Σάκης Ιωαννίδης
«Στρατιωτικά τμήματα της Εθνοφρουράς, υποστηριζόμενα υπό τεθωρακισμένων, επετέθησαν εναντίον του Προεδρικού Μεγάρου. Η Προεδρική Φρουρά, ενισχυθείσα υπό τμημάτων του Εφεδρικού Σώματος της Αστυνομίας, προέβαλεν αντίστασιν. (…) Εκ του ΡΙΚ, το οποίον κατελήφθη υπό της Ε/Φ (σ.σ. Εθνοφρουράς), μετεδόθη διάγγελμα ταύτης, εις ο ανεφέρετο ότι ο Μακάριος είναι νεκρός».
Ετσι ξεκινάει το απόρρητο Ημερήσιο Δελτίο Πληροφοριών επί Κύπρου – Τουρκίας της ΚΥΠ (Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών) να περιγράφει το πραξικόπημα της χουντικής κυβέρνησης Ιωαννίδη εναντίον του Μακαρίου που έλαβε χώρα στις 15 Ιουλίου 1974 και δόθηκε χθες στη δημοσιότητα από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών. Η ΕΥΠ αποχαρακτήρισε για πρώτη φορά στην ιστορία της 58 απόρρητα δελτία που συνέταξαν τα στελέχη της από την 1η Ιουλίου μέχρι τις 31 Αυγούστου 1974, σε μια σπάνια κίνηση εξωστρέφειας, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 ετών από την κυπριακή τραγωδία.
Τα δελτία περιγράφουν τηλεγραφικά την πολιτική κατάσταση σε Κύπρο και Τουρκία και χρονικά καλύπτουν τις ημέρες πριν από την ανατροπή του Μακαρίου, τις ημέρες πριν και μετά την εκδήλωση της τουρκικής εισβολής (Αττίλας 1 και 2) και τις πρώτες ημέρες της Μεταπολίτευσης. Εχει ενδιαφέρον βέβαια ότι το πραξικόπημα περιγράφεται στο δελτίο της 16ης Ιουλίου και όχι την ημέρα που συνέβη, όπως και η απουσία δελτίων την ημέρα της εισβολής (20 Ιουλίου) και τις δύο επόμενες.
Τα δελτία συμπληρώνουν τις ψηφίδες του παζλ μιας κρίσιμης περιόδου για την ελληνική και την κυπριακή Ιστορία. Η «Κ» ζήτησε από δύο έγκριτους ιστορικούς, τους Τάσο Σακελλαρόπουλο και Ευάνθη Χατζιβασιλείου, μια πρώτη αποτίμηση…
Πλήρης αποτύπωση της χουντικής νοοτροπίας
Τάσος Σακελλαρόπουλος*
Ηπρόσφατη ενέργεια της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ) για την απόδοση στο κοινό και στην έρευνα δεκάδων δελτίων πληροφοριών είναι αξιέπαινη. Πρόκειται για δελτία των τότε ελληνικών μυστικών υπηρεσιών από τις ημέρες του Ιουλίου και του Αυγούστου 1974. Πενήντα χρόνια μετά το ελληνικό κράτος αποδεσμεύει δελτία Πληροφοριών μια καταστροφικής για τον ελληνισμό της Κύπρου εποχής.
Η ενέργεια συνάδει με τα σύγχρονα κράτη που δίνουν τη δυνατότητα σε ερευνητές για την τεκμηρίωση σημαντικών γεγονότων. Δεν πρόκειται για δημοσίευση των καυτών μυστικών της χούντας σχετικά με τις καταστροφικές προθέσεις που είχε για την Κύπρο. Ούτε έγγραφα που εξάπτουν τη φαντασία για τον μυστηριώδη κόσμο των κατασκόπων.
Από τη συγκεκριμένη σειρά εγγράφων απουσιάζουν ενδεχομένως κάποια με περιεχόμενο που ενδέχεται να δημιουργήσει ζητήματα στη χώρα. Οχι σχετικά με πρόσωπα αλλά σχετικά με την πολιτική της. Επίσης μέρη εντός αυτών, λέξεις, φράσεις και παράγραφοι έχουν διαγραφεί, ενδεχομένως για τον ίδιο λόγο.
