Του Απόστολου Κουρουπάκη
Βρέθηκα στον Κορμακίτη για σκοπούς ρεπορτάζ για τις προεδρικές εκλογές και αφού τελείωσα όσα έπρεπε να κάνω, βρέθηκα στο φιλόξενο σπίτι της Μαρωνίτισσας κας Καιτούλας Χατζηρούσσου, μετά από ένα ευχάριστο γεύμα, συνέχισα με την παρέα μου την περιδιάβαση στην περιοχή και πάλι χωρίς πρόγραμμα. Οδηγώντας καταλήξαμε σε έναν πανέμορφο τόπο, που στις ταμπέλες που βρίσκαμε στον δρόμο ήταν το Sadrazamköy. Οδήγησα στη μεγάλη ευθεία του χωριού ώσπου έφτασα σχεδόν στο τέλος του... η θέα; Μαγική, αυτή η ανοιχτωσιά της θάλασσας και τα κύματά της μεθούν το βλέμμα.
Πάρκαρα το αυτοκίνητό μου στο πλάτωμα του δρόμου και στην αριστερή πλευρά μου ένας νεόκτιστος ναός... άγνωστο το χωριό ακόμα, άγνωστος και ο ναός και σύντομα ένας από τους κατοίκους σήμερα του χωριού, διακριτικά μεν, αλλά κατά πάντα παρών, παρακολουθούσε τις κινήσεις μας. Καμία απειλή, κανένα βλέμμα περίεργο, ήταν σχεδόν παρατήρηση εξ αποστάσεως... Βγήκαμε για να δούμε από κοντά την εκκλησία, η οποία ήταν περιτριγυρισμένη από πεύκα. Ο ναός σε κακή κατάσταση, μια εκκλησία μοντέρνου ρυθμού, από αυτές που μεγαλύτερες ή μικρότερες αντικαθιστούσαν τις παλαιότερες εκκλησίες, όπως για παράδειγμα στον Άγιο Ερμόλαο, στο Διόριος ή στην Αφάνεια. Οι πόρτες της εκκλησίας ανοικτές, η πρόσβαση πολύ εύκολη. Μπαίνω στον ναό και στη μέση ένα παλιό τραπέζι πινγκ-πονγκ, ακαθαρσίες πουλιών, παλιά μηχανήματα και εξαρτήματα ξεχαρβαλωμένα στα περβάζια, και ένα φέρετρο στο ιερό. Στους τοίχους κανένα σημάδι... έστεκε όμως το τέμπλο της εκκλησίας, λαβωμένο, αλλά ακόμα όρθιο... είχε φανεί τυχερό, γιατί στην Ωραία Πύλη είχε τοποθετηθεί το μουσουλμανικό minbar, βόλεψε τη νέα χρήση και έτσι δεν χάθηκε.
Το εικονοστάσι αυτό ήταν μία ανάσα κανονικότητας μέσα στη γενική απαξίωση του χώρου. Ο μικρός μονόχωρος ναός είχε από καιρό χάσει κάθε έννοια εκκλησίας, ως κοινωνικού χώρου συνάθροισης, ακόμα και από τότε που σταμάτησε να είναι τζαμί... δίπλα χτίστηκε νέο μουσουλμανικό πάλλευκο τέμενος. Πλέον ήταν ξεχασμένος αποθηκευτικός χώρος, και το τέμπλο έμοιαζε στο φως εκείνης της λαμπερής μέρας να έχει μόλις γυαλιστεί... Θέλησα να το κάνω να μου μιλήσει, περίεργο είναι να μιλάνε τα ξύλα, αλλά καμιά φορά έχουν και αυτά τις ιστορίες τους... Δεν έβρισκα τις λέξεις του, μέχρι που ένα μέλος της παρέας, με λιγότερη αχόρταγη και πιο προσεκτική ματιά μού τις έδειξε... και έλεγαν «Δωρεά Στέλιου Σταύρου Φιλίππου εκ Λιβερών τη 15.[2].1972» και από πάνω «Έργον Χρυσάνθου Ταλιαδώρου». Και να λοιπόν που μας σύστησε τον τόπο ένα κομμάτι ξύλο, που κάποτε σμιλεύτηκε με κόπο πολύ. Βρισκόμασταν, λοιπόν, στα Λιβερά, ήξερα κιόλας έναν κάτοικο του χωριού, έναν ευεργέτη/δωρητή και έμενε να μάθω και ποιος ήταν ο ναός, αυτό θα γινόταν αργότερα, στην ασφάλεια της βιβλιοθήκης μου ή στο διαδίκτυο.
