Στο Βατικανό, η πίστη συνάντησε την τεχνητή νοημοσύνη

Στέκομαι κάτω απ’ τον τρούλο της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, για να καλύψω τα εγκαίνια της ιδιόμορφης συνάντησης ενός από τους πιο παλιούς θεσμούς του κόσμου, της Εκκλησίας του Βατικανού, με μία από τις πιο καινούργιες τεχνολογίες του κόσμου, την τεχνητή νοημοσύνη και την τρισδιάστατη απεικόνιση, κι έχω ανατριχιάσει. 

Μου είναι αδύνατο να βρω πιο κατάλληλο τρόπο για να περιγράψω το συναίσθημά μου περπατώντας αργά μέσα στον ναό, ακούγοντας την τραγουδιστή φωνή της Ιταλίδας ξεναγού και κοιτάζοντας γύρω το περιβάλλον μου· ειλικρινά, νιώθω δέος. Η κλίμακα και η αρχιτεκτονική αυτού του ναού, οι ιερές του γεωμετρίες προκαλούν ανατριχίλα ακόμα και στον φανατικότερο αγνωστικιστή. Με το που πατάει το πόδι του κάποιος μέσα στο μεγαλύτερο μνημείο της Αναγέννησης και της Καθολικής Εκκλησίας, το δέος είναι αναπόφευκτο. Ο συστηματικός ερευνητής του δέους, Ντάτζερ Κέλτνερ, το έχει περιγράψει πολύ καλά: «Το δέος μάς επιτρέπει να βγαίνουμε από τους εαυτούς μας και να προσαρμοζόμαστε σε ευρύτερα μοτίβα –κοινοτήτων, φύσης, ιδεών και πολιτισμικών μορφών– που επιτρέπουν την ίδια την επιβίωσή μας. Δάκρυα κυλούν απ’ τα μάτια μας όταν αναγνωρίζουμε αυτά τα μεγάλα μοτίβα που μας ενώνουν. Η ανατριχίλα είναι ένα σήμα που δείχνει ότι επιζητούμε διακαώς να εξαγάγουμε νόημα από όλα αυτά τα άγνωστα πράγματα μαζί με τους άλλους».

Να με λοιπόν κι εγώ εδώ, μαζί με τους άλλους, προσκεκλημένος της Microsoft για τον ίδιο λόγο, για να καταγράψω δηλαδή μια ιστορική στιγμή, την ψηφιακή αναπαράσταση ενός Μνημείου της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ο τεχνολογικός κολοσσός συνεργάστηκε στενά με το Βατικανό, την Iconem και το Dadada studios, προκειμένου να μεταφέρουν το μεγαλείο της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου στον ψηφιακό κόσμο με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης και τεχνολογιών που δεν υπήρχαν καν πριν από έναν χρόνο. Καλωσορίζοντάς μας στην επίσημη συνέντευξη Τύπου, ο πρόεδρος της Microsoft, Μπραντ Σμιθ, μας λέει ότι οι συζητήσεις για το σχέδιο της «ψηφιακής βασιλικής» ξεκίνησαν τον Φεβρουάριο του 2022. 

Λεπτομέρεια από την τρισδιάστατη απεικόνιση του επάνω μέρους της Αγίας Τράπεζας της βασιλικής, 

Είχαν προηγηθεί δύο επιτυχημένες απόπειρες ψηφιακής αναπαράστασης αρχαιολογικών χώρων, της Ολυμπίας στην Ελλάδα και του Μον-Σεν-Μισέλ στη Γαλλία. Η «ΑΙ στην υπηρεσία της πολιτιστικής κληρονομιάς» εντάσσεται στο πλαίσιο της δραστηριότητας ενός ερευνητικού εργαστηρίου που η Microsoft ονομάζει χαρακτηριστικά AI for Good Lab, το οποίο σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «εργαστήριο για τεχνητές νοημοσύνες που κάνουν το καλό». 

Δεδομένα πέντε εκατομμυρίων DVD!

