Στην πολυαναμενόμενη ομιλία του Βλαντίμιρ Πούτιν για την κατάσταση του ρωσικού έθνους, όπου ο Ρώσος πρόεδρος θα αναφερόταν στον ένα χρόνο «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης», όπως εξακολουθεί η Ρωσία να αποκαλεί την εισβολή στην Ουκρανία, η ιστοσελίδα του κρατικού ραδιοτηλεοπτικού καναλιού «έπεσε».
Στη σύρραξη που συχνά αποκαλείται ως «ο πρώτος πόλεμος του TikTok στον κόσμο», η κυβερνοεπίθεση αυτή ήταν το τελευταίο δείγμα του ψηφιακού πολέμου που μαίνεται με σφοδρότητα παράλληλα με εκείνον στα χαρακώματα.
Η διαρκώς και ραγδαία μεταλλασσόμενη φύση της τεχνολογίας και η ενσωμάτωσή της σε κάθε πεδίο της καθημερινότητας, ήταν μοιραίο να αφήσει το ψηφιακό της αποτύπωμα στον συνεχιζόμενο πόλεμο στην Ουκρανία, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη σύγκρουση έως σήμερα.
«Μια μεγάλη σύρραξη αυτής της φύσης μετατρέπεται με κάποιον τρόπο σε εργαστήρι πολέμου. Αναδεικνύει πολλά τρωτά σημεία, αδυναμίες αλλά και σημεία ισχύος. Αναδεικνύει επίσης τη σπουδαιότητα των τεχνολογιών πληροφόρησης. Κι αναδεικνύει το γεγονός ότι στις μέρες μας, όταν πρόκειται για το πεδίο μάχης, υπάρχει μικρή ασυλία. Είναι πραγματικά δύσκολο για οποιονδήποτε στρατό να κρύψει κάτι και να χρησιμοποιήσει επί μακρόν το εργαλείο της εξαπάτησης. Υπάρχουν πλέον πολλά μάτια και αυτιά» σημειώνει ο Στίβεν Φελντστάιν, συνεργάτης του think tank Carnegie Endowment for International Peace στην Ουάσινγκτον και πρώην αξιωματούχος του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών.
Με ορμή και εμπειρία από το 2014 και τη σύγκρουση στο Ντονμπάς, ο ψηφιακός «στρατός» της Ουκρανίας έμοιαζε σαν έτοιμος από καιρό για τη νέα αυτή σύγκρουση.
Πώς το Κίεβο αξιοποίησε social media και διεθνή κάλυψη
Πολύ πριν την εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου, η Ουάσινγκτον δημοσίευε άκρως απόρρητες πληροφορίες για τα σχέδια της Ρωσίας, μετριάζοντας τον αιφνιδιασμό που επιδίωκε η Μόσχα και δίνοντας χρόνο στους Ουκρανούς να προετοιμαστούν.
Και πράγματι, τουλάχιστον στο πεδίο της ψηφιακής αντεπίθεσης, οι Ουκρανοί μπήκαν δυναμικά στη μάχη.
Από πολύ νωρίς και σε επίπεδο συμβολισμού και δημόσιων σχέσεων, τα βίντεο με τον πολιορκημένο σε κάποιο καταφύγιο Ουκρανό πρόεδρο, ενδεδυμένο συνήθως με στολή παραλλαγής σε ένδειξη ετοιμότητας, έκαναν το γύρο τού κόσμου προκαλώντας διεθνές κύμα συμπάθειας στον ουκρανικό λαό.
O Ουκρανός πρόεδρος φωτογραφίζεται για τη συνέντευξή του στο Associated Press, στις 9 Απριλίου του 2022 – Πηγή: AP Photo/Evgeniy Maloletka
Ο ίδιος ο Ζελένσκι εμφανίστηκε ξανά μέσω βιντεοσκοπημένων μηνυμάτων ή και live, σε διεθνή φεστιβάλ, απονομές βραβείων, συνόδους κορυφής, παρεμβαίνοντας και υπενθυμίζοντας τη χειμαζόμενη από τον πόλεμο χώρα του. Ο ίδιος και η σύζυγός του φωτογραφήθηκαν σε εξώφυλλα της Vogue και άλλων lifestyle περιοδικών, αναγκάζοντας και κοινά πιο απαθή στην ειδησεογραφία, να δουν, να ακούσουν, να καταλάβουν.