Το συμβόλαιο κατασκευής του εικονοστασίου του νέου ναού Λιβερών υπεγράφη μεταξύ του δωρητή Στέλιου Σταύρου Φιλίππου εκ Λιβερών και του εξ Αγρού νυν εν Λευκωσία κ. Χρυσάνθου Κ. Ταλιαδώρου, στις 11 Μαρτίου 1971.
Πριν από 49 χρόνια ο παπα-Γιάννης Καλογεράς για τελευταία φορά στάθηκε στην Ωραία Πύλη, αιτούμενος «εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν…».
Απέξω διακριτικά συνέχιζε να μάς παρακολουθεί ο κύριος, ευτυχώς βέβαια που έμενε εκεί όσο εμείς περιεργαζόμασταν τον ναό, μιας και ο σκύλος που ήταν δεμένος σιμά στην εκκλησία, έκανε λιγότερο θόρυβο εν τη παρουσία του. Πήγα κοντά του και ξεθαρρεμένοι κι οι δυο μπήκαμε σε μία συζήτηση που προδιαγεγραμμένα δεν θα κατέληγε πουθενά∙ καταλήξαμε να συμφωνήσουμε ότι εκείνος είναι από την Τουρκία και ότι εγώ είμαι δάσκαλος, να χαιρετίσουμε ο ένας τον άλλο και εγώ με την παρέα μου να παίρνουμε τον δρόμο της επιστροφής. Το τέμπλο σημάδι ζωντανό της ιστορίας της εκκλησίας, που το όνομά της θα αναζητούσα αργότερα.
Διακρίνεται ακόμα επί του τέμπλου των Λιβερών η ταυτότητά του: «Δωρεά Στέλιου Σταύρου Φιλίππου εκ Λιβερών τη 15.[2].1972» και από πάνω «Έργον Χρυσάνθου Ταλιαδώρου». Και να λοιπόν που μας σύστησε τον τόπο ένα κομμάτι ξύλο, που κάποτε σμιλεύτηκε με κόπο πολύ.
Με τον χωρικό, Τούρκο ή Τ/κ, στα Λιβερά σίγουρα δεν συνεννοηθήκαμε, εμπόδιο η γλώσσα, όμως εγώ ήξερα πια ότι άμα τη επιστροφή μου στη Λευκωσία θα πρέπει κατά πρώτο να μάθω σε ποια εκκλησία δώρισε ο Στέλιος Σταύρου Φιλίππου το εικονοστάσι και ποιος ήταν ο ξυλογλύπτης Χρυσάνθος Ταλιαδώρος... Κυριακή βράδυ πλέον στο σπίτι, διαδίκτυο πρώτα από όλα και αμέσως οι πρώτες πληροφορίες. Το μεσημέρι εκείνης της μέρας είχα βρεθεί στον νέο ναό των Λιβερών, αφιερωμένο στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένης, ο οποίος αντικατέστησε τον παλαιότερο ναό του χωριού. Όσο για τον ξυλογλύπτη, η διαδικτυακή αναζήτηση μού έδωσε το τηλέφωνο του Νικόλαου Ταλιαδώρου, γιου του Χρύσανθου. Χωρίς δεύτερη σκέψη, πρώτο πράγμα το πρωί της Δευτέρας ήταν ένα τηλεφώνημα. Μετά τις απαραίτητες συστάσεις, την αποστολή φωτογραφιών για να βρεθούν περισσότερα στοιχεία, κλείστηκε το ραντεβού μας, στο εργαστήριό του στην Παλλουριώτισσα. Εκεί με περίμενε το συμβόλαιο που ο πατέρας του είχε υπογράψει με τον δωρητή, το οποίο ευγενικά μου έδειξε ο κ. Ταλιαδώρος: «Μεταξύ του κυρίου Στέλιου Σταύρου Φιλίππου εκ Λιβερών [...] και του εξ Αγρού νυν εν Λευκωσία κ. Χρυσάνθου Κ. Ταλιαδώρου [...] συνεφωνήθησαν τα ακόλουθα. [...] να κατασκευάση διά τον εργοδότη εικονοστάσιον [...] Η επεξεργασία θα είναι κατά πάντα πλήρης και τελεία [...] ιδίως δε προς την τεχνοτροπίαν των εικονοστασίων των ναών Αγίου Μάμαντος Μόρφου, Αγ. Ιωάννου Λευκωσίας και Αντιφωνητού παρά την Καλογραίαν. [...]». Το συμβόλαιο υπεγράφη στα Λιβερά στις 11 Μαρτίου 1971, και μεταξύ των μαρτύρων και ο ιερέας των Λιβερών παπα-Ιωάννης Καλογεράς, 52 χρόνια πριν, και το εικονοστάσι μπήκε στον ναό στις 15 Φεβρουαρίου 1972, 51 χρόνια πριν, και πριν από 49 χρόνια ο παπα-Γιάννης Καλογεράς για τελευταία φορά στάθηκε στην Ωραία Πύλη, αιτούμενος «εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν…».
