Του ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΡΩΣΣΙΔΗ
Τις τελευταίες εβδομάδες βιώνουμε έναν καταιγισμό προπαγάνδας και παραπληροφόρησης με αφορμή τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Με τον πιο εμφατικό τρόπο φαίνεται να επιβεβαιώνεται αυτό που είχε δηλώσει κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Ουίνστων Τσώρτσιλ, ότι «σε καιρό πολέμου η αλήθεια είναι τόσο πολύτιμη που πρέπει πάντα να συνοδεύεται από μια σωματοφυλακή ψεμάτων». Το 2022, η μηχανή του πολέμου φαίνεται να χρειάζεται περισσότερα καύσιμα ψέματος, προπαγάνδας και παραπληροφόρησης.
Ξεκινώντας από τα επίσημα χείλη, οι Ρώσοι αξιωματούχοι για μήνες διαβεβαίωναν ότι δεν επίκειται εισβολή. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν ειρωνικά ρωτούσε τι ώρα ξεκινά ο πόλεμος και η Μαρία Ζαχάροβα ζητούσε από τα δυτικά ΜΜΕ να της πουν πότε θα γινόταν η επίθεση, γιατί είχε και διακοπές να προγραμματίσει. Ο δε υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας Σεργκέι Λαβρόφ, μετά από 15 μέρες βομβαρδισμών, ισοπέδωσης πόλεων και προσφυγοποίησης δύο εκατ. ανθρώπων, δήλωσε ότι «δεν επιτεθήκαμε στην Ουκρανία». Επιπρόσθετα, κατά τις πρώτες μέρες της εισβολής, επίσημες ουκρανικές πηγές διοχέτευσαν στον Τύπο ότι έγινε ρωσική επίθεση στον πυρηνικό σταθμό της Ζαπορίζια. Η αμερικανική πρεσβεία στο Κίεβο έκανε μάλιστα tweet, χαρακτηρίζοντας την επίθεση έγκλημα πολέμου. Τελικά, η αμερικανική κυβέρνηση δεν επιβεβαίωσε την επίθεση, ενώ ζήτησε από τις αμερικανικές πρεσβείες ανά τον κόσμο να διαγράψουν το retweet που έκαναν. Στο ίδιο μοτίβο και οι ανακοινώσεις των δύο αντίπαλων επιτελείων για τους νεκρούς Ρώσους στρατιώτες: Η Μόσχα τους περιορίζει σε 1.351, το Κίεβο εκτοξεύει τον αριθμό σε 16.000, ενώ μέχρι στιγμής δεν ακούσαμε πόσοι Ουκρανοί στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους.
Κυριαρχεί η ασάφεια
Οι εικόνες και τα βίντεο κυκλοφορούν αστραπιαία, ενώ συχνά οι πληροφορίες από τα επιτελεία των αντιμαχόμενων πλευρών είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Το εάν αυτό συμβαίνει άθελα ή ηθελημένα, λόγω άγνοιας, κεκτημένης ταχύτητας ή ανευθυνότητας, τις περισσότερες φορές δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίζουμε. Και αν στις προηγούμενες θλιβερές συγκυρίες της ανθρωπότητας οι βασικές πηγές ενημέρωσης εξαντλούνταν στα ΜΜΕ και τις τοποθετήσεις των πολιτικών, η προσθήκη των Social Media στην εξίσωση καθιστά το πεδίο χαοτικό και ανεξέλεγκτο. Ο κάθε πολίτης συμπεριφέρεται πλέον σαν πολεμικός ανταποκριτής, τα trolls βρίσκονται σε θέση μάχης και οι πλατφόρμες Social Media βρίσκονται ήδη στο εδώλιο του κατηγορουμένου για μεροληπτική εμπλοκή σε προηγούμενες πολιτικές εξελίξεις. Αφενός η ενημέρωση έγινε πιο άμεση, αφετέρου η νέα τάξη πραγμάτων εμπεριέχει κινδύνους. Πιο κάτω παρατίθενται συγκεκριμένα παραδείγματα, κάποια από αυτά με αρκετή δόση επιφύλαξης:
● Τις πρώτες μέρες του πολέμου κυκλοφόρησε είδηση σύμφωνα με την οποία 13 Ουκρανοί συνοριοφύλακες, οι οποίοι βρίσκονταν στο νησί Ζμίνι, αρνήθηκαν να παραδοθούν στο ρωσικό πολεμικό πλοίο που τους προσέγγισε και ως εκ τούτου εκτελέστηκαν. Την είδηση επιβεβαίωσαν Ουκρανοί αξιωματούχοι, ενώ ο Πρόεδρος της χώρας Βολοντίμιρ Ζελένσκι δήλωσε ότι θα τιμήσει τους πεσόντες. Επίσημα ουκρανικά χείλη αποκάλυψαν τις επόμενες μέρες πως όλοι οι συνοριοφύλακες είναι ζωντανοί.
