Οταν τον περασμένο Απρίλιο έρχονταν στη δημοσιότητα εικόνες και βίντεο φρίκης από δεκάδες πτώματα που έφεραν ίχνη βασανισμού, διάσπαρτα στους δρόμους της Μπούτσα, ή στοιβαγμένα σε μαζικούς τάφους, για πρώτη φορά, και παρότι η Ρωσία αποποιείτο κάθε ευθύνη για τη σφαγή, γινόταν λόγος από τη διεθνή κοινότητα για εγκλήματα πολέμου.
Πριν από μερικές ημέρες, Αμερικανοί αξιωματούχοι επανέφεραν στον δημόσιο διάλογο τη συγκεκριμένη ορολογία, κατηγορώντας τη Ρωσία για «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας».
«Στην περίπτωση των ρωσικών ενεργειών στην Ουκρανία, έχουμε ελέγξει τα στοιχεία, γνωρίζουμε τα νομικά πρωτόκολλα και, δεν υπάρχει αμφιβολία: πρόκειται για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας» ανέφερε χαρακτηριστικά η αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Κάμαλα Χάρις, από το βήμα της Διάσκεψης του Μονάχου για την Ασφάλεια.
«Οι ρωσικές δυνάμεις εξαπέλυσαν ευρεία και συστημική επίθεση κατά άμαχου πληθυσμού – αποτρόπαιες πράξεις δολοφονίας, βασανιστηρίων, βιασμών και απελάσεων» πρόσθεσε.
Παράλληλα, ο επικεφαλής της αμερικανικής διπλωματίας, Αντονι Μπλίνκεν, εξέδωσε ανακοίνωση, το περασμένο Σάββατο, διαμηνύοντας πως «τα μέλη των ρωσικών δυνάμεων και άλλοι Ρώσοι αξιωματούχοι έχουν διαπράξει εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στον πόλεμο της Ουκρανίας».
Πριν από σχεδόν έναν χρόνο, οι ΗΠΑ είχαν κατηγορήσει τις ρωσικές δυνάμεις για τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου και τα ουκρανικά δικαστήρια έχουν ήδη καταδικάσει πάνω από είκοσι Ρώσους, κυρίως χαμηλόβαθμους στρατιώτες, για εγκλήματα πολέμου.
Ομως, τι συνιστά έγκλημα πολέμου, τι έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και τι γενοκτονία; Ποια διεθνή σώματα ή οργανισμοί κρίνουν αν μια πολεμική ενέργεια εμπίπτει στις συγκεκριμένες κατηγορίες; Και πώς αυτές στοιχειοθετούνται;
Εγκλήματα πολέμου
Υπάρχουν συγκεκριμένα διεθνή πρωτόκολλα για τα εγκλήματα πολέμου, τα οποία δεν πρέπει να συγχέονται με τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Τα εγκλήματα πολέμου ορίζονται ως σοβαρές παραβιάσεις του ανθρωπιστικού δικαίου κατά τη διάρκεια μιας σύγκρουσης. Ο όρος, που θεσπίστηκε από το καταστατικό της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, προέρχεται από τις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και εδράζεται στο δόγμα πως μεμονωμένα άτομα μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνα για τις πράξεις ενός κράτους ή του στρατού του.
Η υπηρεσία του ΟΗΕ για την Πρόληψη της Γενοκτονίας διαχωρίζει τα εγκλήματα πολέμου από τη γενοκτονία και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Τα εγκλήματα πολέμου ορίζονται ως πράξεις που τελούνται σε εσωτερική σύγκρουση ή σε πόλεμο μεταξύ δύο κρατών.
Εγκλημα πολέμου συνιστά η σκόπιμη δολοφονία ή πρόκληση πόνου, η εκτεταμένη καταστροφή, η κατάσχεση περιουσίας, η ηθελημένη στοχοθέτηση άμαχου πληθυσμού.
