Της Βίκυς Κατεχάκη
«Σκέφτομαι πώς θα εξοικονομήσω χρόνο από το διάβασμα ή τη δουλειά, έτσι ώστε να χρησιμοποιήσω περισσότερο το TikTok».
«Σκέφτομαι το TikTok ακόμη κι όταν δεν το χρησιμοποιώ».
«Χάνω τον ύπνο μου εξαιτίας του TikTok».
Τα πρώτα δείγματα μιας έρευνας για τον εθισμό στο TikTok που διεξάγεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα με την «υπογραφή» του Πανεπιστημίου Αθηνών φέρνουν στο φως ορισμένα ανησυχητικά στοιχεία ως προς τη χρήση της πλατφόρμας. Το νεαρότερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης που απέκτησε δυναμική κατά τη διάρκεια της πανδημίας δείχνει να κρατά «κολλημένους» στην οθόνη κυρίως εφήβους και νεαρούς ενηλίκες, επηρεάζοντας ακόμη και την ψυχική τους υγεία. Οπως μάλιστα προκύπτει από τις απαντήσεις που καταγράφηκαν στην κλίμακα μέτρησης εθισμού στο TikTok (TikTok Addiction Scale) – τρεις εβδομάδες μετά το ανεξάρτητο λανσάρισμά της, ένας στους πέντε χρήστες της πλατφόρμας «κινείται» σε ζώνη κινδύνου.
«Η κλίμακα αυτή αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης μελέτης που διενεργεί η ομάδα μας εδώ και μερικούς μήνες για το σύνολο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τη σύνδεσή τους με την ψυχική υγεία. Από τις απαντήσεις 340 συμμετεχόντων που έχουμε αναλύσει μέχρι σήμερα στην κλίμακα μέτρησης εθισμού στο TikTok, προκύπτει ότι το 21% ανήκει στην ομάδα υψηλού κινδύνου για εθισμό στην πλατφόρμα, ποσοστό εξαιρετικά ανησυχητικό», τονίζει στην «Κ» ο επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Νοσηλευτικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και επικεφαλής της ομάδας, Πέτρος Γαλάνης. «Φαίνεται ότι η προβληματική χρήση του συγκεκριμένου Μέσου είναι μεγαλύτερη από ό,τι φανταζόμασταν. Το γεγονός, ωστόσο, ότι για πρώτη φορά στην Ελλάδα αποκτούμε δεδομένα ειδικά για το TikTok θα μας βοηθήσει σημαντικά να καθορίσουμε την έκταση του προβλήματος και να εντοπίσουμε τις ομάδες υψηλού κινδύνου να εμφανίσουν εθισμό», σημειώνει ο ίδιος.
Μεγαλύτερη η εξάρτηση στις νεαρότερες ηλικίες
Σκοπός της έρευνας –που είναι το αποτέλεσμα μιας συγκροτημένης δουλειάς τεσσάρων πανεπιστημιακών– είναι να αποτελέσει τη βάση για βαθύτερη διερεύνηση του φαινομένου του TikTok από κοινωνιολόγους, ψυχολόγους και ψυχιάτρους, ούτως ώστε να ανοίξει ένας διάλογος στην κοινωνία που θα οδηγήσει σε προληπτικές παρεμβάσεις ειδικά για παιδιά και εφήβους.
«Παράλληλα με την TikTok Addiction Scale, η ευρύτερη μελέτη στην οποία έχουν απαντήσει περισσότερα από 800 άτομα μέχρι σήμερα, διερευνά τη σχέση του συγκεκριμένου μέσου με τη μοναξιά, την αναβλητικότητα και την αυτοεκτίμηση των ατόμων, καθώς επίσης και τη σχέση με δημογραφικά χαρακτηριστικά όπως το φύλο, την ηλικία και το εκπαιδευτικό επίπεδο.
«Τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι όσο πηγαίνουμε σε νεαρότερες ηλικίες, τόσο αυξάνονται οι βαθμολογίες στην κλίμακα, άρα τόσο πιο εθισμένοι είναι οι χρήστες. Ο μέσος όρος του χρόνου στο TikTok –βάσει του έως τώρα δείγματος– είναι 2,4 ώρες. Από την έρευνα προκύπτει ότι η πιο κρίσιμη ηλικιακή ομάδα είναι αυτή των 18-19 ετών που ξοδεύει πάνω από 2,7 ώρες της ημέρας στο TikTok, θυσιάζοντας πολύτιμο χρόνο από τον βραδινό ύπνο και τις υποχρεώσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συμμετέχοντες ανέφεραν μεγάλη δυσκολία στο να ελέγξουν τον χρόνο παραμονής τους στην πλατφόρμα», αναφέρει ο κ. Γαλάνης, προσθέτοντας ότι πιο επιρρεπή στον εθισμό στο συγκεκριμένο μέσο βρέθηκαν τα κορίτσια, τα οποία φαίνεται πως «αντιμετωπίζουν περισσότερα προβλήματα από τη λανθασμένη χρήση συνολικά των μέσων κοινωνικής δικτύωσης».
Οι συμμετέχοντες που ανήκαν στην ομάδα υψηλού κινδύνου για εθισμό στην πλατφόρμα είχαν περισσότερα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης.
Μια ματιά στα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας αναδεικνύει επίσης και τις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των χρηστών που κάνουν υπερβολική χρήση της πλατφόρμας.
«Από την κλίμακα που μελετά αποκλειστικά και μόνο συσχετίσεις με το TikTok και όχι με άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προέκυψε ότι οι συμμετέχοντες που ανήκαν στην ομάδα υψηλού κινδύνου για εθισμό στην πλατφόρμα είχαν περισσότερα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης. Δηλαδή, όσο πιο πολύ εθίζεται κανείς στο TikTok τόσο περισσότερο εμφανίζει αυτά τα συμπτώματα», τονίζει στην «Κ» η υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ και μέλος της ομάδας που διεξάγει τη μελέτη Αγλαΐα Κατσιρούμπα.
Είναι ενδεικτικό ότι στην ερώτηση «γιατί χρησιμοποιείτε το TikTok;», οι δύο συχνότερες απαντήσεις που έχει λάβει μέχρι σήμερα η ερευνητική ομάδα είναι: α) ξεχνάω τα προβλήματά μου και β) ηρεμώ.
«Το 55,7% των συμμετεχόντων είχε συμπτώματα κατάθλιψης και το 31,5% είχε συμπτώματα υπερβολικού άγχους. Το εύρημα αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, καθώς δείχνει ότι το TikTok είναι το “αποκούμπι” ανθρώπων που θέλουν να ξεφύγουν από την καθημερινότητά τους και οπωσδήποτε χρήζει βαθύτερης διερεύνησης από τη σκοπιά των ψυχολόγων, των ψυχιάτρων και κοινωνιολόγων», εξηγεί η κ. Κατσιρούμπα προσθέτοντας ότι τα άτομα με υψηλότερο επίπεδο εθισμού στο TikTok παρουσίαζαν περισσότερα προβλήματα υπνηλίας κατά το μάθημα ή την εργασία τους.
Στην ερώτηση «γιατί χρησιμοποιείτε το TikTok;», οι δύο συχνότερες απαντήσεις που έχει λάβει μέχρι σήμερα η ερευνητική ομάδα είναι:
α) ξεχνάω τα προβλήματά μου
β) ηρεμώ
Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι περίπου 3,5 εκατ. άνθρωποι χρησιμοποιούν το Μέσο, (πηγή: Statista), καθώς η χώρα μας φαίνεται πως ακολουθεί «κατά πόδας» τις τάσεις που προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα έντονο ακόμη και στις παιδικές ηλικίες.
«Για να αντιληφθούμε τον εθισμό στο TikTok είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τι συμβαίνει στο σώμα μας κάθε φορά που ερχόμαστε σε επαφή με κάτι που μας δίνει “χαρά” και σταδιακά μας εθίζει. Είτε μιλάμε για κάποια ουσία –αλκοόλ, ναρκωτικά– είτε για το TikTok, αυτό που συμβαίνει στον οργανισμό μας είναι να ενεργοποιείται το σύστημα έκκρισης ντοπαμίνης και κατ’ επέκταση η ενεργοποίηση του “συστήματος ανταμοιβής”», εξηγεί ο κ. Γαλάνης. «Το αίσθημα ευφορίας παύει με τη λήξη του ερεθίσματος και ο οργανισμός μας καταβάλλει προσπάθεια αντίθετης φοράς με σκοπό να επανέλθει στην αρχική κατάσταση ηρεμίας. Ωστόσο, η συνεχής επαφή με το αυτό το αίσθημα “ξεχειλώνει” τα όρια ευχαρίστησης, και άρα απαιτείται μεγαλύτερο ερέθισμα για να επιτευχθεί η ευφορία και η ευχαρίστηση», προσθέτει ο ίδιος.