“We have no doubt we will prevail.” As the war in Ukraine enters a critical new phase, the country’s First Lady, Olena Zelenska, has become a key player—a frontline diplomat and the face of her nation’s emotional toll. https://t.co/DCXWYnzAsK pic.twitter.com/wcaY5IFGHf
— Vogue Magazine (@voguemagazine) July 26, 2022
Οι επαφές του Ουκρανού προέδρου με προσωπικότητες της πολιτικής, θρησκευτικής και καλλιτεχνικής ελίτ τού κόσμου, από τον Σον Πεν και τον Μπεν Στίλερ έως τον Πάπα Φραγκίσκο, έκαναν το γύρο των social media και των μέσων ενημέρωσης, καθιστώντας κατά κάποιο τρόπο τη σύρραξη ζήτημα «οικουμενικό».
Ο Ζελένσκι ποζάρει με τον Σον Πεν ο οποίος του παραδίδει το Όσκαρ του, ως ένδειξη συμπαράστασης – Πηγή: Ukrainian Presidential Press Office via AP
Όταν ο πόλεμος γίνεται hashtag
Σε αντίθεση με τους πρόσφυγες τής Μέσης Ανατολής, ο ουκρανικός λαός είχε την παγκόσμια συμπάθεια, αφού όπως επεσήμαναν δημοσιογράφοι και ξένοι απεσταλμένοι, «τα θύματα της Ουκρανίας είναι λευκοί, χριστιανοί, μεσαίας τάξης, ξανθοί με γαλάζια μάτια».
Σε αυτό το πλαίσιο ψηφιακής πίεσης σε ηγέτες και διεθνή κοινότητα, από πολύ νωρίς ο Μιχαΐλο Φεντόροφ, υπουργός ψηφιακού μετασχηματισμού της Ουκρανίας, είχε αξιοποιήσει το Twitter, αγαπημένο δίαυλο επικοινωνίας του Έλον Μασκ και μετέπειτα μέσο ιδιοκτησίας του, ώστε να αποσπάσει πολύτιμη βοήθεια.
«@elonmusk, ενώ εσύ προσπαθείς να εποικήσεις τον Άρη -η Ρωσία προσπαθεί να καταλάβει την Ουκρανία! Ενώ οι πυραυλοί σου προσγειώνονται με επιτυχία από το διάστημα – οι ρωσικοί πύραυλοι επιτίθενται στους Ουκρανούς αμάχους! Ζητάμε την παροχή στην Ουκρανία σταθμών Starlink και τη συμπαράσταση των λογικών Ρώσων» έγραφε στις 26 Φεβρουαρίου ο νεαρός υπουργός και ο Μασκ άκουσε, ενεργοποιώντας πάνω από την εμπόλεμη Ουκρανία τους δορυφόρους Starlink της SpaceX, ώστε ακόμη και σε περίπτωση καταστροφής του τηλεπικοινωνιακού δικτύου της χώρας, οι Ουκρανοί να έχουν διαδίκτυο και τρόπο επικοινωνίας.
@elonmusk, while you try to colonize Mars — Russia try to occupy Ukraine! While your rockets successfully land from space — Russian rockets attack Ukrainian civil people! We ask you to provide Ukraine with Starlink stations and to address sane Russians to stand.
— Mykhailo Fedorov (@FedorovMykhailo) February 26, 2022
Παράλληλα, η Ουκρανία αξιοποίησε την ψηφιακή τεχνολογία όχι μόνο για το εξωτερικό, αλλά και για την ενημέρωση, διευκόλυνση και ασφάλεια των πολιτών της.