Από την άλλη, γενοκτονία και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας μπορούν να διαπραχθούν και σε καιρό ειρήνης, ή κατά τη διάρκεια μονομερούς επίθεσης ενός στρατού εναντίον μιας ομάδας άοπλων ανθρώπων.
Οι περισσότεροι τάφοι δεν έχουν όνομα και φωτογραφία, αλλά έναν αριθμό, στο νεκροταφείο της Μαριούπολης – Πηγή: AP Photo
Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας
Οι πρώτες διώξεις για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ασκήθηκαν στις δίκες της Νυρεμβέργης, όπου κάθισαν στο εδώλιο πρώην αξιωματούχοι των Ναζί.
Το καταστατικό της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου ορίζει τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ως οποιαδήποτε ενέργεια -συμπεριλαμβανομένων δολοφονιών, βασανισμών, βιασμών, υποδούλωσης και απελάσεων- «διαπράττεται στο πλαίσιο εκτεταμένων ή συστηματικών επιθέσεων κατά άμαχων πληθυσμών, εν γνώσει των επιτιθέμενων».
Σύμφωνα με τον Ντέιβιντ Μπόσκο, καθηγητή Διεθνών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, κομβικής σημασίας είναι να αποδειχτεί πως οι παραβιάσεις είναι «εκτεταμένες ή συστηματικές». Οι εισαγγελείς πρέπει να αποδείξουν πως οι δράστες γνώριζαν ότι επιτίθεντο σε πολίτες στο πλαίσιο ενός σχεδίου ή μίας στρατηγικής.
Οι κατηγορίες για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας θεωρούνται «υψηλότερου επιπέδου γιατί πρόκειται για κάτι που βασίστηκε σε μια πολιτική ή σχέδιο ή συστηματική εκστρατεία» εξηγεί ο Μπόσκο, «κάτι που υποδεικνύει αποφάσεις από τα υψηλότερα στρώματα της ρωσικής ιεραρχίας».
Η συστηματική φύση τους καθιστά τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας δυσκολότερο να αποδειχτούν σε σχέση με τα εγκλήματα πολέμου – αν και ευκολότερα από τη γενοκτονία.
Γενοκτονία
Η γενοκτονία θεωρείται από τους περισσότερους ως το σοβαρότερο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.
Ορίζεται ως η μαζική εξόντωση ανθρώπων μιας συγκεκριμένης ομάδας – εθνικότητας, φυλής ή θρησκευτικής ταυτότητας.
Δεκάδες σοροί αγνώστων στοιχείων βρέθηκαν σε μαζικούς τάφους στην Μπούτσα και θάβονται σε ανώνυμους τάφους – Πηγή: AP Photo/Emilio Morenatti
Ωστόσο, πίσω από αυτόν τον ορισμό κρύβεται ένας περίπλοκος όγκος νομικών εννοιών σχετικά με το τι ακριβώς συνιστά γενοκτονία και πότε μπορεί να καταδικαστεί κανείς με την κατηγορία αυτή.
Κάποιοι αναλυτές υποστηρίζουν πως ο ορισμός είναι περιορισμένος, ώστε καμία από τις μαζικές δολοφονίες που διαπράχθηκαν μετά την υιοθέτηση της συνθήκης, να μην εμπίπτει σε αυτήν.
«Η γενοκτονία είναι διακριτή από όλα τα άλλα εγκλήματα λόγω του κινήτρου από το οποίο διέπεται. Η γενοκτονία είναι ένα έγκλημα σε διαφορετική κλίμακα από τα άλλα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και υποδεικνύει πρόθεση πλήρους αφανισμού μιας επιλεγμένης ομάδας» εξηγεί στο βιβλίο του Rwanda and Genocide in the 20th Century ο πρώην γενικός γραμματέας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα (MSF), Αλάν Ντετέξ.
Το πιο ηχηρό παράδειγμα γενοκτονίας αποτελεί η σφαγή περίπου 800.000 ανθρώπων στη Ρουάντα το 1994 που αργότερα οδήγησε σε διώξεις.