● Βίντεο με έναν δημοσιογράφο μπροστά από σειρές πτωμάτων μέσα σε σακούλες έκανε τον γύρο του διαδικτύου και κοινοποιείτο από λογαριασμούς που υποστηρίζουν το Κρεμλίνο. Στο βίντεο, μία από τις σακούλες αρχίζει να κουνιέται και το «πτώμα» αφαιρεί το κάλυμμα. Ενώ οι αναρτήσεις υποστήριζαν ότι το βίντεο γυρίστηκε στην Ουκρανία και αποδεικνύει ότι ο πόλεμος είναι κατασκεύασμα της δυτικής προπαγάνδας, η αλήθεια είναι ότι το βίντεο προερχόταν από διαδήλωση για την κλιματική αλλαγή που πραγματοποιήθηκε στη Βιέννη αρχές Φεβρουαρίου. Το ίδιο βίντεο είχε κοινοποιηθεί το περασμένο διάστημα και από αρνητές της πανδημίας, με αντίστοιχους ισχυρισμούς.
● Στο Tik Tok αναρτήθηκε βίντεο το οποίο απεικόνιζε φορτηγά να μεταφέρουν μεγάλα κυλινδρικά κοντέινερ, με ηχητικό υλικό με φωνές και λεζάντα που έγραφε «Ρωσία – Πυρηνική Βόμβα». Η πλατφόρμα κατέβασε το βίντεο ως fake news, όμως στο μεσοδιάστημα το βίντεο συγκέντρωσε περίπου 18 εκατ. προβολές.
● Αναρτήθηκε επίσης φωτογραφία με τη σημείωση «η ρωσική σημαία υψώθηκε στο Δημαρχείο του Χάρκοβο». Τελικά η ίδια φωτογραφία αναρτήθηκε το 2014 από έναν φιλορώσο ακτιβιστή. Είδαμε επίσης fake ρίψεις αλεξιπτωτιστών, πλάνα από πτήσεις αεροπλάνων του 2020, αλλά και Ρώσους και Ουκρανούς αιχμαλώτους να προβάλλονται ως λάφυρο από τους αντιπάλους τους.
● Ουκρανοί αξιωματούχοι δήλωσαν ότι χάκερς εξαπέλυσαν ηλεκτρονική επίθεση σε ιστότοπους της τοπικής κυβέρνησης για να διαδώσουν την ψευδή είδηση ότι το Κίεβο έχει συνθηκολογήσει, υπογράφοντας συνθήκη ειρήνης με τη Μόσχα. Η Ρωσία διέψευσε το γεγονός. Διέψευσε επίσης ότι γίνονται ρωσικές επιδρομές εναντίον αμάχων, ενώ χαρακτήρισε fake news τις κατηγορίες για χρήση θερμοβαρικής βόμβας και βομβών διασποράς.