Το 2020, είχε εγκαινιαστεί η εφαρμογή Diia -που σημαίνει «δράση»- ως κόμβος ενημέρωσης για την Covid-19 και εξυπηρέτησης από κάθε λογής δημόσιες υπηρεσίες. Μετά την εισβολή, το Diia μετατράπηκε σε πλατφόρμα ενημέρωσης των κινήσεων των ρωσικών στρατευμάτων, πιθανών σαμποτάζ, συμβουλών για θέσεις εργασίας, εκπαίδευση και επιδοτήσεις στους πολίτες. Ένα πιο στοχευμένο chatbot, το eVorog (ελληνιστί, eΕχθρός), με πάνω από 344.000 Ουκρανούς συνδρομητές, επέτρεπε στους πολίτες να ενημερώνουν τον ουκρανικό στρατό για τις θέσεις των Ρώσων και άλλες πληροφορίες, δυνητικά πολύτιμες για τους αμυνόμενους.
Άλλες εφαρμογές προειδοποιούσαν για αεροπορικές επιδρομές, συντόνιζαν τη στέγαση των εκτοπισμένων, εντόπιζαν διαδρόμους φυγής και κατέγραφαν τη ρωσική προπαγάνδα. Παράλληλα, οι εθελοντές της ομάδας IT Army, οι ίδιοι που πραγματοποίησαν την κυβερνοεπίθεση προ ημερών, κατά την ομιλία του Βλαντίμιρ Πούτιν, «έριχναν» ρωσικές ιστοσελίδες, συμβάλλοντας με το δικό τους τρόπο στη μάχη νέων τεχνολογιών.
«Αν επρόκειτο για πόλεμο memes, θα κερδίζαμε» λέει η Ολένα, επιχειρηματίας που έχει την υψηλή επιστασία και τη διαχείριση ομάδων εθελοντών στα social media, ενός ψηφιακού «στρατού» που εργάζεται για λογαριασμό του υπουργείου Άμυνας και παρέχει στα social media περιεχόμενο τόσο για ενημέρωση όσο και για τόνωση ηθικού πολιτών και στρατιωτών.
Με εικόνες και βίντεο ρεαλισμού, αλλά και χιουμοριστικό περιεχόμενο μέσα στον γενικότερο ζόφο, τα tweet έχουν τρομακτική απήχηση στο διαδικτυακό κοινό. Το Twitter feed του υπουργείου έχει πλέον 1,8 εκατ. followers ανά τον κόσμο, ενώ κάποια βίντεο έχουν χιλιάδες views και εκατομμύρια σχόλια.
Sophie Marceau… Isabelle Adjani… Brigitte Bardot…
— Defense of Ukraine (@DefenceU) October 12, 2022
Emmanuel Macron! … and CAESARs!
pic.twitter.com/JQDmAO6cjH
Η διασπορά περιεχομένου, ενημερωτικού, προειδοποιητικού, χιουμοριστικού, ακόμη και προπαγανδιστικού έγινε στα χέρια των τεχνολογικά ενημερωμένων Ουκρανών, εργαλείο κινητοποίησης, ενημέρωσης, ανύψωσης ηθικού, συντονισμού και συνεργασίας.
H Ρωσία και το «δόγμα» του ασφυκτικού ελέγχου
Βεβαίως, η προπαγάνδα εκατέρωθεν είναι βασικό στοιχείο τής σύγκρουσης στην Ουκρανία.
Τα όσα εκτυλίσσονται στην πρώην σοβιετική χώρα εδώ και ένα χρόνο, παρουσιάζονται ολωσδιόλου αλλιώτικα και ερμηνεύονται διαφορετικά, αναλόγως του πού ζει ο καθείς και ποιες είναι οι προσλαμβάνουσές του. Για την Ουκρανία και τη Δύση, εξάλλου, πρόκειται για «πόλεμο», για τη Ρωσία μια «ειδική στρατιωτική επιχείρηση».