Η ψηφιακή απεικόνιση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου οδήγησε τις διεπιστημονικές ομάδες που δούλεψαν πάνω της, σε μια επισκέψιμη έκθεση δύο μερών με τίτλο Ο Πέτρος είναι εδώ και σε μια διαδραστική ιστοσελίδα, που μπορεί να επισκεφθεί ο καθένας. Μιλώντας για το «ψηφιακό δίδυμο» της βασιλικής, ο καρδινάλιος Μάριο Γκαμπέτι είπε στην ίδια συνέντευξη ότι μοιάζει με το να κοιτάς τον ουράνιο θόλο μια καλοκαιρινή νύχτα. «Για να το κάνεις καλά, χρειάζεσαι έναν χάρτη, έναν αστρολάβο, ένα τηλεσκόπιο, ένα αστεροσκοπείο ή ακόμα κι ένα διαστημόπλοιο. […] Το αστεροσκοπείο μας είναι η ιστοσελίδα και το τηλεσκόπιο είναι η τρισδιάστατη απεικόνιση». Ο καρδινάλιος πρόσθεσε ότι νιώθει μεγάλη ικανοποίηση που μπορεί να μεταδίδεται και έτσι το μυστήριο της βασιλικής. «Η τεχνολογία γίνεται μια γέφυρα που ενώνει τους πάντες», κατέληξε. 

Ένας από τους πολλούς χώρους της βασιλικής όπως έχει αποτυπωθεί στο τρισδιάστατο μοντέλο. 

Για να φέρουν σε πέρας αυτό το μοναδικό τεχνολογικό εγχείρημα, οι επαΐοντες της εταιρείας Iconem χρειάστηκε να τραβήξουν 400.000 φωτογραφίες από το εσωτερικό της βασιλικής με κάμερες υψηλής ανάλυσης και drones. Επί τέσσερις εβδομάδες, δύο drones πετούσαν με προσοχή μέσα στον ναό για να καταγράψουν κάθε σπιθαμή του εσωτερικού του. Στη συνέχεια, μέσω μιας αλγοριθμικής τεχνικής που ονομάζεται Gaussian Splats επεξεργάστηκαν αυτές τις εικόνες για να αποκαλύψουν έναν εντελώς καινούργιο χώρο, μια εντελώς καινούργια διάσταση της βασιλικής, αυτή τη φορά στον ψηφιακό κόσμο. Με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης κατασκευάστηκε ένα από τα πιο πλήρη, ίσως και το πιο πλήρες τρισδιάστατο ψηφιακό μοντέλο κτιρίου που υπάρχει στον κόσμο. Η πληροφορία που επεξεργάστηκαν οι μηχανικοί της Iconem και της Microsoft ήταν αντίστοιχη της συγκλονιστικής κλίμακας της βασιλικής και πραγματικά κόβει την ανάσα με το μεγαλείο, την περιπλοκότητα και το κάλλος της. Τα 22 petabytes δεδομένων που συνελέγησαν, όπως το περιέγραψε κι ο πρόεδρος της Microsoft, θα χρειάζονταν 5 εκατομμύρια DVDs για να αποθηκευτούν. Κι αν τα στοίβαζε κάποιος σε μια στήλη, αυτή θα είχε ύψος 6 χιλιόμετρα. 