Ο ξυλογλύπτης Ταλιαδώρος
Ο Χρύσανθος Ταλιαδώρος, με καταγωγή από τον Αγρό, ήταν εμπειρικός ξυλογλύπτης, έργα του υπάρχουν σε ολόκληρη την Κύπρο. Από τα σπουδαιότερα έργα του το εικονοστάσι του Χρυσοσώτηρος στην Ακανθού, του οποίου το ξυλόγλυπτο δείγμα ο γιος του φυλάει ως κόρη οφθαλμού. Εργα του που σήμερα έχουν χαθεί, δεσποτικοί θρόνοι, εικονοστάσιο, Άγιες Τράπεζες υπήρχαν στον Άγιο Χαράλαμπο στο Αγριδάκι Κερύνειας, στον Άγιο Αναστάσιο στην Πέτρα, στον νέο ναό του Αγίου Δημητρίου στην Αφάνεια, αλλά και άλλα στη Λεμεσό και Λευκωσία. Ο Χρύσανθος Ταλιαδώρος ήταν ένας σπουδαίος μάστορας και το αποτύπωμά του υπάρχει ακόμα, έστω και αν πολλά από τα έργα του σήμερα δεν υπάρχουν.
Ενημέρωση 27/03/2023
Αναγκαία προσθήκη στο αφιέρωμά μας στα Λιβερά είναι η είδηση του θανάτου του δωρητή του εικονοστασίου Στέλιου Σταύρου Φιλίππου, ο οποίος πέθανε στην προσφυγιά, την Κυριακή 26 Μαρτίου, όπως ενημερώθηκα από τον φίλο Γιώργο Χαραλάμπους, μελετητή της ιστορίας των Λιβερών. Η φωτογραφία του Στέλιου Σταύρου δημοσιεύεται με την άδεια του γιου του Σάββα Σταύρου.
Μια στάση στην Όρκα
To κοιμητήριο της Όρκας πνιγμένο στην άγρια βλάστηση, εγκαταλελειμμένο και συλημένο.
Η σιδερένια πόρτα της εισόδου δεν ήταν σίγουρα παλιά, κάποτε ίσως είχε επιχειρηθεί να προστατευθεί ο χώρος...
Σύντομα ξεκινήσαμε για την επιστροφή, άλλωστε ο τόπος αυτός δεν ήταν στο πρόγραμμα. Στον δρόμο της επιστροφής περάσαμε από την Όρκα, και εκεί αναζητήσαμε μάταια την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, είχαμε λίγο χρόνο στη διάθεσή μας, αλλά βρήκαμε μετά από επιμονή το κοιμητήριο του χωριού, δίπλα ακριβώς από το νέο μουσουλμανικό νεκροταφείο του χωριού. Γνώριμη η κατάσταση, ο ψηλός πέτρινος τοίχος δεν στάθηκε ικανός να το προστατεύσει. Η είσοδός του πνιγμένη στην άγρια βλάστηση, η σιδερένια πόρτα δεν ήταν σίγουρα παλιά, κάποτε ίσως είχε επιχειρηθεί να προστατευθεί ο χώρος... Στην πέτρινη κολώνα σαν να διαβάζω σκαλισμένη τη χρονολογία 1964, ίσως... Μπαίνω στον χώρο, οι χαρακτηριστικοί σταυροί των κυπριακών νεκροταφείων άλλοι σπασμένοι, άλλοι κατά γης, μερικοί όρθιοι και αρχίζω να διαβάζω ονόματα... «[...] Γ. ΜΑΥΡΟΣ {ΘΑ}ΝΩΝ 28.12.1967. ΕΤΩΝ 85», «ΙΩΑΝΝΗΣ Η. ΦΥΛΑΚΤΟΥ. ΘΑΝΩΝ 10.5.1957. ΕΤΩΝ 44», «ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΔΑΜΑΣΚΙΝΟΥ. ΘΑΝΟΥΣΑ 29.8.1957. ΕΤΩΝ 45», «ΞΕΝΟΥ ΓΑΒΡΙΗΚ ΚΟΜΠΟΥ / ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΜΠΟΥ» και άλλα και άλλα... Η ώρα προχωράει, η παρέα θέλει να αλλάξει παραστάσεις, και δεν την αδικώ... βγαίνουμε από το νεκροταφείο της Όρκας σιωπηλοί. Μπαίνουμε στο αυτοκίνητο για την επιστροφή... Ένα μικρό ταξίδι στη δυτική εσχατιά της Κύπρου τελείωσε και εμείς δεν είχαμε πάρει παρά μόνο μια μικρή γεύση από την αλμύρα της γης εκείνης. Το ταξίδι συνεχίζεται...