Η 26χρονη Αναστασία Οριμένκο θρηνεί τον σύζυγό της, που πέθανε σε μάχη στο Ντονέτσκ – Πηγή: AP Photo/Emilio Morenatti
«Οι ενέργειες αυτές δεν είναι συμπτωματικές ή αυθόρμητες. Εγιναν στο πλαίσιο των εκτεταμένων και συστηματικών επιθέσεων του Κρεμλίνου κατά άμαχου πληθυσμού» πρόσθεσε ο ίδιος.
Ομως, και ο Ουκρανός πρόεδρος, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, καθώς και Ευρωπαίοι ηγέτες είχαν προηγουμένως κατηγορήσει τη Ρωσία για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο άνοιξε έρευνα τον περασμένο Μάρτιο για τη διερεύνηση φερόμενων εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας ή γενοκτονία, που διαπράχθηκαν στην Ουκρανία από τα τέλη του 2013 και εντεύθεν.
Μπορούν οι κατηγορίες να οδηγήσουν σε διώξεις;
Οχι άμεσα, αυτή τη στιγμή. Η αμερικανική κυβέρνηση δεν έχει τη νομική εξουσία να ασκήσει διώξεις για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σε εσωτερικά δικαστήρια – ένα κενό στο αμερικανικό δικαστικό σύστημα που η Μπεθ Βαν Σάακ, Αμερικανίδα πρέσβης για την Παγκόσμια Ποινική Δικαιοσύνη, έχει ζητήσει να τεθεί στο Κογκρέσο.
Ωστόσο, οι σοβαρές ανακοινώσεις του περασμένου Σαββάτου υποδηλώνουν τη δέσμευση των Ηνωμένων Πολιτειών, «μια χώρα που ιστορικά διστάζει να συνεργαστεί με τους διεθνείς μηχανισμούς δικαιοσύνης υπό τον φόβο πως θα καταλήξει να λογοδοτήσει η ίδια για τις δικές της ενέργειες σε ξένους πολέμους» σχολιάζει η Washington Post, να αποδοθεί δικαιοσύνη για παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου στην Ουκρανία.
«Ιδίως όσο οδεύουμε προς την πρώτη επέτειο από την εισβολή, βοηθά να σταλεί το μήνυμα στον κόσμο -και κυρίως στα θύματα– πως η αμερικανική κυβέρνηση δεν ξέχασε όσα έχουν συμβεί» σημειώνει η Ρεμπέκα Χάμιλτον, καθηγήτρια Νομικής, για τον συμβολισμό των δηλώσεων τη δεδομένη στιγμή.
Tο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ICC) είναι το προφανές όργανο για τυχόν διώξεις σε άτομα κατηγορούμενα για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, εξηγεί ο Μπόσκο, προσθέτοντας πως το βασικό μειονέκτημα του συγκεκριμένου δικαστηρίου είναι πως δεν μπορεί να δικάσει άτομα ερήμην – συνεπώς, η υψηλή ιεραρχία της ρωσικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας μπορούν να αποφύγουν τις διώξεις αν παραμείνουν στη Ρωσία ή καταφύγουν σε φιλικές χώρες.
Ουκρανικά δικαστήρια θα μπορούσαν να ασκήσουν διώξεις για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας – ενώ έχουν ήδη δικάσει Ρώσους ερήμην. Ωστόσο, βάσει του διεθνούς δικαίου, δεν έχουν τη νομική εξουσία να δικάσουν τον Ρώσο πρόεδρο ή άλλους ανώτερους αξιωματούχους, σημειώνει η Χάμιλτον.
Από την άλλη, το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (γνωστό στην Ελλάδα ως Δικαστήριο της Χάγης) αποφασίζει για διαφορές μεταξύ κρατών, αλλά δεν μπορεί να ασκήσει διώξεις σε φυσικά πρόσωπα.
Πηγή: Washington Post/Deutsche Welle/BBC/Time
