και επί της στήλης του μνημείου αναγραφόταν «Νικόλαος Π. Γιάγκου. Βασανισθείς μέχρι θανάτου υπό των δυνάμεων ασφαλείας και ταφείς εις άγνωστον μέρος 9.10.1958 ετών 23. Ανηγέρθη δαπάναις Άνω και Κάτω Ζώδιας», όπως φαίνεται στο τεκμήριο που διασώζει ο «Ψηφιακός Ηρόδοτος», και στο τέλος του βίντεο ο πατέρας του απαγγέλει ποίημα «τούτον το ποίημα που θα πω έχει μεγάλη βάση και όποιος τ’ ακούσει μια φορά δε θε να το ξεχάσει. Κείνοι που να τ’ ακούσουνε, όσοι δεν σε γνωρίζουν, να σ’ αθυμούνται Νίκο μου και να σε μακαρίζουν»... αυτά ακούγονται μόνο στο εν λόγω βίντεο, με τον προβληματικό ήχο... Πλέον τίποτε δεν θυμίζει ότι εκεί κάποτε βρισκόταν ένα ηρώο... Παρέρχεται και η μνήμη...

Αποφασίζω να συνεχίσω το ταξίδι μου και μπαίνω στο αυτοκίνητό μου για να βρεθώ μετά από λίγα μόνο λεπτά στην Κάτω Ζώδια, και στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού... Τζαμί και αυτή και στο καμπαναριό της διαβάζω «Εργον Γεωργίου Σ. Ασσιώτη εκ Καϊμακλίου 1923» και χαραγμένο στην πουρόπετρα «Επί καιρόν επιτρόπων Γιάννη Πυσινου Χ.Προκόπη Χ. Γεωργίου Χαραλάμπους Χ. Παναγιώτου Πέτρου Βασιλείου και Γιάννη Χ. Μιχαήλ». Διέτρεξε ολόκληρη την Κύπρο ο Ασσιώτης, χτίζοντας καμπαναριά, εκκλησίες, και ψηλά όπως στέκεται η μαρτυρία του ονόματός του, η φυσική φθορά είναι μάλλον ο μόνος εχθρός της μνήμης του.

Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού... Τζαμί και αυτή και στο καμπαναριό της η επιγραφή: «Εργον Γεωργίου Σ. Ασσιώτη εκ Καϊμακλίου 1923» και χαραγμένο στην πουρόπετρα «Επί καιρόν επιτρόπων Γιάννη Πυσινου Χ.Προκόπη Χ. Γεωργίου Χαραλάμπους Χ. Παναγιώτου Πέτρου Βασιλείου και Γιάννη Χ. Μιχαήλ».

Μόρφου 

Φεύγω και μέσα από τους δρόμους της Ζώδιας, βρίσκομαι στου Μόρφου, στον Άγιο Μάμα, μουσείο εικόνων σήμερα, με τον ξυλόγλυπτο αρχιερατικό θρόνο να είναι το σημείο στάσης του φύλακα του μουσείου, ο οποίος έσπευσε να ανοίξει το μουσείο, αφότου έβγαλα το κοινό εισιτήριο για το αρχαιολογικό μουσείο και για το μουσείο εικόνων του Αγίου Μάμα... Περιηγήθηκα και στα δύο, το καταθλιπτικό αρχαιολογικό μουσείο, που στεγάζεται στα πρώην γραφεία της μητρόπολης Μόρφου μοιάζει σαν να αρνείται την ύπαρξή του, το δε μουσείο εικόνων εντός της εκκλησίας του Αγίου Μάμα μού προκαλεί μία περίεργη αίσθηση, δεν την εντοπίζω, μου φτάνει να διαβάσω τις επιγραφές στις εικόνες... «Εύξαι Θεώ άγιε υπέρ σους δούλους Φωτίου προσκυνητού κ μετά των συζύγων και των τέκνων 1876» και σε άλλη: «Αύχει μεν Ελλάς σε φρουρόν κεκτιμένη αλλά και Κύπρος Ελλάδος αύχει πλέον. Ξυλογραφεί την θέαν ίνα φυλάττης τους δε και νήσον Κύπρον» και σκέφτομαι ποια είναι άραγε η αξία λέξεων και φράσεων όπως μνήμη και εις ανάμνηση και άλλες παρόμοιες;

Φεύγω και λίγο παρακάτω βρίσκω μία ακόμη εκκλησία, είναι σε εξέλιξη έργα, αργότερα, στο σπίτι πλέον, βρίσκω ότι πρόκειται για τον ναό του Αγίου Γεωργίου, στο απλό καμπαναριό της διαβάζω «Το Κωδωνοστάσιον τούτο εγένετο δαπάνη Ανδρέου Αντωνιάδη εκ Μόρφου 19 Ιουνίου 1931. χχβ»...