Πίσω από τον τρούλο

«Εργαστήκαμε με βαθύ σεβασμό στο ιστορικό πλαίσιο», λέει ο Ιβ Ούμπελμαν, συνιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος της γαλλικής Iconem, στην ιδιωτική ξενάγηση που έγινε σε μια ολιγομελή ομάδα δημοσιογράφων από όλο τον κόσμο. «Ο στόχος μας ήταν να αξιοποιήσουμε τα υπάρχοντα σχήματα και τις δομές, για να συνθέσουμε μια αφήγηση, ένα ταξίδι που θα μπορούν να κάνουν οι επισκέπτες της βασιλικής, το οποίο θα τους επιτρέπει να βλέπουν λεπτομέρειες που δεν είναι ορατές με γυμνό μάτι. Η απεικόνισή μας μοιάζει με έναν μεγεθυντικό φακό που δείχνει τις λεπτομέρειες του εσωτερικού». Βρισκόμαστε στο ψηλότερο μέρος του ναού, ακριβώς πίσω από τον τρούλο της βασιλικής, σε ένα πραγματικό άβατο – μέχρι χθες. Στο κεκλιμένο επίπεδο προβάλλεται ψηφιακά η τοιχογραφία του εσωτερικού. «Εδώ παίξαμε με την έννοια του καθρέφτη», συμπληρώνει ο Ούμπελμαν. «Στο συγκεκριμένο σημείο, η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν το σφαιρικό σχήμα της επιφάνειας. Δημιουργήσαμε ειδικές κάμερες για να μπορέσουμε να απεικονίσουμε την καμπυλότητα της επιφάνειας. Χρησιμοποιώντας το τρισδιάστατο μοντέλο, δημιουργήσαμε έναν ειδικό αλγόριθμο, για να κατορθώσουμε να αναπαραστήσουμε το σύνολο της εικονογραφίας της βασιλικής πάνω σε αυτόν τον όγκο. Το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι χρησιμοποιήσαμε την ίδια τεχνική που χρησιμοποιούσαν και οι ζωγράφοι του μπαρόκ. Ονομάζεται “αναμόρφωση”. Ουσιαστικά πρόκειται για τη δημιουργία μιας ψεύτικης προοπτικής. Αυτή είναι η πρώτη φορά που εφαρμόζουμε αυτή την τεχνική σε ένα στρογγυλό σχήμα. Οι αναγεννησιακοί ζωγράφοι τη χρησιμοποιούσαν σε επίπεδες επιφάνειες, σε τοίχους και καμβάδες. Είναι μια πραγματικά ενδιαφέρουσα συνομιλία με το παρελθόν. Θέλαμε να προσαρμόσουμε το ψηφιακό περιεχόμενο στον φυσικό χώρο και να μην τον καλύψουμε απλώς με ψηφιακό περιεχόμενο. Αυτός ο διάλογος μεταξύ του ψηφιακού και του φυσικού χώρου είναι κάτι που βρίσκεται πραγματικά στην καρδιά του εγχειρήματος». 

Ο CEO της Iconem, Ιβ Ούμπελμαν, και η προγραμματίστρια Αντρέα Λουίς. 

Ο Πέτρος ήταν εδώ

Στη δημιουργία της ψηφιακής εμπειρίας ενεπλάκη η Dadada Studios, η οποία εξειδικεύεται στην αρχιτεκτονική τρισδιάστατων χώρων ή αλλιώς στην «ψηφιακή σκηνογραφία». Ο ιδρυτής της εταιρείας, Μαρτίνας Μπίρσκις, μας εξηγεί ότι η συνεργασία μεταξύ όλων των μερών ήταν υποδειγματική. Βεβαίως, το σχέδιο ήταν απαιτητικό εξ αρχής. «Δεν μπορούσαμε να κάνουμε ό,τι θέλαμε. Στη βασιλική έχουν εμπλακεί τεράστιοι αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες, όπως ο Μπερνίνι, ο Μπραμάντε, ο Μιχαήλ Άγγελος. Προσπαθήσαμε να κάνουμε όσο το δυνατόν λιγότερες προβολές μέσα στη βασιλική. Το καθήκον μας ήταν να κατασκευάσουμε μια εμβυθιστική (immersive) έκθεση. Υπάρχει, όμως, τίποτα πιο εμβυθιστικό απ’ την ίδια τη βασιλική; Όποιος στέκεται μέσα της το νιώθει. Ο δικός μας στόχος ήταν απλώς να φέρουμε το τεχνολογικό στίγμα του 21ου αιώνα, όχι να ανταγωνιστούμε το παρελθόν». 

