Μνημεία στο μικροσκόπιο

Τασούλα Επτακοίλη

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε πριν από λίγες εβδομάδες στη δημοσιότητα η ευρωπαϊκή υπηρεσία Copernicus για την κλιματική αλλαγή, το 2022 η Γηραιά Ηπειρος βίωσε τον δεύτερο πιο ζεστό χρόνο της ιστορίας της και το πιο θερμό καλοκαίρι της. Κάθε κλάσμα ενός βαθμού Κελσίου μετράει, λένε οι επιστήμονες. Οσο πιο θερμό γίνεται το κλίμα στον πλανήτη μας, τόσο πιο συχνά θα είναι τα ακραία καιρικά φαινόμενα με επιπτώσεις στους ανθρώπους, στα οικοσυστήματα, καθώς και στα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, τα οποία επίσης απειλούνται από τις ραγδαίες αλλαγές που προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Δεν μιλάμε μόνο για τη φθορά, αλλά και για την πιθανή εξαφάνισή τους.

Η προστασία τους επείγει και η Ευρωπαϊκή Ενωση δείχνει να το έχει συνειδητοποιήσει. Δεν είναι τυχαίο ότι το Horizon, το κυριότερο πρόγραμμά της για την έρευνα και την καινοτομία, αντιμάχεται ακριβώς αυτό: την κλιματική κρίση και τις συνέπειές της, χρηματοδοτώντας έργα που έχουν ως αντικείμενο την αύξηση της ανθεκτικότητας και τη βιώσιμη ανασυγκρότηση ιστορικών περιοχών και μνημείων. Στο Horizon εντάχθηκε πρόσφατα το Triquetra, ένα πρόγραμμα προϋπολογισμού έξι εκατομμυρίων ευρώ, στο οποίο ενεργό ρόλο έχουν μεγάλα ακαδημαϊκά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα, όπως το Κέντρο Αεροδιαστημικής της Γερμανίας, το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης και το Πανεπιστήμιο Σαπιέντσα της Ρώμης. Το Triquetra εξασφάλισε, μάλιστα, έναντι των υπόλοιπων προτάσεων, βαθμολογία 15 στα 15. Επικεφαλής είναι το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, με τον καθηγητή της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών Κώστα Σπυράκο. Στενοί συνεργάτες του είναι ο Χαράλαμπος Ιωαννίδης και ο Ντένις Ιστράτι, επίσης καθηγητές στο ΕΜΠ. Συμμετέχει και το υπουργείο Πολιτισμού.

[shutterstock]

Γιατί Triquetra; «Είναι από τη λατινική λέξη triquetrus, δηλαδή τριγωνικός. Δώσαμε στο πρόγραμμα αυτόν τον τίτλο γιατί η έρευνά μας αφορά την επίδραση στα μνημεία τριών θεμελιωδών συστατικών της ζωής: του αέρα, της γης και του νερού. Στο μικροσκόπιό μας μπαίνουν οκτώ ευρωπαϊκά μνημεία, σε Ελλάδα, Ιταλία, Πολωνία, Γερμανία, Ελβετία, Κύπρο, όλα από τον κατάλογο της UNESCO. Καλύπτουν ευρύ χρονικό φάσμα, από τους προϊστορικούς μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ορισμένα είναι υπέργεια, ενώ άλλα βρίσκονται κάτω από το νερό, γλυκό ή αλμυρό, και παρουσιάζουν μεγάλη αντιπροσωπευτικότητα κατασκευών (διαφορετικά είδη λίθων, κονιαμάτων και δόμησης) και κινδύνων: από διάβρωση εδάφους και κατολισθήσεις μέχρι πάγο», εξηγεί ο κ. Σπυράκος. «Το Ιερό Καλαποδίου στη Φθιώτιδα, για παράδειγμα, που χρονολογείται στον 14ο αι. π.Χ., απειλείται από πλημμυρικά φαινόμενα και πάγο. Τους χειμερινούς μήνες το νερό μπαίνει στους πόρους των λίθων, παγώνει και, καθώς διαστέλλεται, τους καταστρέφει. Στην αρχαία βυθισμένη πόλη της Επιδαύρου η διάβρωση από τη θάλασσα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα, δεδομένης της μόλυνσης του νερού, τις τελευταίες δεκαετίες, με διάφορες χημικές ουσίες. Η Βίλα Τζούλια, παραθαλάσσια ρωμαϊκή έπαυλη της εποχής του Αυγούστου, στο νησάκι Βεντοτένε της Ιταλίας, είναι στο έλεος των ανέμων και των κυμάτων. Το έδαφος υποχωρεί με ανησυχητικούς ρυθμούς, σε μερικές δεκαετίες θα την καταπιεί η θάλασσα. Το ίδιο πιθανότατα θα συμβεί και στην Κολώνα της Αίγινας. Αντιστοίχως, τα υπολείμματα προϊστορικών οικισμών, δηλαδή ξύλινοι πάσσαλοι πάνω στους οποίους στηρίζονταν κατοικίες, σε λίμνες της Ευρώπης, όπως στο Ροζενίνσελ (Νησί των Ρόδων) στη Γερμανία και στη Νεσατέλ της Ελβετίας, απειλούνται επίσης από τη διάβρωση. Στην Κύπρο, στον αρχαιολογικό χώρο της Χοιροκοιτίας, γεωλογικά φαινόμενα απειλούν τον νεολιθικό οικισμό. Επιπλέον, οι συχνές πτώσεις βράχων είναι επικίνδυνες και για τους επισκέπτες».