Ενα διπλό «μονοπάτι» εθισμού
Το επόμενο βήμα της ομάδας του ΕΚΠΑ θα είναι η διερεύνηση του φαινομένου αποκλειστικά σε παιδιά και εφήβους, καθώς το TikTok αποτελεί για αυτούς το βασικό μέσο επικοινωνίας, διασκέδασης και κοινωνικοποίησης. Την ίδια ώρα, αυτές οι ηλικίες δεν διαθέτουν τα απαραίτητα φίλτρα για να οριοθετήσουν τη χρήση του Μέσου, ακολουθώντας ορισμένες φορές ένα διπλό «μονοπάτι» εθισμού.
Αυτό που ξεχωρίζει το TikTok από τις άλλες εφαρμογές είναι ο εξαιρετικά εξελιγμένος αλγόριθμός του που ψυχογραφεί τόσο καλά τον χρήστη, κατακλύζοντάς τον συνεχώς με βίντεο συναφή των ενδιαφερόντων του, με αποτέλεσμα να τον αγκιστρώνει.
«Φτιάχνοντας ένα βίντεο και ανεβάζοντάς το στο TikTok ξεκινά ένα γαϊτανάκι αντιδράσεων – like, καρδιές, μηνύματα με άλλους. Αυτό θα επιφέρει χαρά και αίσθημα αυτοπραγμάτωσης στο παιδί, τροφοδοτώντας το να ασχοληθεί παραπάνω για να συλλέξει περισσότερες αντιδράσεις και άρα περισσότερη προσοχή και ευχαρίστηση», τονίζει η κ. Κατσιρούμπα. «Ωστόσο, πέρα από δημιουργός, κάποιος είναι παράλληλα και καταναλωτής βίντεο, και αυτό αποτελεί το βασικότερο χαρακτηριστικό των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό που ξεχωρίζει όμως το TikTok από τις άλλες εφαρμογές είναι ο εξαιρετικά εξελιγμένος αλγόριθμός του που ψυχογραφεί τόσο καλά τον χρήστη, κατακλύζοντάς τον συνεχώς με βίντεο συναφή των ενδιαφερόντων του, με αποτέλεσμα να τον αγκιστρώνει. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι συμμετέχοντες μας ανέφεραν μεγάλη δυσκολία στο να βγουν από το TikTok, καθώς έβρισκαν τα βίντεο εξαιρετικά ενδιαφέροντα».
Ψηφιακή παιδεία από το σπίτι και το σχολείο
Το TikTok όπως όλα τα τεχνολογικά μέσα δεν είναι –a priori– καταστροφικό ξεκαθαρίζουν τα μέλη της επιστημονικής ομάδας. Ωστόσο, η λανθασμένη χρήση της τεχνολογίας μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικές συνέπειες και οι ενήλικοι είναι οι πρώτοι που πρέπει να δώσουν το «φωτεινό» παράδειγμα στα παιδιά, κάνοντας σωστή χρήση του Διαδικτύου.
«Τα παιδιά πρέπει να διαμορφώσουν την κατάλληλη ψηφιακή παιδεία, με τη βοήθεια βεβαίως των γονιών και των εκπαιδευτικών. Η εφηβεία πλέον αποτελεί καθυστερημένο σημείο έναρξης διαπαιδαγώγησης αναφορικά με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πρέπει να βοηθήσουμε τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν ότι η συνετή χρήση του TikTok θα το καταστήσει ένα τεχνολογικό μέσο διασκέδασης, ενώ η αλόγιστη χρήση του θα τα βυθίσει σε έναν εικονικό κόσμο χωρίς πραγματικά συναισθήματα», καταλήγει ο κ. Γαλάνης.