Κάποιος απ’ τους πρώτους χριστιανούς που επισκέφθηκαν τον τάφο του Αγίου Πέτρου στα έγκατα της βασιλικής, λέει ο Μπίρσκις, ανακάλυψε μια πέτρα με την επιγραφή «Πέτρος ενί» (ο Πέτρος είναι εδώ). Δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο κατάλληλη φράση για να πλαισιώσει την ψηφιακή εμπειρία. Εδώ το παρελθόν συνομιλεί διαρκώς με το μέλλον και αφορμή είναι σταθερά ο Πέτρος. Όπως είπε κι ο Μπραντ Σμιθ, «βρισκόμαστε σήμερα όλοι εδώ γιατί ο Πέτρος ήταν εδώ».

Περιδιαβαίνοντας την έκθεση, ο Μπίρσκις σταματά για να μας δείξει ένα ψηφιδωτό που καλύπτεται πίσω από ένα γυαλί. «Εδώ συναντάται το ψηφιακό με το αναλογικό. Μέσα στη βασιλική τα ψηφιδωτά καλύπτουν μια επιφάνεια 10 χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων. Τίποτε απ’ αυτά που βλέπει ο επισκέπτης εντός της δεν είναι ζωγραφισμένο, όλα είναι ψηφιδωτά. Ο οργανισμός που φροντίζει τη διατήρησή τους διοργανώνει εργαστήρια ψηφιδωτού. Μερικά απ’ τα έργα αυτά γίνονται κι επίσημα δώρα από τον Πάπα σε επισήμους. Στην πορεία της έρευνας για την έκθεση διαπιστώσαμε ότι το ψηφιδωτό έχει μια αντιστοιχία με το πίξελ. Είναι μια ωραία συνειρμική σχέση, μια ωραία σύνδεση. Έτσι η Fabrica de San Pedro, ο οργανισμός που είναι υπεύθυνος για τη συντήρηση της βασιλικής, δημιούργησε το ψηφιδωτό αυτό ειδικά για την έκθεση. Είναι ένα μωσαϊκό φτιαγμένο από μικρά κομμάτια χρυσού, από πέτρα κι από γυαλί. Εδώ με κάποιον τρόπο συναντάται η εξαιρετική αυτή τεχνική με την ψηφιακή και την αναλογική αποκατάσταση».

Πανοραμική άποψη του ψηφιακού διδύμου της βασιλικής. 

Κάνει ορατό το αόρατο

Η ψηφιακή απεικόνιση της βασιλικής δίνει τη δυνατότητα στον καθένα μας να δει ένα Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς όπως δεν το είχε δει ποτέ κανείς προηγουμένως. Είναι μια αναπαράσταση από 0 και 1, μια ψηφιακή ακτινογραφία που κάνει ορατό το αόρατο. Μας μεταφέρει στα άδυτα του ναού, τρυπώντας ψηφιακά τους τοίχους του κι αποκαλύπτοντας πτυχές που δεν μπορούσαμε παρά να εικάζουμε. Το αποτέλεσμα φτάνει σε τέτοια λεπτομέρεια, ώστε μπορεί κάποιος να δει τις αποχρώσεις του φωτός πάνω στα τοιχία και να επισκεφθεί τα πιο βαθιά επίπεδα του κτιρίου, στα οποία βρίσκονται ταφικά μνημεία. Επιπλέον, η προηγμένη τεχνολογικά δουλειά που έχει γίνει παραδίδει στις μελλοντικές γενιές ένα πιστό ψηφιακό αντίγραφο της βασιλικής, για να το χρησιμοποιήσουν όπως θέλουν. Σύντομα, τον Ιανουάριο του 2025, το ψηφιακό δίδυμο θα έχει μια πολύ συγκεκριμένη χρήση και θα εμφανιστεί στο online παιχνίδι Minecraft, επαυξάνοντας και τον εκπαιδευτικό ρόλο της ψηφιακής απεικόνισης.