Έλεγχος ΜΜΕ
Όπως σε κάθε αντίστοιχη συγκυρία, ο έλεγχος των ΜΜΕ έχει πρωτεύουσα θέση στην ατζέντα των εμπλεκομένων. Ο Πρόεδρος της Ρωσίας υπέγραψε νομοσχέδιο βάσει του οποίου θα επιβάλλονται βαριές ποινές φυλάκισης, μέχρι και 15 χρόνια, για όποιον διαδίδει «ψευδείς πληροφορίες», που έχουν «σοβαρές συνέπειες» για τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις. Ο νόμος στοχεύει και τους απλούς πολίτες και όχι μόνο τους δημοσιογράφους ή άλλους επαγγελματίες των ΜΜΕ. Επιπλέον, η ρωσική ρυθμιστική αρχή για τα ΜΜΕ έδωσε εντολή στα εθνικά ΜΜΕ να απαλείψουν από το περιεχόμενό τους κάθε αναφορά σε αμάχους που σκοτώθηκαν από τον ρωσικό στρατό στην Ουκρανία, καθώς και τους όρους «εισβολή», «επίθεση» ή «κήρυξη πολέμου».
Στον αντίποδα η Meta, ιδιοκτήτρια εταιρεία του Facebook, περιόρισε την πρόσβαση στα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης RT και Sputnik σε όλη την Ε.Ε. Σύμφωνα με εκπρόσωπο της Meta, η εταιρεία είχε δεχθεί αιτήματα από αρκετές κυβερνήσεις και την Ε.Ε. να λάβει περαιτέρω μέτρα σε σχέση με τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης στις πλατφόρμες της. Επιπλέον, τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης RT και Sputnik έχουν σταματήσει να εκπέμπουν σε όλη την Ευρώπη, μετά τη σχετική απόφαση της Ε.Ε., η οποία κατηγορεί τα δύο δίκτυα για παραπληροφόρηση και προπαγάνδα. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, στοχοποιήθηκαν ΜΜΕ επειδή ο ιδιοκτήτης τους είναι ρωσικής καταγωγής. Ως αντίποινα στη στάση της Meta Platforms, το Κρεμλίνο διέταξε να απαγορευθεί η πρόσβαση στο Facebook και το Twitter σε ολόκληρη τη χώρα.
Πάντως, από το μικροσκόπιο των πολιτών περνά αυτές τις μέρες και η «αντικειμενικότητα» των ανταποκριτών και επώνυμων δημοσιογράφων που καλύπτουν το σχετικό ρεπορτάζ, με τους πολίτες να κάνουν λόγο για παραπληροφόρηση και μεροληπτική στάση.
Εργαλεία «Fact Checking»
Μέσα σε αυτόν τον ορυμαγδό δεν είναι εύκολο για τους πολίτες να αξιολογήσουν την πληροφόρηση. Χρειάζεται προσοχή και διασταύρωση για οτιδήποτε παρουσιάζεται ως είδηση. Οργανισμοί όπως το factcheck.org, onthemedia.org και politifact.com, που ειδικεύονται στο fact checking στο διαδίκτυο, δίνουν καθημερινά τη δική τους μάχη για σωστή ενημέρωση. Διαδικτυακά εργαλεία όπως το Google Images, το TinEye, το InVid και το Washington Post Fact Checking μπορούν να δώσουν απαντήσεις για τη γνησιότητα του υλικού. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτό το επίπεδο προέκυψαν fake fact checkers, οι οποίοι στην πραγματικότητα εξυπηρετούν την προπαγάνδα. Σημασία έχει επίσης και το χρονικό σημείο της διασταύρωσης / αξιολόγησης της είδησης, διότι σε μεγάλο βαθμό ισχύει το γνωμικό «ένα ψέμα έχει ήδη ταξιδέψει στον μισό πλανήτη, πριν η αλήθεια προλάβει να βάλει καν το παντελόνι της».
Ο κ. Χαράλαμπος Ρωσσίδης είναι διευθυντής Επικοινωνίας στην εταιρεία ΓΝΩΡΑ Σύμβουλοι Επικοινωνίας.