Παρά το ότι στα δελτία δεν διαβάζουμε για τα κεντρικά γεγονότα και τους πρωταγωνιστές, διαβάζουμε και αντιλαμβανόμαστε τη χουντική καταστροφική νοοτροπία. Σε ένα γενικό πλαίσιο έχουμε μάθει διαβάζοντας ότι ο κόσμος των μυστικών υπηρεσιών είναι ένα κλειστό δωμάτιο για το ευρύ κοινό, για τους πολιτικοποιημένους πολίτες, για τις αντιπολιτεύσεις των κρατών, αλλά πολύ συχνά και για την συμπολίτευση κυβερνήσεων. Για τις ίδιες τις κυβερνήσεις, ενημέρωση και λόγο έχει ο πρωθυπουργός, οι αρμόδιοι υπουργοί και η ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων.
Αυτά συμβαίνουν στις δημοκρατικές χώρες. Τουλάχιστον θα έπρεπε να συμβαίνουν. Η νεότερη ιστορία και η σύγχρονη μας εποχή, αναφέρει συχνά μυστικές υπηρεσίες ή κλάδους τους ή ακόμη και ομάδες πρακτόρων ή και πράκτορες, οι οποίοι εμφορούμενοι από ιδεολογικές εμμονές, παραποίησαν εντολές ή χωρίς κεντρικές εντολές, σχεδίασαν και πραγματοποίησαν ενέργειες αντίθετες με την πολιτική των κυβερνήσεων τους.
Δεν είναι η συγκεκριμένη περίπτωση. Μάλλον το ανάποδο ισχύει τώρα. Συνδεόμενο το περιεχόμενο των εγγράφων με βιβλία μελετητών της περιόδου Ιουλίου-Αυγούστου 1974, με βιβλία-μαρτυρίες, με το περιεχόμενο του Φακέλου της Κύπρου αλλά και με έρευνες όπως του Αλέξη Παπαχελά στο ντοκιμαντέρ «Σκοτεινή δεκαετία» προκύπτει κάτι δραματικό και αναμενόμενο για την τότε ελληνική περίπτωση. Η απόλυτη ασυνεννοησία μεταξύ της ηγεσίας του Ιωαννίδη, των στρατιωτικών μονάδων και των μυστικών υπηρεσιών.
Η περίπτωση των προσφάτως αποχαρακτηρισθέντων δελτίων της τότε ΚΥΠ (Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών) αφορούν το χουντικό πραξικόπημα κατά του αρχιεπισκόπου και προέδρου της Κύπρου Μακαρίου, της τουρκικής εισβολής που φυσικώ τω τρόπω ακολούθησε, και των πρώτων βημάτων της Μεταπολίτευσης.
Στα πλέον των σαράντα δελτίων της ΚΥΠ προκύπτει η λεπτομερής παρακολούθηση των διαφορών και συγκρούσεων εντός της ελληνοκυπριακής κοινότητας και η κακομεταχείριση όπως γράφεται των αντιμακαριακών κρατουμένων.
Καταγράφονται πολλές πληροφορίες για την τουρκική στάση έναντι της Ελλάδας και η άρνηση από ελληνικής πλευράς για διαπραγματεύσεις με την Τουρκία. Καταγράφονται με μεγάλες λεπτομέρειες οι κινήσεις και μετακινήσεις τουρκικών μονάδων και χωροφυλακής, από την Κεσσάνη της Ανατολικής Θράκης, έως τη Σμύρνη και τα τουρκικά σύνορα με τη Συρία, όπως επίσης και λεπτομέρειες για πτήσεις πολεμικών αεροσκαφών.
Επαναλαμβανόμενο θέμα η (αντιχουντική) απόφαση Μακαρίου για μείωση της παρουσίας των ελλαδιτών αξιωματικών στο κυπριακό έδαφος. Μια ενέργεια δια της οποίας ήλπιζε ότι θα απελευθερωνόταν από τη χουντική πίεση.
Ενδιαφέρον έχουν τα έγγραφα με θέμα «Ημερήσιον Δελτίον Πληροφοριών επί Τουρκίας Κύπρου». Η κοινή τοποθέτηση των δυο κρατών στην ίδια ομάδα πληροφοριών σημαίνει και την απόλυτη σύνδεση μεταξύ τους. Ωστόσο στο γεγονός αυτό, παρά τις πολλές προειδοποιήσεις προς τον Ιωαννίδη, δεν δόθηκε η αρμόζουσα σημασία, με καταστροφικά αποτελέσματα.