Μία ακόμα σπουδαία διάσταση της «ψηφιακής βασιλικής» είναι και η συμβολή της στη διατήρηση και την αποκατάσταση του μνημείου. Φωτίζοντας με λεπτομερή τρόπο κάθε εκατοστό της επιφάνειας του χώρου, ανακαλύφθηκαν πολλές ρωγμές, αστοχίες υλικών και φθορές. «Στον τρούλο για παράδειγμα», είπε ο καρδινάλιος Γκαμπέτι, «είδαμε ότι λείπουν ψηφίδες. Υπάρχουν, επίσης, ιστοί και αράχνες που πρέπει να αφαιρεθούν». Η διαδικασία της αποκατάστασης των ζημιών είναι διαρκής, αλλά υπάρχει κι ένας επιπλέον λόγος που θέτει τη διοίκηση του ναού σε εγρήγορση. «Το 2025, εξαιτίας του Ιωβηλαίου, αναμένεται μέσα σε έναν χρόνο να έρθουν 13 εκατομμύρια επισκέπτες στη βασιλική, και πρέπει να είμαστε έτοιμοι», πρόσθεσε.

Η Βασιλική του Αγίου Πέτρου ολοκληρώθηκε το 1626. Το σταυρωτό σχήμα, είτε ελληνικό είτε λατινικό, που αποκαλύπτεται στο 3D μοντέλο, ήταν σταθερό στα σχέδια όλων των αρχιτεκτόνων που ενεπλάκησαν μέσα στους αιώνες. 

Η εμφάνιση του Θεού

Ο πατέρας Έντσο Φορτουνάτο είναι ο διευθυντής επικοινωνίας της βασιλικής. Ήταν εκείνος που μας υποδέχτηκε και μας ξενάγησε στην έκθεση και μας μίλησε για πρώτη φορά για την ιστοσελίδα. Ο Φορτουνάτο λέει σε μια συνάδελφο ότι ήρθε για πρώτη φορά στον ναό μαζί με τους γονείς του όταν ήταν 12 ετών. Κατάλαβε αμέσως ότι το μέρος αυτό ήταν για εκείνον. Εντυπωσιάστηκε τόσο, που ρώτησε τον παππού του αν αυτός είναι ο Παράδεισος και θυμάται έντονα την οσμή του λιβανιού. Όταν τον πλησιάζω να μου κάνει μια δήλωση, μου λέει με το μειλίχιο και ζωηρό του βλέμμα: «Εδώ έχουμε τη συνάντηση της τεχνολογίας με την πνευματικότητα. Πρέπει όλοι να θυμόμαστε ότι ο Πάπας ήταν ο πρώτος που μίλησε για την ηθική της τεχνητής νοημοσύνης στην ομιλία του στους G7». Το σημαντικό είναι ότι πρόκειται για ένα έργο που αφορά τους πάντες, του λέω. «Νομίζω ότι αφορά επίσης και τις μελλοντικές γενιές», μου απαντά. «Ανακαλώ στη μνήμη μου την καταγραφή της εικόνας της Ασίζης», συνεχίζει. «Αν δεν την είχαμε πριν από τον σεισμό, τι θα είχαμε σήμερα; Δεν θα ήταν δυνατόν να ανοικοδομηθεί. Χάρη στην τεχνολογία και τη Microsoft μπορούμε να προβούμε σε πολλές επισκευές».