Οι ξύλινοι πάσσαλοι προϊστορικών οικιών σε λίμνες της Ευρώπης και η ρωμαϊκή Βίλα Τζούλια εντάσσονται στο ερευνητικό πρόγραμμα Triquetra.

Τριπλός σκοπός

O σκοπός του προγράμματος Triquetra είναι τριπλός: κατ’ αρχάς, αφορά την καταγραφή της σημερινής κατάστασης με τα πιο σύγχρονα μέσα. «Με ψηφιακές μεθόδους, φωτογραμμετρία, βαθυμετρία με υπερήχους, θερμογραφία, εργαστηριακές αναλύσεις ποιότητας υδάτων, δορυφορικές λήψεις, μεταξύ άλλων. Ακόμη και διαστημική τεχνολογία θα έχουμε στη διάθεσή μας, για να αποτυπώσουμε τη φθορά που προκαλεί το περιβάλλον στα οκτώ μνημεία», λέει ο Κώστας Σπυράκος. Στη συνέχεια θα χρησιμοποιηθούν μοντέλα πρόβλεψης των αλλαγών που θα προκαλέσει στο μέλλον η κλιματική κρίση σ’ αυτά. Και, τέλος, θα αναπτυχθεί η απαραίτητη μεθοδολογία για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, με καινοτόμους λύσεις και νέα υλικά, που θα παραχθούν «sur mesure» για κάθε περίπτωση. Μια πολύτιμη «εργαλειοθήκη», δηλαδή, για την προστασία των μνημείων.

Σεισμοί

Η εμπειρία του κ. Σπυράκου στην προστασία των κτιρίων από σεισμούς είναι τεράστια. Διετέλεσε επί σειράν ετών διευθυντής του Εργαστηρίου Αντισεισμικής Τεχνολογίας του ΕΜΠ. Επίσης, ο ίδιος και η ομάδα του εκπόνησαν την αντισεισμική μελέτη του μουσείου Λούβρου στο Αμπου Ντάμπι, έργου του διάσημου Γάλλου αρχιτέκτονα Ζαν Νουβέλ. Με αφορμή τον καταστροφικό σεισμό στην Τουρκία και την αυξημένη σεισμική δραστηριότητα τους τελευταίους μήνες και στην Ελλάδα, δεν μπορώ παρά να ρωτήσω αν στο πρόγραμμα έχει μπει και η παράμετρος του Εγκέλαδου.

[shutterstock]

«Ναι, υπάρχει και αυτή η σκέψη», απαντά. «Ειδικά για την Ελλάδα, άλλωστε, ο σεισμός είναι ο υπ’ αριθμόν 1 κίνδυνος για τα μνημεία μας. Και δεν αναφέρομαι μόνο στους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και στα μουσεία μας. Τα περισσότερα στεγάζονται σε κτίρια παλιά και καταπονημένα. Στον σεισμό του 1999, περίπου το 10% των εκθεμάτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου υπέστη σοβαρές ζημιές ή καταστράφηκε. Εκτός από αυτά που βλέπετε στις προθήκες, είναι και όσα φυλάσσονται στις αποθήκες. Υπάρχει μεθοδολογία που αξιολογεί την τρωτότητα ενός αντικειμένου σε περίπτωση σεισμού. Υπάρχουν λύσεις. Κονδύλια δεν υπάρχουν. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα δαπάνησαν για την αντισεισμική προστασία του Λούβρου στο Αμπου Ντάμπι σχεδόν όσα για την ανέγερση του κτιρίου. Και δεν κινδυνεύουν από τα Ρίχτερ μόνο τα ελληνικά μουσεία. Περάστε κάτω από μια “γερασμένη” γέφυρα στο παλιό οδικό δίκτυο και θα καταλάβετε τι εννοώ…».