Όπως σημειώνουν διεθνή Μέσα, οι αναφορές σε ήρωες, νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους πολέμου απουσιάζουν από τα ρωσικά ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, ενώ η λέξη πόλεμος απαντάται στις περιπτώσεις του «οικονομικού πολέμου» τρίτων κατά της Ρωσίας.
Μέσω του Instagram του ο Banksy είχε ενημερώσει πως φιλοτέχνησε νέα γκράφιτι στους μισογκρεμισμένους τείχους ερειπίων της Ουκρανίας – Πηγή: AP Photo/Andrew Kravchenko
Αμέσως μετά την εισβολή, ένας νέος νόμος τέθηκε σε ισχύ στη Ρωσία. Από τις 4 Μαρτίου του 2022, θεωρείτο ποινικό αδίκημα η δημόσια μετάδοση -και μέσω social media- της όποιας «σκοπίμως ψευδούς πληροφορίας για την ανάπτυξη των στρατιωτικών δυνάμεων της Ρωσίας».
Μεταξύ των όσων απαγόρευε ο νόμος, ήταν η χρήση από τα Μέσα, έντυπα και ηλεκτρονικά, της λέξης «πόλεμος», αλλά και η δημοσιοποίηση απολογισμών ανθρώπινων απωλειών από οποιαδήποτε άλλη πηγή, πλην της κρατικής.
Όταν στις αρχές του πολέμου ρωτήθηκε ο εκπρόσωπος Τύπου του Κρεμλίνου, Ντμίτρι Πεσκόφ, πότε θα ανακοινωνόταν επισήμως ο αριθμός θυμάτων, εκείνος απάντησε λιτά «όταν κρίνει σκόπιμο το υπουργείο Άμυνας».
Και στον απολογισμό που παρουσιάζουν άλλες πηγές, υπάρχουν αποκλίσεις. Για παράδειγμα, πηγές από την Ουκρανία υποστηρίζουν πως οι νεκροί Ρώσοι ξεπερνούν εκείνους τού δεκαετούς πολέμου της Ρωσίας στο Αφγανιστάν (14.452, ο επίσημος αριθμός), το ΝΑΤΟ κάνει λόγο απώλειες, από την 24η Φεβρουαρίου του περασμένου έτους, που κυμαίνονται από 7.000 έως 15.000, ενώ σύμφωνα με αμερικανικές εκτιμήσεις, οι Ρώσοι νεκροί και τραυματίες του Πολέμου ξεπερνούν τις 200.000.
Όμως, όπως σχολιάζουν τα διεθνή Μέσα, όταν οι Ρώσοι πολίτες αγνοούν τον αριθμό των απωλειών, δεν αποτελεί έκπληξη το ότι συνεχίζουν να στηρίζουν την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση».
Η κυβερνώσα ελίτ τής Ρωσίας έμαθε από τα λάθη της για τη σπουδαιότητα τού ασφυκτικού ελέγχου στα media. Οι πόλεμοι στην Τσετσενία δίδαξαν πως χωρίς έλεγχο των μίντια, η πραγματική κατάσταση στις εμπόλεμες ζώνες γίνεται γνωστή στο κοινό και μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον των κυβερνώντων.
Δε λείπουν, παρόλα αυτά, οι online αναρτήσεις χρηστών που καταδικάζουν τη χώρα τους για το θάνατο τόσων στρατιωτών. Για παράδειγμα, η εξαιρετικά δημοφιλής στους Ρώσους πλατφόρμα VKontakte (VK), ανάλογη του Facebook, έχει πλημμυρίσει με φωτογραφίες νεκρών Ρώσων στρατιωτών, μηνύματα οργής και εκκλήσεις για τερματισμό του πολέμου από συμπατριώτες τους, παρά τη σκληρή στάση της κυβέρνησης στο ζήτημα αυτό.
