Kathimerini.gr
Σάκης Ιωαννίδης
Τον Σεπτέμβριο του 2023, η Επιτροπή Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, που συνεδρίαζε στο Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας, κατέληξε σε μια απόφαση για την Αγία Σοφία και τη Μονή της Χώρας, η οποία τότε πέρασε στα ψιλά. Η επιτροπή ζητούσε από την Τουρκία να δεχθεί μια αποστολή εκ μέρους της UNESCO για τα δύο μνημεία. «Επίσης», αναφέρει η απόφαση, «καλεί (σ.σ. η επιτροπή) το κράτος-μέλος να προσκαλέσει μια κοινή υποχρεωτική αποστολή παρακολούθησης (reactive monitoring mission) του Παγκόσμιου Κέντρου Πολιτιστικής Κληρονομιάς και του ICOMOS (σ.σ. το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Αρχαιολογικών Χώρων) στον χώρο, το συντομότερο δυνατόν». Στόχος της αποστολής των οργάνων της UNESCO θα ήταν να εξετάσουν την κατάσταση του μνημείου, της συντήρησης και της προστασίας του, των έργων που έγιναν στο εσωτερικό του και στον περιβάλλοντα χώρο, καθώς και να αξιολογήσουν εάν το κράτος-μέλος, δηλαδή η Τουρκία, έχει υιοθετήσει παλαιότερες αποφάσεις και προτάσεις της επιτροπής.
Η απόφαση της UNESCO έχει σημασία, λένε στην «Κ» πηγές με γνώση της υπόθεσης, καθώς ο οργανισμός «αναβάθμισε» τον χαρακτήρα και το επίπεδο της αποστολής που θα εξέταζε τη Μονή της Χώρας και την Αγία Σοφία. Το 2021, παρόμοια απόφαση της UNESCO έστελνε στην Κωνσταντινούπολη μια «συμβουλευτική αποστολή» (advisory mission), ενώ το 2023 η απόφαση όριζε να μεταβεί στα μνημεία μια υποχρεωτική αποστολή επί τούτω παρακολούθησης (reactive monitoring mission). Ωστόσο, σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, η αποστολή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. «Και όχι με ευθύνη της UNESCO», όπως μας μεταφέρουν χαρακτηριστικά, και την περασμένη Δευτέρα (του Πάσχα) έγινε γνωστό ότι η Μονή της Χώρας ξεκινά τη λειτουργία της ως μουσουλμανικό τέμενος.
«Τρισδιάστατο έργο τέχνης»
Η βυζαντινή εκκλησία που χτίστηκε τον 6ο αιώνα και απέκτησε τη σημερινή μορφή της τον 14ο αιώνα, από τον τότε ισχυρό άνδρα του Βυζαντίου Θεόδωρο Μετοχίτη, θεωρείται ένα μοναδικό έργο τέχνης, τόσο για την αρχιτεκτονική της όσο (και κυρίως) για τα ψηφιδωτά που κοσμούν το εσωτερικό της. Ο αείμνηστος καθηγητής Iστορίας της Tέχνης του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια Ρόμπερτ Αουστερχατ (1950-2023), που είχε κάνει τη διατριβή του στη Μονή της Χώρας, είχε χαρακτηρίσει το μνημείο «τρισδιάστατο έργο τέχνης» («Κ», 31/8/2020). Τον 16ο αιώνα, η εκκλησία μετατρέπεται σε τζαμί από τους Οθωμανούς, ενώ τρεις αιώνες αργότερα, στο πλαίσιο της εκκοσμίκευσης της κεμαλικής Τουρκίας, γίνεται μουσείο και επιτρέπεται στο Byzantine Institute of America να συντηρήσει το μνημείο και να αποκαλύψει τον χριστιανικό του διάκοσμο. «Τύχη αγαθή, η βυζαντινή εκκλησία είναι από τις ελάχιστες στην Κωνσταντινούπολη που είχαν επιβιώσει με περιορισμένες απώλειες έως τις μέρες μας, προσφέροντάς μας ένα πολύτιμο δείγμα της παλαιολόγειας τέχνης με τα συγκλονιστικά ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες της», γράφει στην «Κ» (9/5/2024) ο βυζαντινολόγος και έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης.