Νικήτας

Με βασανίζει όμως το συναίσθημα που ένιωσα στον Άγιο Μάμα, φεύγω, χάνομαι οδηγώντας στους στενούς δρόμους της Μόρφου, ο δρόμος ξαφνικά με οδηγεί σε ένα σταυροδρόμι αριστερά ένα χωριό με το όνομα στα τουρκικά «Güneşköy»... είναι το μικρό χωριό Νικήτας, όπως αργότερα έμαθα, αποφασίζω να στρίψω και σε πολύ λίγο προβάλλει μπροστά μου η εκκλησία του Νικήτα, αφιερωμένη στον ομώνυμο άγιο. Στη γωνιά της ένα πολύ όμορφο καμπαναριό. Ατημέλητο το προαύλιό της, σαν να είναι εγκαταλελειμμένο, αν και η εκκλησία λειτουργεί ως τζαμί... κλεφτές ματιές, με το ξύλινο εικονοστάσι της να στέκει λαβωμένο.

Κι σε αυτό το καμπαναριό κάποιοι θέλησαν να αφήσουν αποτύπωμα της μνήμης τους... Διαβάζω «Ωκοδομήθη δαπάναις αρχιμανδρίτου Ιερωνύμου 1932», στο σιδερένιο κιγκλίδωμα πάνω από την κεντρική είσοδο η χρονολογία 1904. Γύρω χέρσα χωράφια, μικροί σκουπιδότοποι, και σκυλιά...

Κι σε αυτό το καμπαναριό κάποιοι θέλησαν να αφήσουν αποτύπωμα της μνήμης τους... Διαβάζω «Ωκοδομήθη δαπάναις αρχιμανδρίτου Ιερωνύμου 1932». 

Κατωκοπιά

Απέναντι από την εκκλησία της Παναγίας Χρυσελεούσας στην Κατωκοπιά ένα καφενείο (κάποτε του Μέλη), φιλικός ο Τ/κ καφετζής, πρόθυμος να μου μιλήσει, τουρκικά αυτός, αγγλικο-ελληνικά και λέξεις ασύνδετες στα τουρκικά εγώ, καταφέρνουμε να συνεννοηθούμε πως θέλω έναν σκέτο κυπριακό, τα άλλα δεν έχουν σημασία.

Επιστρέφω στο αυτοκίνητό μου, ησυχία, μεσημέρι Κυριακής, μικρό το χωριό, κανείς στους δρόμους του... Αποφασίζω να επιστρέψω στη Λευκωσία... οδηγώ προς τη Μόρφου, χάνω ένα στρίψιμο, βλέπω την ταμπέλα «Zumruthkoy»... δεν ξέρω πού βρίσκομαι, και σταματώ στην πρώτη εκκλησία που βρίσκω... Ανοίγω το 4G, πιάνει, ψάχνω να δω πού βρίσκομαι και πώς θα βγω στον δρόμο για το οδόφραγμα του Αστρομερίτη, είμαι στην Κατωκοπιά, έχω παρκάρει στο προαύλιο της Παναγίας Χρυσελεούσας, είναι σε κακή κατάσταση, ψάχνω στο σώμα της σημάδια μνήμης και τα βρίσκω κι εδώ: «[ΝΙΚΟ... ΣΑΜ ...] 1910». Είναι άραγε έργο του Νικολάου Σαμαρία; Πιθανόν, μοιάζει πολύ με τα καμπαναριά στο Μάμαρι, στην Παναγία της Παλλουριώτισσας, που είναι έργα του. Στην είσοδο του προαυλίου σώζεται η σιδερένια πόρτα με το έτος 1951. Απέναντι από την εκκλησία ένα καφενείο, φιλικός ο καφετζής, πρόθυμος να μου μιλήσει, τουρκικά αυτός, αγγλικο-ελληνικά και λέξεις ασύνδετες στα τουρκικά εγώ, καταφέρνουμε να συνεννοηθούμε πως θέλω έναν σκέτο κυπριακό, τα άλλα δεν έχουν σημασία. Τον πίνω, παρατηρώντας τον χώρο... σταματημένος ο χρόνος... Μαθαίνω αργότερα ότι εκεί ήταν το καφενείο του Μέλη και στην περιοχή ήταν πολλά άλλα καφενεία, ο ΘΟΙ Δόξας Κατωκοπιάς, απέναντι.

Πίνω τον καφέ μου, ευχαριστώ τον προσηνή καφετζή και μπαίνω στο αυτοκίνητό μου, βρίσκω τη διαδρομή για την επιστροφή στο gps του κινητού μου, είναι αργά το απόγευμα, όταν φτάνω στις ελεύθερες περιοχές και αντικρίζω μια ταμπέλα με ένα «Δεν Ξεχνώ» και σκέφτομαι και πάλι τι εστί μνήμη τελικά και ποιοι οι φορείς της... Αναρωτιέμαι, πού αλλού θα βρω στοιχεία μνήμης, πέραν από τα καμπαναριά και τις εκκλησίες; Να λοιπόν ένας ακόμα λόγος εξόρμησης.

Η Παναγία Χρυσελεούσα στην Κατωκοπιά είναι σε κακή κατάσταση, ψάχνω στο σώμα της σημάδια μνήμης και τα βρίσκω κι εδώ: «[ΝΙΚΟ... ΣΑΜ ...] 1910».