Εικόνες νεκρών Ρώσων στρατιωτών και μηνύματα αγάπης και οργής για την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» της Ρωσίας στην πλατφόρμα VKontakte – Πηγή: SkyNews
Βεβαίως, παράλληλα με τις διαμαρτυρίες στα social media, υπάρχει και η άμεση κινητοποίηση τού αντίστροφου μηχανισμού, με άλλους χρήστες που απειλούν με καταγγελίες όσους επιτίθενται στην πατρίδα και χαρακτηρίζουν και εκφοβίζουν όσους αντιτίθενται στον πόλεμο.
Κι ενώ η Ρωσία απέκλεισε την πρόσβαση σε πολλούς διεθνείς ειδησεογραφικούς ιστότοπους και μέσα κοινωνικής δικτύωσης από την έναρξη του πολέμου, με αποτέλεσμα να περιοριστεί σημαντικά η αξιόπιστη ενημέρωση στη χώρα, το TikTok, τρομακτικά δημοφιλές στη Ρωσία, έχει κατακλυστεί από βίντεο με εκατομμύρια views που εκθειάζουν τη χώρα, τον πρόεδρό της, αλλά και τον πόλεμο.
Μόνο ένα κλιπ που δείχνει τμήμα της ομιλίας του Πούτιν, όπου λέει σε ένα τεράστιο πλήθος πως η Ρωσία θα κερδίσει τον πόλεμο στην Ουκρανία, έχει πάνω από 1,7 εκατ. views.
«Πόλεμος κατά των media»
Το Διεθνές Ινστιτούτο Τύπου (International Press Institute – IPI), ωστόσο, έχει καταγράψει πάνω από 900 περιπτώσεις σωματικών επιθέσεων, λογοκρισίας, παρενόχλησης, συλλήψεων και άλλων παραβιάσεων ελευθερίας τύπου από τους Ρώσους στον πόλεμο.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του διεθνούς οργανισμού, πάνω από 160 δημοσιογράφοι έχουν συλληφθεί ή διωχθεί ποινικά από τις ρωσικές αρχές, ενώ τουλάχιστον 187 ιστοσελίδες αποκλείστηκαν από το μέτωπο.
Σε συνολικά 910 ανέρχονται οι παραβιάσεις από Ρωσία και Ουκρανία στον συνεχιζόμενο πόλεμο – Πηγή: ΙΡΙ
Άλλωστε, εντός Φεβρουαρίου, η Ρωσίδα Μαρία Πονομαρένκο που καταδικάστηκε σε φυλάκιση έξι χρόνων λόγω ενός αρνητικού ποστ για τον πόλεμο, γίνεται η πρώτη δημοσιογράφος που φυλακίζεται υπό το νέο ρωσικό νόμο περί διασποράς σκοπίμως ψευδών πληροφοριών.
Σημειώνεται πως εκατοντάδες είναι και οι παραβιάσεις από την Ουκρανία, κατά τα ίδια στοιχεία.
«Τα δεδομένα μας επιβεβαιώνουν πως στον πόλεμο αυτό, τα μέσα ενημέρωσης ξεκάθαρα στοχοποιήθηκαν από τις ρωσικές δυνάμεις και αρχές. Εν μέσω μιας ολοένα διογκούμενης λίστας φρικαλεοτήτων και αμέτρητου ανθρώπινου πόνου, ο πόλεμος του Πούτιν κατά της Ουκρανίας είχε εξαιρετικά βαρύ τίμημα για τα ανεξάρτητα Μέσα και τους δημοσιογράφους. Τα στοιχεία που έχουμε συλλέξει για τις επιθέσεις αυτές, αποτυπώνουν τη φύση, την έκταση και την απόλυτη βιαιότητα του πολέμου του Πούτιν κατά των μίντια τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουκρανία – και τους κινδύνους που πολλοί δημοσιογράφοι αντιμετωπίζουν καθώς συνεχίζουν να δρουν ανεξάρτητα στον πόλεμο» σημειώνει ο Διευθυντής του ΙΡΙ, Frane Maroevic.
Πηγή: The Conversation/SCMP/Guardian/BBC/CNN/SkyNews/ΙΡΙ