Ενας από τους σταθμούς στην πορεία του μνημείου που μας επιτρέπει να καταλάβουμε καλύτερα την πολυπλοκότητα του ζητήματος που καλείται να αντιμετωπίσει η Ελλάδα είναι το 1985. Τότε εντάσσονται η Μονή της Χώρας και η Αγία Σοφία στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς αλλά όχι ως μεμονωμένα μνημεία. Περιλαμβάνονται σε μια ευρύτερη λίστα «ιστορικών περιοχών» της Κωνσταντινούπολης μαζί με άλλα βυζαντινά και μουσουλμανικά μνημεία (Τοπ Καπί, Μπλε Τζαμί κ.ά.). Αυτό σημαίνει ότι η Τουρκία τα αντιμετωπίζει ως σύνολο και όχι ατομικά, με τις ανάλογες ευθύνες και υποχρεώσεις.
Η Μονή της Χώρας και η Αγία Σοφία από το 1985 έχουν ενταχθεί στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς όχι μεμονωμένα, αλλά ως τμήματα «ιστορικών περιοχών» της Κωνσταντινούπολης.
Στην πραγματικότητα, όμως, η Τουρκία δεν ανακοίνωσε τώρα τη μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τζαμί, αλλά εφαρμόζει τη σχετική απόφαση που έλαβε πριν από πέντε χρόνια (Νοέμβριος 2019).
Τον Αύγουστο του 2020, άλλαξε και επισήμως το στάτους της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας από μουσεία σε μουσουλμανικά τεμένη, ενώ η αρχική πρόθεση της Τουρκίας ήταν να λειτουργήσει η μονή ως τζαμί τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Τα σχέδια αυτά, ωστόσο, «πάγωσαν» και στο μνημείο –που μέχρι τότε λειτουργούσε ως μουσείο– ξεκίνησαν εργασίες συντήρησης. Στις αρχές του 2024 είχε κυκλοφορήσει η πληροφορία ότι η βυζαντινή εκκλησία θα λειτουργήσει ως τζαμί στις 24 Φεβρουαρίου –λίγο πριν από τις δημοτικές εκλογές της Κωνσταντινούπολης– η οποία τελικά δεν επαληθεύτηκε, για να φτάσουμε τελικά στη λειτουργία του Μαΐου.
Διάβημα
Την εβδομάδα που μεσολάβησε, διατυπώθηκαν αντιδράσεις για την τουρκική απόφαση τόσο από την ελληνική πλευρά όσο και από το εξωτερικό, που κορυφώθηκαν με το διάβημα της Ελλάδας στην UNESCO την περασμένη Παρασκευή. Ο μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδος στην UNESCO Γιώργος Κουμουτσάκος συναντήθηκε με τον Εrnesto Ottone, αναπληρωτή γενικό διευθυντή της UNESCO, αρμόδιο για θέματα πολιτισμού, καθώς και με στελέχη του Κέντρου Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όταν τα γραφεία της UNESCO άνοιξαν μετά τις αργίες των τελευταίων ημερών στη Γαλλία. Ο κ. Κουμουτσάκος εξέφρασε τις έντονες ελληνικές ανησυχίες για τις επιπτώσεις της τουρκικής απόφασης όσον αφορά τη φθορά και την αλλοίωση του ίδιου του μνημείου. Υπογράμμισε επίσης ότι απόφαση αυτή έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τους διεθνείς κανόνες προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Ο εκπρόσωπος της UNESCO δεσμεύτηκε για τη σε βάθος εξέταση του ζητήματος σύμφωνα με τις διαδικασίες που προβλέπονται από τον Οργανισμό. Ας μην ξεχνάμε, βέβαια, ότι το κύμα των πολλών και έντονων αντιδράσεων που είχε υψωθεί στην είδηση για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί το 2020 δεν ακύρωσε στην πράξη τις τουρκικές προθέσεις. Επιπλέον, σε εκκρεμότητα βρίσκονται από το 2020 δύο προσφυγές στην τουρκική δικαιοσύνη εναντίον των αποφάσεων Ερντογάν για τη Μονή της Χώρας και την Αγία Σοφία.
Τα μάτια όλων των παρατηρητών είναι τώρα στραμμένα στην αυριανή συνάντηση του Ελληνα πρωθυπουργού και του Τούρκου προέδρου, με τον Κυριάκο Μητσοτάκη να έχει δηλώσει πως θα θέσει το θέμα της Μονής της Χώρας στον κ. Ερντογάν. Το αποτέλεσμα της συνάντησης θα καθορίσει τις επόμενες κινήσεις της Αθήνας. Πάντως, στο ημερολόγιο των διεθνών συναντήσεων, η επόμενη σύνοδος της UNESCO, που θα μπορούσε να εξετάσει το θέμα της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας, θα πραγματοποιηθεί τον Ιούλιο στο Νέο Δελχί και η ελληνική αντιπροσωπεία θα έχει θέση αντιπροέδρου.