Η είσοδος της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου στον ψηφιακό κόσμο έγινε με τις καλύτερες προϋποθέσεις και τις πιο σύγχρονες τεχνολογικές προδιαγραφές. Ο πρόεδρος της Microsoft, αφού εξήρε το τεχνολογικό επίτευγμα, τόνισε ότι ακόμα σημαντικότερο είναι το ανθρώπινο στοιχείο του σχεδίου. «Για κάθε άνθρωπο που επισκέπτεται τη βασιλική, υπάρχουν χιλιάδες άλλοι που δεν μπορούν να το κάνουν», είπε χαρακτηριστικά ο Σμιθ. Με την ιστοσελίδα δίνεται σε όλους η δυνατότητα να μυηθούν στο θαύμα της ιερής αρχιτεκτονικής, να νιώσουν το δέος που νιώθουν όλοι –που ένιωσα κι εγώ– όταν στέκονται κάτω από τον τρούλο της βασιλικής και να εξαγάγουν νόημα. Κάτω από έναν τρούλο, σημειωτέον, που θα μπορούσε να χωρέσει μέσα του το Άγαλμα της Ελευθερίας μαζί με τη βάση του. Καθώς υψώνω το βλέμμα προς τα πάνω, βλέπω ένα απροσδιόριστο σχήμα στο βάθος, και δεν φταίει το ότι έχω υπερμετρωπία. Φοράω γυαλιά, αλλά αυτά δεν είναι αρκετά για να ζουμάρω τόσο. Χρειάζομαι ένα ζευγάρι κιάλια ή μια ακόμα πιο εξελιγμένη τεχνολογία.

Η τεχνολογία αυτή μόλις έγινε προσιτή σε όλη την ανθρωπότητα, κι αυτό ήρθαμε τελικά να καταγράψουμε στο Βατικανό, το ότι μπορούμε πλέον με το πάτημα μερικών κουμπιών σε μια οθόνη να απολαύσουμε πλέον από απόσταση αναπνοής αυτό το αριστούργημα. Να νιώσουμε ατομικά και συλλογικά αυτό το υπερβατικό συναίσθημα μέσω της τεχνολογίας. Να βγάλουμε μαζί νόημα από όλα αυτά τα άγνωστα πράγματα.

Η εικόνα του Θεού στον τρούλο. Ένα μυστικό που εδώ και αιώνες βρισκόταν σε κοινή θέα. Οι φθορές στο ψηφιδωτό είναι πλέον ευδιάκριτες. 

Αναπόφευκτα, ρωτώ τον πατέρα Φορτουνάτο, έναν άνθρωπο που ζει καθημερινά τη βασιλική, πώς ένιωσε χρησιμοποιώντας αυτά τα εργαλεία, παρακολουθώντας δηλαδή την εμβυθιστική ψηφιακή εμπειρία, και την ιστοσελίδα. «Σήμερα είδα για πρώτη φορά την εικόνα του Θεού και νιώθω συντετριμμένος», μου εξομολογείται με τα αμήχανα αγγλικά του. «Γνώριζα ότι ήταν εκεί, αλλά δεν ήταν δυνατό να τη δω. Την είδαμε μαζί κι από εδώ και στο εξής θα τη βλέπουν όλοι, χάρη στην εξελιγμένη αυτή τεχνολογία. Εδώ μπορεί καθένας να αναπνεύσει την ψυχή της βασιλικής, να περιπλανηθεί μέσα της και στο τέλος της διαδρομής να δει ότι εκεί ψηλά υπάρχει ο Θεός, για εσάς, για μένα, για όλους».

Με μια ματιά

1626 είναι η χρονολογία που ολοκληρώθηκε η κατασκευή της βασιλικής

400.000 φωτογραφίες απαιτήθηκαν για να παραχθεί το ψηφιακό δίδυμο

2,5 χρόνια χρειάστηκε η ψηφιακή απεικόνιση

22 petabytes δεδομένων, τα οποία αντιστοιχούν σε 5 εκατ. DVDs, που, αν τα στοίβαζες, θα έφτιαχναν μια στήλη ύψους 6 χιλιομέτρων

136,6 μέτρα το ύψος της βασιλικής

22.000 τ.μ. το συνολικό εμβαδόν της βασιλικής

10.000 τ.μ. η επιφάνεια που καλύπτουν τα ψηφιδωτά της

70.000 χρώματα υπάρχουν μέσα στη βασιλική

13 εκατομμύρια άνθρωποι αναμένεται να επισκεφτούν το 2025  τη βασιλική, με αφορμή το Ιωβηλαίο του 2025