Καταγράφεται, χωρίς να δοθεί βαρύτητα από τον Ιωαννίδη, ο σχεδιασμός άσκησης τουρκικού ναυτικού στο βορειοανατολικό Αιγαίο από 12 έως 20 Ιουλίου. Καταγράφονται επίσης οι τουρκικές εντυπώσεις για τις συνέπειες της μειώσεως των ελλαδιτών αξιωματικών στην Κύπρο.
Το πραξικόπημα δεν ξεχωρίζει ως γεγονός-τομή στη ροή της αντίληψης (;) αλλά και των πληροφοριών που αποστέλλονται στην Αθήνα. Ωστόσο, καταγράφονται στοιχεία από την πύκνωση της στρατιωτικής τουρκικής κινητικότητας ιδιαιτέρως περί του κόλπου της Αλεξανδρέττας, στα σύνορα Τουρκίας Συρίας, απέναντι δηλαδή από τη χερσόνησο της Καρπασίας στην κατεχόμενη σήμερα περιοχή από τις τουρκικές δυνάμεις. Είναι ενέργειες που ευσυνείδητα στελέχη της ΚΥΠ, όπως ο Αλέξανδρος Σημαιοφορίδης, τότε επικεφαλής του κλιμακίου της ΚΥΠ στην Κυρήνεια είχε καταγράψει και ενημερώσει επειγόντως την Αθήνα για επικείμενη τουρκική απόβαση.
Η συνέχεια των αναφορών οδηγεί στα ίδια συμπεράσματα. Τη λειτουργία στην Ελλάδα της χούντας του Ιωαννίδη, μιας καταστροφικής συνομωσίας η οποία με βάση τις εμμονές της κινήθηκε στην Κύπρο χωρίς κανένα όριο ασφάλειας με κυρίαρχη την παρόρμηση που ήθελε τον υπό συνωμοσία στρατό, ρυθμιστή και χειριστή κάθε ελληνικής ενέργειας.
Ας σημειωθεί ότι ο τότε αρχηγός της ΚΥΠ, στρατηγός Λάμπρος Σταθόπουλος, δήλωσε στην κατάθεσή του στη Βουλή στον Φάκελο της Κύπρου (Τόμος ΙΒ.2024) ότι η ΚΥΠ δεν είχε την παραμικρή ενημέρωση για το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου.
Σε ένα κράτος που οι μυστικές υπηρεσίες δεν έχουν ενημέρωση για τις ενέργειες της εξουσίας και στο ίδιο κράτος, η εξουσία δεν λαμβάνει υπόψιν της τις καθοριστικές πληροφορίες των μυστικών υπηρεσιών, οι εθνικές καταστροφές δεν αποφεύγονται.
*O κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός, υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη.
Οι καταστροφικές αποφάσεις για την Κύπρο
Ευάνθης Χατζηβασιλείου
Ο αποχαρακτηρισμός των δελτίων πληροφοριών της ΚΥΠ του Ιουλίου και του Αυγούστου 1974 για την Κύπρο και την Τουρκία είναι ένα μεγάλο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Τα έγγραφα αυτά διατίθενται στην έρευνα στην 50ή επέτειο της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο: περιλαμβάνονται όλα τα δελτία της περιόδου των δύο μηνών κατά τους οποίους εκτυλίχθηκε η εισβολή.
Οπως μάλιστα αναφέρει ο διοικητής της ΕΥΠ στο σχετικό του σημείωμα, υπάρχει η προοπτική να ακολουθηθεί ο δρόμος αυτός για τον αποχαρακτηρισμό και άλλων εγγράφων της υπηρεσίας. Ας σημειωθεί ότι λίγες είναι οι χώρες –και πρόκειται για κράτη του δυτικού κόσμου– που διαθέτουν τα έγγραφα των συναφών υπηρεσιών τους στο κοινό και τους ερευνητές.
Το υλικό που δημοσιοποιεί πλέον η ΕΥΠ προσφέρει σημαντικά τεκμήρια και εικόνες για την κρίσιμη εκείνη εποχή. Το πρώτο στοιχείο: είναι μάλλον εμφανές ότι η ίδια η ΚΥΠ δεν ήταν ενήμερη του σχεδιασμού για το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 εναντίον του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, αρχιεπισκόπου Μακαρίου.
Τα έγγραφα των ημερών αυτών, τα οποία μάλιστα απευθύνονται στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων (και άρα είναι αδιανόητο να έχουν γραφεί με σκοπό να παραπλανήσουν τους αποδέκτες), είναι συντεταγμένα με δεδομένη την υπόθεση ότι η εξουσία του Μακαρίου θα διατηρείτο. Καμία υπηρεσία, και μάλιστα αυτής της βαρύτητας, δεν θα παραπλανούσε τα επιτελεία επίτηδες, και πάντως με την προοπτική να διαψευσθεί τις επόμενες λίγες ώρες, όταν θα ξεσπούσε το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου.
Ωστόσο, αυτό είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο για τον τρόπο με τον οποίο ενεργούσαν (και με τον οποίο καταλάβαιναν τον κόσμο – ή δεν τον καταλάβαιναν) ο Ιωαννίδης και οι άνθρωποί του. Ισως δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει, εάν κράτησαν ακόμη και την ΚΥΠ στο σκοτάδι. Ως έμπειροι συνωμότες, φαίνεται ότι ήθελαν να γνωρίζει τον σχεδιασμό τους ο μικρότερος δυνατός κύκλος ανθρώπων, ώστε να διατηρηθεί το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, τόσο κρίσιμο για τη δημιουργία ενός τετελεσμένου. Είχαν μάθει καλά τη δουλειά των πραξικοπημάτων που δημιουργούν ακριβώς αυτό – τετελεσμένα. Ως προετοιμασία για ένα «πραξικόπημα» ακούγεται λογικό.
Είναι όμως καταστροφικό για την περίπτωση της Κύπρου το 1974. Εάν βασικές υπηρεσίες ασφαλείας κρατήθηκαν ανενημέρωτες, το στοιχείο αυτό είναι εντελώς παράλογο, καθώς το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου απειλούσε να προκαλέσει τουρκική εισβολή στην Κύπρο και ελληνοτουρκικό πόλεμο, σε ένα Αιγαίο που παρέμενε ανοχύρωτο. Γίνεται έτσι ακόμη περισσότερο έκδηλη η τραγική και απόλυτη έλλειψη προετοιμασίας για πόλεμο από την πλευρά της ιωαννιδικής ηγεσίας. Οι χουντικοί, με άλλα λόγια, ήξεραν να κάνουν πραξικοπήματα. Πόλεμο δεν μπορούσαν να διαχειριστούν.
Το ίδιο συμπέρασμα ανακύπτει από το γεγονός ότι τα δελτία της ΚΥΠ, στις ημέρες πριν από την τουρκική εισβολή, περιέγραφαν με επάρκεια τις τουρκικές πολεμικές προετοιμασίες. Ωστόσο, οι προειδοποιήσεις δεν λήφθηκαν υπόψη από τον Ιωαννίδη. Τα έγγραφα αυτά επιβεβαιώνουν ένα βασικό πόρισμα των ερευνών του Αλέξη Παπαχελά, ότι δηλαδή οι προειδοποιήσεις υπήρξαν αλλά αγνοήθηκαν από τον ίδιο τον Ιωαννίδη, που αρνείτο πεισματικά να έρθει σε επαφή με την πραγματικότητα και να αφήσει τη χώρα να προετοιμαστεί για μια σύγκρουση που πλέον εμφανώς ερχόταν.
Για μία ακόμη φορά, η μοιραία αδυναμία των χουντικών να καταλάβουν τη δυναμική του πολέμου (και όχι απλώς των πραξικοπημάτων) έγινε φανερή. Αυτή τη φορά, μόλις δύο ημέρες πριν από την τουρκική εισβολή… Η διάθεση των εγγράφων αυτών στην έρευνα προσθέτει ένα σημαντικό υλικό στην προσπάθειά μας να συγκροτήσουμε μια συνολική εικόνα. Πρόκειται για μια πολύτιμη πηγή. Οπως όμως συμβαίνει με κάθε ιστορική πηγή, στο χέρι μας είναι να την αξιοποιήσουμε δημιουργικά, με γνώση και με περίσκεψη, στην πορεία προς τον εθνικό αναστοχασμό.
* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
